کشور سوریه بیش از سه سال است که درگیر جنگی داخلی شده است که عامل آن مداخله‌گری‌های خارجی است. این بحران با یک تظاهرات ساده‌ی مخالفین دولت در درعا آغاز شد، اما دخالت کشورهای بیگانه در آن، اوضاع کنونی سوریه را رقم زد و هر روزِ این کشور را از روز پیش وخیم‌تر نمود. وضعیت جنگی در سوریه طی این سال‌ها آن قدر پرتنش بوده است که تاکنون میلیون‌ها تن از این کشور 19 میلیونی به کشورهای هم‌جوار مثل عراق، ترکیه، لبنان، اردن و مصر پناهنده شده‌اند. از طرفی صد‌ها هزار تن نیز به کام مرگ فرو رفته‌اند. بعد از شدت‌یافتن جنگ در این کشور، سازمان ملل و سایر نهادهای بین‌المللی در پی آن برآمدند که با میانجی‌گری به این وضعیت پایان دهند. آخرین طرح مطرح شده در این باره متعلق به «استفان دی میستورا»؛ نماینده‌ی «بان کی مون»؛ دبیر کل سازمان ملل است. در این مطلب قصد داریم تا بررسی جامعی از این طرح داشته باشیم. در ابتدا لازم است که کلیات طرح‌های گذشته را بررسی نماییم:
طرح های مطرح شده برای پایان دادن به منازعه در سوریه
نخست باید اشاره داشت که در این نوشتار، تنها طرح‌هایی مد نظر است که مورد قبول طرفین منازعه در سوریه قرار گرفته و آن‌ها برای پیاده‌شدن این طرح‌ها تا حدودی همکاری نموده‌اند. تا قبل از مطرح شدن افراد به اصطلاح بی‌طرف -که در ادامه به آنان و طرح‌هایشان اشاره می‌کنیم- کشورهای غربی و عربی آرزوی سرنگونی دولت سوریه را در سر می‌پروراندند که با مقاومت مردم و دولت این کشور، این اندیشه‌ی خام باطل گردید. از طرفی، جمهوری اسلامی ایران نیز طرح‌هایی را برای خروج سوریه از بحران ارائه داد، اما مورد قبول معارضین قرار نگرفت، چرا که اساسا آن‌ها نمی‌خواستند که با قبول طرح ایران به نوعی در برابر محور مقاومت سر خم کنند، هرچند که این گروه‌ها در صحنه‌ی میدانی، توان رویارویی با محور مقاومت را نداشتند.
1- طرح «کوفی عنان»
در ۲۳ فوریه ۲۰۱۲م، کوفی عنان به عنوان نماینده‌ی ویژه‌ی سازمان ملل متحد و اتحادیه‌ی عرب مأموریت یافت تا با ارائه‌ی طرحی به خشونت‌ها در سوریه پایان دهد. طرح صلح پیشنهادیِ عنان مشتمل بر ۶ ماده بود که در چارچوب آن عملیات نظامی علیه غیر نظامیان باید متوقف می‌گردید، نیروهای نظامی از مناطق شهری خارج می‌شدند، اجازه‌ی برگزاری تظاهرات مسالمت‌آمیز به غیرنظامیان داده می‌شد، زندانیان سیاسی آزاد می‌شدند و به منظور ارسال کمک‌های انسان‌دوستانه، روزانه به مدت ۲ ساعت درگیری بین طرفین متوقف می‌شد. پس از آن می‌بایست 250 تن از نیروهای سازمان ملل برای نظارت بر آتش‌بس وارد سوریه می‌شدند. (1)
طرح صلح عنان اگرچه موافقت تمام اعضای شورای امنیت، دولت سوریه و همچنین مخالفین را در پی داشت، اما عملا اجرا نشد، زیرا معارضین آتش‌بس را نقض کردند و دولت سوریه نیز به همین دلیل از آزادی زندانیان و پایان‌دادن به درگیری‌های مسلحانه خودداری ورزید. بدین ترتیب عنان چند ماه بعد از مطرح‌کردن این طرح با اعلام شکست طرحش از این سمت کناره‌گیری نمود.
2- طرح «اخضر الابراهیمی»
طرح اخضر الابراهیمی به عنوان جانشین کوفی عنان به نوعی تکمیل‌کننده‌ی طرح پیشین بود. ابراهیمی طرح عنان را بهترین راهکار برای پایان دادن به منازعه می‌دانست و از طرفین درخواست کرد تا با توقف موقت منازعه، شرایط را برای حضور بیش از سه هزار نیروی بین‌المللی برای نظارت بر آتش‌بس فراهم کنند. ضمنا قرار شد که طرفین نزاع بدون هیچ‌گونه پیش‌شرطی در نشست ژنو شرکت کرده و از طریق راه حل دیپلماتیک و گفت‌و‌گو به بحران پایان دهند. این طرح نیز اگرچه در ابتدا با موافقت روبه‌رو شد، اما به علت عدم هماهنگیِ اعضای شورای مخالفین با یکدیگر و مطرح شدن استفاده از سلاح شیمیایی در سوریه بدون به‌دست‌آوردن هیچ دستاوردی به شکست انجامید. بعد از آن برای حدود یک سال، طرح صلح دیگری مطرح نشد تا این که دی مسیتورا طرح خود را مطرح نمود که در ادامه به آن می پردازیم.
3- طرح «استفان دی میستورا»
استفان دی میستورا؛ فرستاده‌ی 67 ساله‌ی دبیرکل سازمان ملل متحد در سوریه است که در تیر ماه سال جاری جانشین اخضر الابراهیمی شد. وی پس از 40 روز حضور در کشورهای مختلف خاورمیانه به خصوص سفر 26 شهریورماه خود به سوریه، به مقر این سازمان در نیویورک برگشت و هشتم آبان ماه در نشست شورای امنیت پیشنهاد تازه‌ای را در خصوص بحران سوریه ارائه نمود. طرح او شامل توقف نبرد در برخی مناطق سوریه به منظور کمک‌رسانیِ انسانی و بسترسازی به منظور انجام مذاکرات بین طرفین منازعه در این کشور بود. طرح وی به اذعان خودش نه برای رسیدن به صلح، بلکه برای کاستن از درد و رنج ساکنان و شهروندان غیر نظامی سوریه می‌باشد. وی در این طرح، شهر حلب را به عنوان شهر پیشنهادی برای توقف نبرد معرفی نموده و معتقد است که نمی‌توان با اکتفا به هدف قرار دادن نظامی گروه داعش به وضعیت طبیعی و عادی بازگشت. (2)
این طرح تا این لحظه با موافقت دولت سوریه مواجه شده است. «علي حيدر»؛ وزير آشتي ملي سوريه، اخیرا از موافقت دولت سوریه با طرح دی میستورا خبر داد، اما ذکر کرد که تصمیم نهایی در خصوص اجرایی شدن طرح، بعد از آگاهی دولت دمشق از جزئیات آن اتخاذ می‌گردد. پیش از این «بشار اسد»؛ رئیس جمهور سوریه نیز موافقت ضمنی خود را برای بررسی بیشتر این طرح اعلام نموده بود.
دلایل اهمیت حلب به عنوان نقطه‌ی امن در این طرح
حلب نام بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر سوریه است که مرکز تجارت این کشور نیز محسوب می‌گردد. شهر حلب در استان حلب در شمال کشور سوریه واقع شده است. این شهر یکی از کهن‌ترین شهرهای منطقهی خاورمیانه محسوب می‌شود. حلب در ۳۵۵ کیلومتری شمال دمشق، قرار دارد و از چندین جنبه برای دولت سوریه و هم چنین معارضین حائز اهمیت است:
1- موقعیت ژئواستراتژیک و آرایش نیروها در حلب
بخش‌هایی از استان حلب با ترکیه هم مرز است و از طرفی مرزهای شرقی آن به مواضع داعش نزدیک می‌باشد. بنابراین تصرف این شهر توسط هر یک از سه طرف منازعه‌ی سوریه، اعم از دولت، معارضین (به رهبری ارتش آزاد) و همچنین گروه‌های مختلف تکفیری (به رهبری داعش)، می‌تواند به منزله‌ی پیروزی نهایی آن‌ها باشد. همان‌طور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، این شهر هم اکنون بین سه گروه منازعه در سوریه تقسیم شده است و جبهه‌های درگیری همواره در حال تغییر می‌باشند. در این نقشه، پرچم سوریه که علامت دو ستاره را در خود جای داده است، نشان‌دهنده‌ی مناطقی از حلب است که در کنترل دولت می‌باشد. از طرفی مناطقی که با پرچم سه ستاره نشان داده شده است در کنترل ارتش آزاد و مناطقی که با پرچم سیاه نشان داده شده است در تصرف گروه‌های اسلامی؛ همچون داعش و القاعده می‌باشد. همان طور که در نقشه نیز مشخص است در حال حاضر ارتش سوریه بر اکثر نقاط حلب مسلط شده است.
2- موقعیت میدانی نبرد در حلب
در راستای تحولات میدانی اخیر سوریه، باید به پیروزی‌های چند ماهه‌ی ارتش این کشور به ویژه پیروزی در جبهه‌ی «حندرات–سیفات» بپردازیم. با این پیروزی، یک گام دیگر به سوی آخرین مرحله‌ی محاصره‌ی کوی‌های شرقی حلب، که در کنترل گروه‌های معارض است، برداشته شد. هم اکنون بزرگراه «کاستلو»، تنها راه ارتباطی مخالفین با مناطق خارجی شمرده می‌شود و در صورت ادامه این وضعیت، تنها گزینه‌ی پیش روی این گروه‌ها عقب‌نشینی است. (3)
براساس گزارش‌های رسیده از حلب، اهمیت مناطق مختلف آزادشده در عملیات‌های ارتش سوریه در این شهر، این است که تسلط ارتش بر این نواحی، به شدت گروه‌های معارض را تحت تاثیر قرار داده و موجب بروز اختلافات شدید و شکاف‌های جدیدی در آن‌ها شده است. شاید بتوان گفت که از آغاز جنگ داخلی در سوریه تاکنون موقعیت ارتش سوریه در حلب تا این حد مستحکم نبوده است. علت این امر را می‌توان در اختلاف نظر بین گروه‌های معارض و همچنین یکپارچگی ارتش سوریه دید.
3- موقعیت اقتصادی حلب
شهر حلب در نقطه‌ای سوق‌الجیشی و مهم بازرگانی بین آبراه دریای مدیترانه و رود فرات قرار دارد. از طرفی این شهر، مرکز اقتصادی سوریه است و مهم‌ترین مراکز اقتصادی سوریه در این منطقه واقع شده‌اند. حلب را پایتخت صنعتی سوریه نیز نامیده‌اند، زیرا که صنعت نساجی، کشاورزی و گردشگری که سه عنصر اصلی اقتصاد سوریه را تشکیل می‌دهند در حلب پیشرفته‌تر و گسترده‌تر هستند. صادرات پسته و پنبه‌ی این منطقه قبل از وقوع بحران سوریه از شهرت زیادی برخوردار بود. حلب هم چنین دارای فرودگاه بین‌المللی نیز هست که مسافرت تجار و حمل‌ونقل‌مواد خام را در منطقه آسان‌تر نموده است.
4- تاسیسات نظامی حلب
از تاسیسات نظامیِ واقع در این شهر می‌توان به پایگاه «هلی‌برد تفتناز» اشاره نمود که متعلق به نیروی هوایی سوریه در جنوب غربی حلب است. پایگاه دیگری که در حوالی این شهر قرار دارد، پایگاه هوایی «الجراح» است که این پایگاه هوایی نیز متعلق به نیروی هوایی سوریه می‌باشد. اهمیت این مرکز نظامی در حلب به حدی است که «حافظ اسد»؛ رئیس جمهور فقید سوریه در آن آموزش نظامی دیده بود.
مجتمع آموزش پلیس سوریه نیز در حومه‌ی غربی حلب و در منطقهی «خان‌العسل» واقع شده است. همچنین آکادمی مهندسی نظامی در حوالی شرق شهر حلب، از مهم‌ترین تاسیسات نظامیِ ارتش سوریه است که با محوطه‌ای بالغ بر یک کیلومتر مربع مساحت و ساختمان‌هایی دارای پناهگاه و سنگرهای بتن‌آرمه جهت مقاومت در برابر حمله‌ی احتمالی نیروی هوایی ر‍ژیم صهیونیستی طراحی و ساخته شده‌است. (4)
5- اولویت حلب نسبت به دیگر مناطق
امنیت‌بخشی به حلب نسبت به دیگر مناطق سوریه دارای اولویت بیشتری است، زیرا بخش‌های عظیمی از دمشق و قسمت‌های غربی سوریه در اختیار دولت این کشور است و بدون شک دولت سوریه هیچ گونه دخالتی را در این مناطق چه از طرف غرب و چه از طرف سازمان ملل نخواهد پذیرفت. برخی از شهرهای شرقی سوریه نیز در تصرف داعش است و هیچ نیروی بی‌طرفی نمی‌تواند در این مناطق حضور یابد. بنابراین تنها مناطق مرکزیِ سوریه مثل حلب و حمص هستند که درگیری در آن ها شدید است و طبیعی است که طرح‌های صلح باید در این مناطق متمرکز باشند.
با توجه به موراد ذکر شده، می‌توان به اهمیت شهر حلب برای طرف‌های درگیر پی برد. از این رو دی میستورا این شهر مهم را به عنوان نقطه‌ی ثقل طرح خود انتخاب کرده است.
نکات مثبت و منفی طرح دی میستورا
همان طور که قبلا نیز ذکر کردیم، این طرح بدون آن که تصور سرنگونی اسد را داشته باشد، مطرح گردیده و به همین دلیل مورد استقبال دولت سوریه و متحدین آن قرار گرفته است، چرا که غربی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که توانایی ساقط کردن نظام سوریه را ندارند. از طرفی موافقت تمام اعضای شورای امنیت و دولت سوریه با این طرح از نقاط مثبت آن است، زیرا در صورتی که یکی از قدرت‌های بزرگ هم مخالف این امر بود، پیاده کردن آن به سادگی امکان نداشت.
از جنبه‌های منفی آن نیز می‌توان به آینده‌ی نامعلوم طرح اشاره داشت. اگرچه دی میستورا اعلام کرده است که اگر مرحله‌ی ابتداییِ طرحش برای ایجاد یک نقطه‌ی امن موفق شود، از راه‌حل‌های سیاسی برای پایان دادن به منازعه‌ی میان طرفین استفاده خواهد شد، اما دقیقا مشخص نکرده است که هدف نهایی این راه حل سیاسی چیست. از طرفی در شرایطی که سربازان ارتش سوریه توانسته‌اند بخش‌های وسیعی از حلب را به تصرف خود در آورند، پایان موقت جنگ می‌تواند به نفع معارضین تمام شود، زیرا که آن‌ها از این فرصت می‌توانند برای تجدید قوا استفاده نمایند. دیگر جنبه‌ی منفی این طرح، حضور فعلی نیروهای داعش در سوریه است که هیچ تضمینی وجود ندارد که آن‌ها از فرصت به دست آمده استفاده نکنند و قلمروی خود را به مناطق شرقی حلب گسترش ندهند. حملات هوایی نیروهای ائتلاف علیه داعش به رهبری آمریکا نیز خود معضلی است که دولت سوریه با آن مواجه است. از طرفی در صورتی که حلب به عنوان نقطه‌ی امنی مشخص شود، بعید نیست که معارضینی که در حلب به جنگ می‌پردازند، برای حمله به نقاط کلیدی دمشق متحد گردند.
سخن پایانی
از آن چه تاکنون ذکر شد، می‌توان این گونه برداشت کرد که پایان دادن به منازعه‌ی سه ساله‌ی سوریه، امری است که هم دولت سوریه و هم معارضین به آن احتیاج دارند؛ دولت سوریه به دلیل برقراری امنیت و نجات جان شهروندان و مخالفان به دلیل نجات دادن خود. شکل‌گیری گروه‌های تکفیری در سوریه، باعث بروز اختلاف در ارتش آزاد سوریه شده است و بعد از چند سال جنگیدن از توان آن‌ها کاسته است. آن‌ها اینک که در موضع ضعف قرار گرفته‌اند، قصد دارند که از طریق راه‌حل‌های سیاسی حداقل امتیازات ممکن را برای خود کسب نمایند. از طرف دیگر برخی ناظران منطقه‌ای معتقدند که حال که ارتش سوریه، حلب را محاصره کرده و هر لحظه امکان آزادسازی آن می‌رود، جامعه‌ی جهانی از طریق این طرح به دنبال نجات مخالفانِ به اصطلاح میانه‌رو در این شهر است.
—————————————-
منابع:
1- روزنامه جام جم، گزارش، «متن طرح 6 ماده اي كوفي عنان» شماره 3386، 26/01/91، صفحه 6 (جهان).
2- سایت شبکه العالم، « طرح دی میستورا برای سوریه چیست؟»، 9 آبان 1393، 16:01:20.
