مقدمه
آغاز ناآرامیهای داخلی در سوریه به مارس 2011 و از شهر درعا به فاصله 58 کیلومتری جنوب دمشق بازمی‌گردد.[1] در ابتدا به نظر برخی، این تحولات، شباهتهایی به وقایع سایر کشورهای عربی در دوران «بیداری اسلامی»داشت، اما هرچقدر بیشتر از تحولات سوریه گذشت تفاوت آن با رخدادهای سایر کشورهای عربی بیش‌ازپیش نمودار شد و این حوادث در سوریه به‌سوی درگیری مسلحانه و فعالیت گروههای تروریستی حرکت کرد.
ازجمله تفاوتهای بحران سوریه با تحولات سایر کشورهای عربی میتوان به دخالت قدرتهای خارجی اشاره کرد. در میان دولتهای منطقهای، ترکیه، عربستان و قطر سه کشور تأثیرگذار بودهاند. از ابتدای بحران سوریه این سه کشور تلاش کردند تا با حمایت از گروههای مسلح مخالف دولت سوریه، خط براندازی دولت بشار اسد را پیگیری کنند. همچنین عربستان و قطر تلاش کردند تا اهداف خود را از طریق اتحادیه عرب پیش ببرند. براین اساس، اتحادیه عرب ازجمله کنشگران فعال در جریان بحران سوریه قرار گرفت. لذا مناسب است به مواضع اتحادیه عرب از آغاز بحران سوریه تا امروز و فراز و نشیبها و دلایل آن نگاهی انداخته شود.
اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه
در ابتدای بحران سوریه، به لحاظ سیاسی، کشورهای عربی موضع یکسانی نداشتند و بسیاری از دولتهای عربی از انتقاد صریح نسبت به دولت اسد خودداری می‌کردند اما عربستان و قطر به‌طور یک‌جانبه سفرای خود را از سوریه فراخواندند. در ادامه، عربستان و قطر در غیاب مصر که درگیر مشکلات داخلی بود، تلاش کردند تا از طریق اتحادیه عرب اهداف خود را پیش ببرند. اقدامات اتحادیه عرب در بحران سوریه را میتوان به دو بخش تقسیم کرد. دسته اول، اقداماتی بودند که در درون این اتحادیه تصویب و اجرا شد و دسته دوم، اقداماتی که اتحادیه عرب از طریق آن، بینالمللی کردن بحران سوریه را تعقیب کرد.
الف) اقدامات داخلی اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه
اولین اقدام اتحادیه عرب به رهبری عربستان و قطر، در قبال سوریه، اجلاس وزرای خارجه این اتحادیه در 16 اکتبر 2011 در مصر بود. علی‌رغم انتظار تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه اما همه آن چیزی که اتحادیه عرب در این زمان انجام داد، درخواست از اسد برای توقف به‌کارگیری زور و شروع گفتگوها میان اسد و مخالفان بود. همچنین، اتحادیه عرب با تشکیل «کمیته حل بحران سوریه» به ریاست قطر، این کمیته را مکلف به پیگیری بحران سوریه کرد.
با افزایش شدت درگیریهای سوریه، اتحادیه عرب در نشست فوق‌العاده وزرای خارجه خود در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۱ در قاهره، عضویت سوریه در این اتحادیه را با 19 رأی موافق، یک رأی ممتنع(عراق) و دو رأی مخالف(یمن و لبنان) تعلیق کرد و در 16 نوامبر 2016 نیز تحریم‌های اقتصادی گستردهای علیه سوریه وضع کرد.
در ادامه منازعات سوریه، اتحادیه عرب در 24 دسامبر 2011 طرح ورود ناظران به سوریه را به سرپرستی محمد مصطفی الدابی تصویب کرد. اما نتیجه گزارش این ناظران در خصوص بحران سوریه مبنی بر وجود اقدامات مسلحانه علیه نظام اسد، دولتهای عرب خلیج‌فارس به‌ویژه عربستان و قطر را که به دنبال مداخله نظامی در سوریه بودند ناخشنود ساخت. درنتیجه، عربستان، و پس‌ازآن سایر دولتهای عرب خلیج‌فارس ناظران خود را فراخواندند.[2]
| عربستان و قطر با همراهی ترکیه و کشورهای غربی،مجموعه«دوستان سوریه»برای هماهنگی اقدامات منطقهای و بینالمللی خارج از شورای امنیت در خصوص سوریه را تشکیل دادند |
ب) اقدامات اتحادیه عرب برای بینالمللی کردن بحران سوریه
با عدم پیشرفت طرح‌های اتحادیه عرب آن‌طور که مدنظر عربستان و قطر بود و وقوع اختلاف میان اعضا، برخی کشورهای عربی به رهبری عربستان تلاش کردند در اجلاس 22 ژانویه 2012 اتحادیه عرب، طرحی شبیه آنچه در یمن اجرا شد در خصوص سوریه نیز ارائه کنند و از طریق ارسال آن به شورای امنیت، بحران سوریه را بینالمللی کنند. طرحی که درنهایت در شورای امنیت با وتوی روسیه و چین ناکام ماند اما در مجمع عمومی سازمان ملل با 137 رأی موافق به تصویب رسید.
اما با توجه به غیر الزام‌آور بودن قطعنامههای مجمع عمومی سازمان ملل، عربستان و قطر با همراهی ترکیه و کشورهای غربی،مجموعه«دوستان سوریه»برای هماهنگی اقدامات منطقهای و بینالمللی خارج از شورای امنیت در خصوص سوریه را تشکیل دادند. از این زمان به بعد، اتحادیه عرب به‌عنوان جزی از اقدامات بینالمللی نسبت به بحران سوریه در حاشیه قرار گرفت.
اقدامات بعدی در مورد بحران سوریه ازجمله اولین نشست «دوستان سوریه» در تونس در 24 فوریه 2012، انتصاب کوفی عنان به‌عنوان نماینده ویژه سازمان ملل و اتحادیه عرب در سوریه بیانگر کمرنگ شدن نقش اتحادیه عرب به‌عنوان کنشگری مستقل در بحران سوریه بود. به‌گونه‌ای که پس از انتصاب عنان به این مأموریت، برخلاف آخرین برنامه اتحادیه عرب که خواهان کنارهگیری اسد از قدرت بود، در برنامه 6 ماده‌ای عنان سخنی از لزوم کنارهگیری اسد به میان نیامد. طرح 6 ماده‌ای عنان ابتدا در 21 مارس 2012 در شورای امنیت تصویب و بر اساس آن نشست ژنو1 در ژوئن 2012 در خصوص سوریه بدون حضور نمایندگان دولت سوریه برگزار شد.
در تحول دیگری، تحویل ریاست دورهای اتحادیه عرب به عراق در مارس 2012 بر اختلافات کشورهای عربی در این اتحادیه دامن زد. درحالی‌که قطر و عربستان از تسلیح معترضان و مداخله نظامی برای سرنگونی نظام اسد حمایت می‌کردند، عراق اما راه‌حل سیاسی برای بحران را ترجیح میداد و هرگونه مداخله نظامی را رد می‌کرد. با ریاست عراق بر اتحادیه عرب، حامیان مخالفان سوری مثل عربستان و قطر، تلاش کردند نقش بیشتری را در محافل بینالمللی مانند نشست‌های مجموعه دوستان سوریه در استانبول (آوریل 2012)، پاریس(جولای 2012)ایفا کنند.
از طرف دیگر، با بینتیجه ماندن طرح عنان و بالا گرفتن تنشها در شهرهای سوریه، عنان استعفا داد. پس از عنان، اخضر ابراهیمی به‌عنوان نماینده سازمان ملل و اتحادیه عرب در امور سوریه منصوب شد. با تلاش‌های ابراهیمی نشست ژنو 2 در ژانویه 2014، علی‌رغم مخالفت عربستان و قطر، با حضور نمایندگان دولت سوریه برگزار شد. نشستی که موفقیتآمیز نبود.
پس از ناکامی نشست ژنو2، اخضر ابراهیمی در 31 ماه می 2014 استعفا کرد و استفان دی میستورا در 10 جولای 2014 به‌عنوان نماینده جدید سازمان ملل در امور سوریه منصوب شد.
اما در جدیدترین موضعگیری در خصوص بحران سوریه در اویل ماه جاری، درحالی‌که پیش‌ازاین، اتحادیه عرب به رهبری عربستان و قطر به چیزی کمتر از سرنگونی دولت اسد رضایت نمیداد، نبیل العربی، دبیر کل اتحادیه عرب در اوایل ماه جاری میلادی سخن از گفتگو با دولت سوریه به میان آورد و تأکید کرد بدون پیش‌شرط، آمادگی دیدار با ولید المعلم، وزیر خارجه سوریه را در هرزمانی دارد.[3]
| درحالی‌که پیش‌ازاین، اتحادیه عرب به رهبری عربستان و قطر به چیزی کمتر از سرنگونی دولت اسد رضایت نمیداد، نبیل العربی، دبیر کل اتحادیه عرب در اوایل ماه جاری میلادی سخن از گفتگو با دولت سوریه به میان آورد و تأکید کرد بدون پیش‌شرط، آمادگی دیدار با ولید المعلم، وزیر خارجه سوریه را در هرزمانی دارد |
ارزیابی اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه
همان‌طور که گفته شد، اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه را میتوان در دودسته اقدامات داخلی در درون اتحادیه و بینالمللی کردن بحران سوریه جای داد. اقدامات دسته اول از آغاز بحران سوریه در مارس 2011 تا اوایل سال 2012 را شامل میشود. تشکیل «کمیته حل بحران سوریه»، تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه و واگذاری کرسی سوریه به مخالفان، اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه سوریه، تشکیل گروه ناظران عرب و اعزام آن به سوریه ازجمله اقدامات دسته اول اتحادیه عرب در قبال سوریه بوده است. اما پس‌ازآنکه اقدامات مذکور نتوانست آنچه موردنظر عربستان و قطر مبنی بر مداخله نظامی در سوریه و تسلیح رسمی مخالفان را محقق کند، عربستان و قطر تلاش کردند اهداف خود را از طریق بینالمللی کردن بحران سوریه پیش ببرند.
نخستین اقدام اتحادیه عرب برای بینالمللی کردن بحران سوریه، مطرح کردن طرح این اتحادیه در سازمان ملل بود که ناکام ماند. پس‌ازآن، تلاش‌های اتحادیه عرب برای بینالمللی کردن بحران سوریه، در سازوکاری خارج از سازمان ملل و در قالب مجموع نشست‌های دوستان سوریه و نشست‌های ژنو1 و 2 پیگیری شد. تلاشهایی که بدون تحقق نتایج موردنظر کشورهایی مانند عربستان و قطر، در مقابل، زمینهساز کمرنگ شدن نقش اتحادیه عرب شد، به‌طوری‌که پس از وتوی پیشنویس اتحادیه عرب در شورای امنیت سازمان ملل در فوریه 2012 و همچنین ریاست عراق بر این اتحادیه در مارس 2012 و بالا گرفتن اختلافات داخلی بر سر بحران سوریه، اتحادیه عرب دیگر نتوانست طرح مستقلی در خصوص سوریه ارائه کند.
بدین ترتیب، از یک‌سو پس از ناکامی اتحادیه عرب به دلیل اختلافات داخلی در پیشبرد طرح‌های خود و همچنین عدم دستاورد بینالمللی کردن موضوع سوریه و از سوی دیگر، باقی ماندن دولت بشار اسد در سوریه باوجود همه مشکلات و فعالیت گروههای تروریستی، به نظر میرسید که اتحادیه عرب برای بازگشت به نقش فعال خود در بحران سوریه نیاز به تغییر استراتژی خود دارد. بدین ترتیب، میتوان اظهارات اخیر نبیل العربی در خصوص آمادگی برای مذاکره با دولت سوریه را در این چارچوب ارزیابی کرد.
به‌طور خلاصه میتوان دلایل ذیل را در توضیح تغییر موضع دبیر کل اتحادیه در خصوص بحران سوریه برشمرد: 1) اختلافات فزاینده داخلی میان اعضای اتحادیه عرب بر سر بحران سوریه، 2) عدم تحقق اهداف اتحادیه عرب در بینالمللی کردن بحران سوریه از طریق سازمان ملل و مجموعه نشست‌های دوستان سوریه و ژنو یک و دو، 3) منفعل شدن و حاشیه‌نشینی اتحادیه عرب پس از تلاش برای بی بینالمللی کردن بحران سوریه، 4) بقای دولت سوریه باوجود تسلیح تروریست‌ها از سوی عربستان و قطر و 5) قوت گرفتن امکان سرایت گروههای تروریستی فعال در سوریه به سایر کشورهای عربی.
| نخستین اقدام اتحادیه عرب برای بینالمللی کردن بحران سوریه، مطرح کردن طرح این اتحادیه در سازمان ملل بود که ناکام ماند. پس‌ازآن، تلاش‌های اتحادیه عرب برای بینالمللی کردن بحران سوریه، در سازوکاری خارج از سازمان ملل و در قالب مجموع نشست‌های دوستان سوریه و نشست‌های ژنو1 و 2 پیگیری شد |
اما باوجود اظهارات اخیر نبیل العربی و با توجه به اینکه اتحادیه عرب در طول دوران حیات خود همواره تحت تأثیر اعضای قدرتمند خود مانند عربستان عمل کرده، هنوز نمیتوان به‌طور قطعی موضع نبیل العربی را در خصوص آمادگی برای مذاکره با دولت سوریه، موضع اتحادیه عرب دانست. ازاین‌روست که نبیل العربی چند روز پس‌ازاین اظهارات و انتقادات واردشده بر وی سعی کرد به‌نوعی سخنان خود را تعدیل کند.[4]
در مقابل، باوجود اقدامات خصمانه اتحادیه عرب در طول دوران بحران سوریه، نمیتوان انتظار داشت که این کشور به‌راحتی درخواست نبیل العربی را بپذیرد. به‌ویژه پس‌ازاینکه بحران چهارساله سوریه تاکنون باعث نابودی این کشور و به‌جا ماندن 5 میلیون آواره و 300 هزار کشته‌شده است. لذا به نظر میرسد دولت سوریه انتظار دارد پیش از هرگونه مصالحه‌ای، همه طرف‌هایی که در ایجاد این بحران نقش داشتند ازجمله اتحادیه عرب به نقش خود اعتراف کنند.
جمع‌بندی
با نگاهی به اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه که از مارس 2011 شروع‌شده و تاکنون ادامه یافته،میتوان گفت این اتحادیه در مجموعه اقدامات خود اعم از اقدامات درون کشورهای عربی همچون تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه و اعمال تحریم‌های اقتصادی و اقدامات بینالمللی در قالب سازمان ملل متحد و مجموعه نشست‌های دوستان سوریه و نشست‌های ژنو، هرگز نتوانسته به اهداف اولیه اعلام‌شده خود به‌ویژه سرنگونی دولت بشار اسد نائل شود.
موضع العربی نیز مبنی بر مذاکره با دولت سوریه، اگرچه نشانگر تفاوت بارز با مواضع قبلی اتحادیه عرب است، اما باید توجه داشت نمیتوان آن را به معنای تغییر رسمی مواضع اتحادیه عرب دانست،هرچند با توجه به مروری بر مواضع قبلی اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه و واقعیتهای امروز این بحران، این موضعگیری نبیل العربی میتواند به معنای بیپشتوانه شدن اهداف بلندپروازان کشورهایی مانند عربستان و قطر مبنی بر مداخله نظامی در سوریه و نفی مطلق دولت فعلی سوریه باشد.
همان‌طور که گفته شد، دلایل تغییر موضع دبیر کل اتحادیه عرب را میتوان در اختلافات داخلی میان اعضای اتحادیه عرب بر سر بحران سوریه، عدم تحقق اهداف این اتحادیه در بینالمللی کردن بحران سوریه، منفعل شدن و حاشیه‌نشینی اتحادیه عرب پس از طرح بینالمللی بحران سوریه، بقای دولت سوریه باوجود تسلیح مخالفان اسد از سوی عربستان و قطر و قوت گرفتن امکان سرایت گروههای تروریستی فعال در سوریه به سایر کشورهای عربی دانست.
درنهایت در واکنش به اظهارات اخیر نبیل العربی، نمیتوان از دولت سوریه انتظار داشت که باوجود اقدامات خصمانه اتحادیه عرب علیه این کشور، به‌سادگی در مقابل این اظهارات آغوش بگشاید. به نظر میرسد تنها با اقدامات عملی و رسمی از سوی اتحادیه عرب در جهت تصحیح رفتارهای گذشته و ایفای نقش سازنده، دولت سوریه نیز آمادگی دارد با اتحادیه عرب در خصوص خاتمه بحران سوریه وارد گفتگو شود
[2]http://rouyaturkiyyah.com/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7/
[3] http://www.tasnimnews.com/Home/Single/787056
[4] http://www.youm7.com/story/2015/7/6/%D9%86%D8%A8%D9%8A%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%89-%D9%84%D9%85-%D8%A3%D8%BA%D8%A7%D8%B2%D9%84-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%AF-%D9%88%D9%85%D9%82%D8%B9%D8%AF-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7-%D9%85%D8%B1%D9%87%D9%88%D9%86-%D8%A8%D8%AA%D9%86%D9%81%D9%8A%D8%B0-%D9%82%D8%B1%D8%A7/2254371#.VadPh6Sqqk
