مقدمه

عملیات آزادسازی تکریت یکی از بزرگ‌تر‌ین و راهبردی‌ترین عملیات یک سال گذشته در عراق برای آزادسازی از دست نیروهای داعش است. استان صلاح‌الدین برای نیروهای مقاومت عراق دارای اهمیت ویژه‌ای است و هم‌چنین به‌صورت راهبردی برای نیروهای داعش دارای جایگاه مهمی می‌باشد. اهمیت راهبردی، اقتصادی و تاریخی شهر تکریت، آن‌چنان است که این شهر را به مرکز فعالیت‌های گروه‌های تروریستی تبدیل کرده بود. این عملیات گسترده نظامی، همان‌طور که اعلام شد، به دنبال پاک‌سازی منطقه تحت سلطه گروه تروریستی داعش در استان مهم صلاح‌الدین است که در مجاورت بغداد قرار دا‌رد. مهم‌ترین موضوعی که ناظران و تحلیل‌گران‌ در مورد این عملیات مطرح کردند این است که عملیات مذکور بدون حمایت جنگنده‌های ائتلاف بین‌المللی به فرماندهی آمریکا انجام می‌شود. منابع آمریکایی اعلام کردند که هیچ درخواستی از سوی دولت عراق برای حمایت هوایی در این زمینه دریافت نکرده‌اند. «کانون نبردها میان دو طرف در مناطق حاشیه‌ای شهر تکریت واقع در 160 کیلومتری شمال غربی بغداد (پایتخت عراق) شامل “منطقه الدور” (واقع در 30 کیلومتری شمال سامرا و 25 کیلومتری جنوب تکریت)، “منطقه العلم” (16 کیلومتری شمال شرق تکریت)، “دانشگاه تکریت” و “العوجه” است که طی آن رزمندگان ارتش و الحشد الشعبی عراق از سه جهت شمالی (از مبدأ پایگاه هوایی اسپایکر)، شرقی (فرودگاه شرقی تکریت و منطقه العلم) و جنوبی (از دو مبدأ فرودگاه نظامی تکریت و روستای العوجة) و در پنج محور عملیاتی حملات بسیار سنگینی را به سمت مواضع تروریست‌های تکفیری داعش و بعثی، سازمان‌دهی و اجرا می‌کنند”.[1]

با این وجود مهم‌ترین سؤالی که در این نوشتار مطرح می‌شود، این است که دستاوردها و پیامدهای عملیات صلاح‌الدین چه می‌باشند؟ و چه عواملی باعث پیروزی نیروهای مقاومت عراق در برابر نیروهای داعش خواهد بود؟

ابتدای بحث را با جغرافیای سیاسی عراق و استان صلاح‌الدین آغاز می‌نماییم، سپس نگاهی به عملیات آزادسازی تکریت خواهیم نمود که چه تأثیری در روند آزادسازی استان صلاح‌الدین خواهد داشت. در قسمت سوم به دستاوردها و پیامدهای عملیات صلاح‌الدین برای عراق و ارتش این کشور می‌پردازیم و چهارمین بخش به پیامدهای آزادسازی تکریت برای داعش و حامیان بین‌المللی آن‌ها اشاره دارد. در پایان نیز از کل مباحث مطرح شده نتیجه‌گیری به عمل خواهد آمد.

1- جغرافیای سیاسی استان صلاح‌الدین و شهر تکریت

استان صلاح‌الدین یکی از بزرگ‌ترین استان‌های عراق است که در شمال مرکز این کشور قرار دارد و مساحت این استان ۲۴٬۷۵۱ کیلومترمربع است. استان صلاح‌الدین به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود از نظر استراتژیک اهمیت بسیار زیادی دارد، این استان حلقه مواصلاتی استان نینوا و موصل با الانبار و کرکوک است. مرکز این استان شهر تکریت است که به لحاظ جغرافیایی دارای اهمیت استراتژیک است.

تکریت شهری در حدود 160 کیلومتری شمال غرب بغداد در کنار رود دجله است که ساکنان آن قریب به 400 هزار نفر تخمین زده می‌شود. تکریت، زادگاه صدام، دیکتاتور معدوم عراق به دلیل اینکه حلقه وصل استان نینوا در شمال، الانبار در غرب و کرکوک در شرق محسوب می‌شود، از اهمیت زیادی برخوردار است.

در ژوئن سال 2014 تروریست‌های تکفیری داعش این شهر را به اشغال درآوردند و در یکم مارس 2015 عملیات جدیدی برای بازپس‌گیری این شهر با مشارکت نیروهای مردمی و امنیتی و عشایر شروع شد و بامداد روز سه‌شنبه دهم مارس نیز شهر تکریت از چند محور تحت محاصره قرار گرفت.[2]

2- نگاهی به عملیات آزادسازی تکریت

عملیات آزادسازی تکریت یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های آزادسازی شهرهای عراق است که به دست داعش افتاده و مردم و نیروهای نظامی این کشور دست‌ در دست هم داده‌اند تا بتوانند این شهر را آزاد کنند. عملیات آزادسازی شهر استراتژیک تکریت در شمال عراق، بعد از تسلط نیروهای داعش که حدود 11 ماه به طول انجامید آغاز شد تا با پاک‌سازی بخش اعظم استان صلاح‌الدین از وجود تروریست‌ها، راه برای آزادسازی موصل، مرکز اصلی استقرار گروه تروریستی داعش فراهم شود.

عملیات آزادسازی تکریت، با کمک نیروهای ایرانی و سرداران رشید سپاه قدس در حال انجام است به‌طوری‌که فرمانده سپاه بدر «هادی العامری»، در مصاحبه‌های خود با «خبرگزاری براثا»[3] واقع در عراق و «الشرق الاوسط»[4] وابسته به عربستان اعلام کرد که بیش از 100 مستشار نظامی ایرانی در این عملیات به کمک ارتش و نیروهای مردمی عراق آمده و حاج قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس نیز شخصاً مشاوره به فرماندهان این عملیات را تا آزادسازی کامل تکریت بر عهده دارد. در همین زمینه «روزنامه واشنگتن‌پست»[5] نوشت: «هم‌اینک پای سردار سلیمانی به تکریت رسیده و انتظار می‌رود طی روزهای آینده به آزاد شدن مرکز صلاح‌الدین بیانجامد. عراقی‌ها معتقدند پیروزی سلیمانی در تکریت، رغبت زیادی را در عراق پدید می‌آورد تا آزادی موصل را از سلیمانی مطالبه نموده و با او برای عملیات موصل همراه شوند».[6] با این اوصاف آنچه امروز در استان صلاح‌الدین و شهر تکریت می‌گذرد، همکاری نیروهای مردمی با ارتش عراق است تا بتوانند هرچه سریع‌تر نیروهای داعش را از این منطقه بیرون کنند.

3- دستاوردها و پیامدهای عملیات صلاح‌الدین برای عراق و ارتش این کشور

عملیات آزادسازی تکریت، مهم‌ترین عملیات نیروهای مقاومت عراق علیه تروریست‌های داعش محسوب می‌شود. به‌طوری‌که تعدادی از عملیات‌های گذشته شامل عملیات آمرلی، جرف‌الصخر و مقدادیه از اهمیت بالایی برخوردار بودند، اما عملیات تکریت از این جهت از حساسیت بالاتری برخوردار است چراکه می‌توان آن را مرکز حضور نیروهای بعث و داعش به حساب آورد. اما اینکه این عملیات چه دستاوردهایی برای نیروهای مقاومت عراق دارد جای تأمل دارد.

اولین دستاورد عملیات صلاح‌الدین و آزادسازی تکریت به این نکته اشاره دارد که با آزادسازی کامل شهر تکریت، شکست سختی به نیروهای بعثی و داعش داده می‌شود، به‌طوری‌که آن‌ها تکریت و استان صلاح‌الدین را مرکزیت خود می‌نامند و اگر این شهر استراتژیک را از دست دهند شکست سنگینی را متحمل خواهند شد. به همین جهت است که با تمام قوا در حال دفاع از مواضع خود در شهر تکریت هستند، البته ناگفته نماند که بیش از 90 درصد شهر تکریت به دست نیروهای مقاومت و مردمی عراق افتاده است و تا آزادسازی کامل آن از دست نیروهای داعش راهی نمانده است.

دومین دستاورد بزرگ نیروهای مقاومت عراق در این پیروزی، این است که به لحاظ نظامی برای نیروهای نظامی داعش شکست سنگینی محسوب می‌شود و روحیه آن‌ها را در این زمینه با مشکلات خاصی مواجه خواهد کرد. به همین دلیل دستاورد نظامی مقاومت عراق در این زمینه بیشتر از هر کار دیگری است.

سومین دستاورد این پیروزی به مباحث ژئوپلیتیکی اشاره دارد، به‌طوری‌که به لحاظ جغرافیایی این استان در شمال مرکز عراق واقع شده است و در بین استان‌های بغداد، نینوا، موصل، الانبار و کرکوک قرار دارد و به اصطلاح یک حلقه اتصالی است و اگر این پیروزی به‌طور کامل رقم بخورد، تا حدودی این حلقه مواصلاتی برای نیروهای داعش که در استان‌های دیگر نیز هستند شکسته خواهد شد و یک پیروزی بزرگ برای نیروهای مقامت عراق رقم خواهد خورد.

چهارمین دستاورد عملیات صلاح‌الدین و آزادسازی تکریت در واقع سقوط آخرین منطقه تحت سیطره بعث و داعش در استان صلاح‌الدین به‌حساب می‌آید. “پیش از این نیروهای عراقی، شهرهای الشرقاط و بیجی در شمال، توزخورمات و والدور در غرب و بلد و الفریس در جنوب تکریت را آزاد کرده بودند. شهر بزرگ سامرا هم که از ابتدا از تعرض داعش دور ماند. بنابراین آزادی تکریت به معنای پایان عملیات ارتش و نیروهای مقاومت عراقی در استان صلاح‌الدین به حساب می‌آید. از آنجا که استان صلاح‌الدین در میان دو استان بزرگ سُنی دیگر، یعنی الانبار و نینوا واقع شده است، تأثیر زیادی روی وضعیت داعش در انبار و نینوا برجای می‌گذارد. بخش وسیعی از شمال و شرق الانبار از طریق صلاح‌الدین به استان‌های نینوا، کرکوک، بغداد و دیاله متصل می‌شود و از این رو عملیات آزادسازی تکریت نقش مهمی در تعمیق امنیت استان‌های مرکزی و شرقی عراق خواهد داشت و تا حد زیادی موقعیت امنیتی پایتخت را تثبیت می‌نماید”.[7]

پنجمین دستاورد عملیات آزادسازی تکریت را می‌توانیم به جنبه اقتصادی آن اشاره داشته باشیم، چراکه بیش از نیمی از میدان‌های نفتی عراق در اطراف تکریت هستند، تسلط داعش در این منطقه باعث می‌شود که نیروهای تروریستی داعش، نفت این منطقه را در دست داشته باشند و نفت را به کشورهایی که پشتیبان آن‌ها هستند با قیمت‌های پایینی عرضه کنند تا هم قیمت جهانی نفت کاهش پیدا کند و هم کشورهای حامی آن‌ها بتوانند از این راه سود بیشتری داشته باشند.

ششمین و مهم‌ترین دستاورد آزادسازی تکریت و استان صلاح‌الدین را می‌توانیم به هویت‌سازی و بحث مذهبی اشاره کنیم، به‌طوری‌که در این استان شیعیان، اهل سنت و مسیحیان حضور دارند و با این اوصاف آزادسازی تکریت اتحاد را در بین آن‌ها بیشتر نموده و این خود باعث به وجود آمدن نقطه اشتراکی در بین ادیان و مذاهب در این منطقه خواهد شد، چراکه امروز هر سه این مذاهب در کنار هم به‌عنوان نیروهای مردمی و نظامی عراق در حال مقابله با نیروهای بعثی و داعش هستند و این پیروزی باعث خواهد شد تا سران قبایل و مذاهب، بیشتر باهم احساس امنیت کنند.

4- پیامدهای آزادسازی تکریت برای داعش و حامیان بین‌المللی آن‌ها

آنچه از محضر گذشت دستاوردهای عملیات صلاح‌الدین بود. اینک به‌طور خلاصه به اشاره‌ای به پیامدهای این عملیات برای داعش خواهیم پرداخت.

اولین پیامد و یکی از پیامدهای مهمی که آزادسازی تکریت برای داعش دارد، این است که شکست داعش فقط شکست یک گروه تروریستی نیست، بلکه شکست یک برنامه چندجانبه و یک فکر استراتژیک که در پشت آن سرویس‌های اطلاعاتی و سیاسی غرب و برخی از کشورهای منطقه‌ای قرار دارند، می‌باشد. از حدود ۳ سال پیش گفته می‌شد که محور آمریکا، انگلیس، فرانسه، ترکیه و عربستان در حال طراحی یک مدل هستند تا بتوانند راهی برای مواجهه با ایران داشته باشند. در واقع این کشورها با محوریت آمریکا به یک مدل دست یافته‌اند که از روش جنگ‌های نامتقارن سود می‌برد و گروه تروریستی داعش را برای مواجه با ایران طراحی نمودند تا با آن بتوانند نفوذ ایران در عراق را کاهش دهند.

دومین پیامد بزرگ این شکست برای داعش در منطقه تکریت به ارتباط پنهانی عربستان و آمریکا می‌پردازد، به طوری که از زمان حمله آمریکا به عراق در سال 2003 که پایه‌های گروه‌های تروریستی در عراق با کمک آمریکا ریخته شد، به لحاظ نظامی آموزش‌های گسترده‌ای دیدند و عربستان نیز به لحاظ مالی و فکری آن‌ها را پشتیبانی می‌کرد. با این اوصاف حمایت عربستان و آمریکا از این گروه تروریستی و تسلط آن‌ها بر استان صلاح‌الدین که یک استان سُنی‌نشین است، از دستاوردهای مهم آن‌ها به شمار می‌رفت، اما در مقابل با شکست در تکریت این دستاورد آن‌ها به پیامد تبدیل می‌شود و باعث از بین رفتن آن چیزی می‌شود که سال‌ها آمریکایی‌ها و عربستانی‌ها در عراق به دنبال آن بودند.

سومین پیامد آزادسازی تکریت برای داعش این است که شکست داعش در تکریت شکست طرح همکاری بعثی- تکفیری به شمار می‌آید و آزادسازی تکریت به معنای شکست راهبردی داعش و استراتژیست‌های بعثی آن است. حزب بعث که مهم‌ترین حزب زمان صدام بود، بعد از صدام فعالیت خود را با گروه‌های تکفیری و تروریستی ادامه دادند، به طوری که از زمان ورود داعش به عراق بهترین همکاری در میان این دو گروه بود. استان صلاح‌الدین هم مرکز اصلی حزب بعث عراق به شمار می‌رود، حزبی که از آن حسن البکر و صدام به وجود آمدند؛ و تفکرات آن‌ها، باعث گسترش تفکرات بعثی در عراق بود، به همین دلیل اگر تکریت و استان صلاح‌الدین به طور کامل آزاد شود، اختلافات عمیقی در بین بعثی‌ها و تکفیری‌ها به وجود خواهد آمد و این امر باعث تقویت روحیه مقاومت در عراق خواهد شد.

چهارمین پیامد و از جمله موارد دیگری که می‌توان به پیامدهای آزادسازی تکریت برای داعش و همکاران بین‌المللی آن‌ها اشاره کرد، همکاری نیروهای مردمی و عشایر منطقه است، چراکه حضور نیروهای عشایر سنی تنها به قبایلی مانند الجبور که از همان آغاز حضور عناصر داعش در استان صلاح‌الدین را رد کرد محصور نیست، بلکه فراتر از آن‌ است و همه قبایل مستقر در این استان را شامل می‌شود و تاکنون هزاران نفر از نیروهای عشایری به عضویت کمیته‌های دفاع مردمی که تحت نظارت دولت، ارتش و پلیس عراق فعالیت می‌کند درآمده‌اند تا با کمک هم نیروهای داعش و بعثی‌های هم‌پیمان با آن‌ها را از پای درآورند و این خود یکی دیگر از پیامدهای مهم شکست داعش در منطقه تکریت است.

پنجمین پیامد این شکست بزرگ برای داعش را می‌توان چنین بیان کرد که با آزادسازی تکریت، از سویی کمربند امنیتی بغداد و سامرا گسترده‌تر و محکم‌تر می‌شود و مهم‌تر این‌که راه برای پیشروی به سوی موصل و آزادسازی این شهر هموارتر خواهد شد که در صورت تحقق این امر می‌توان پایان حیات داعش در عراق را متصور بود.

5- نتیجه‌گیری

به‌طور خلاصه آنچه در مبحث نتیجه‌گیری به آن‌ها اشاره خواهیم کرد، خلاصه‌ای از دستاوردها و پیامدهای این عملیات است، به‌طوری‌که اهمیت این مسئله زمانی روشن‌تر می‌شود که ائتلاف آمریکایی ضد داعش در این عملیات نیز به کمک ارتش و نیروهای مردمی عراق نیامده است و این‌بار هم ارتش و نیروهای مردمی تنها با اتکاء به توان خود و کمک متحدان توانسته‌اند بر جریان تکفیری غلبه کنند. آزادسازی تکریت در صورت تحقق تا مرحله نهایی این اصل را به اثبات می‌رساند که‌ تنها گزینه در برابر سناریوی خطرناک طراحی شده توسط نظام سلطه و ارتجاع منطقه همانا مقاومت است و در این راه تنها و تنها این مردم منطقه هستند که می‌توانند یکدیگر را یاری نمایند. از ابتدای اشغال نظامی کشور عراق از سوی ایالات متحده آمریکا، این شهر و سایر شهرهای بخش غربی عراق کانون تجمع تروریست‌ها از تفکرات گوناگون از تکفیری تا بعثی و قومیتی بوده و هزاران عملیات نظامی شامل ترور، حملات انتحاری، موشک‌پرانی و… علیه اهداف غیرنظامی با تمرکز بر شیعیان عراقی توسط اعضای سابق ارتش منحله صدام طراحی و اجرا می‌گردید. هم‌چنین شهر تکریت در ماه‌های اخیر و پس ‌از ورود داعش، دروازه عبور هزاران تروریست تکفیری برای حمله به شهر سامرا از جهت شمالی آن شده بود به نحوی که در چند ماه اخیر صدها نفر از مدافعان حرمین امامین عسکریین در نبرد با عناصر داعش به درجه رفیع شهادت رسیده بودند.

با ذکر تمام مواردی که گذشت (دستاوردها و پیامدهای عملیات صلاح‌الدین) با تکیه بر موارد بالا می‌توان گفت عملیات آزادسازی تکریت افزون بر اینکه اهمیتی راهبردی در مبارزه با داعش دارد، نقشی نمادین نیز به منظور تأکید بر یکپارچگی سرزمینی عراق و همبستگی شیعی- سنی در این کشور بازی می‌کند. بنابراین آزادسازی تکریت نه فقط نقطه عطفی در تاریخ سیاسی عراق پس از سرنگونی صدام خواهد بود، بلکه آینده سیاسی و یکپارچگی سرزمینی این کشور را نیز روشن‌تر خواهد کرد.

روح الله پورطالب /کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه