علیرغم اهمیت و جایگاه عراق و سوریه برای ترکیه، دولتمردان و رهبران ترک طی چند سال اخیر رویکردی تقابلجویانه در قبال دولت مرکزی دو همسایه جنوبی خود برگزیدهاند. درحالیکه در دورههای نخست به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، «به صفر رساندن اختلافات با همسایگان» یکی از اصول محوری سیاست خارجی تیم اردوغان را تشکیل میداد، اما همزمان با آغاز ناآرامیها در داخل سوریه و بیثباتی در عراق طی چند سال اخیر، دولت ترکیه ضمن استقبال از تنش در داخل این کشورها نهتنها نقش سازندهای برای برقراری ثبات ایفا نکرده، بلکه با ارائه کمک به مخالفان و شورشیان در داخل سوریه و عراق، زمینه را برای تداوم و گسترش ناآرامی در این دو کشور و کل منطقه فراهم کرده است.
نمود عینی این مسئله در حمایتهای گوناگون ترکیه از گروههای مخالفان دولت سوریه ازجمله ارتش آزاد سوریه، داعش، جبهه النصره و دیگر گروهها و همچنین برقراری فشارهای سیاسی علیه دولت «نوری المالکی» در عراق نمایان بود؛ بهگونهای که این رفتارها موجب ایجاد تنش مستقیم و قطع روابط آنکارا با دمشق و سردی روابط آن با بغداد شده بود.
اما به نظر میرسد با گذشت بیش از دو سال از اتخاذ چنین رویکردهایی در قبال سوریه و عراق و ناکامی ترکها در دسترسی به اهداف جاهطلبانه خود، تغییراتی در سیاستهای ترکیه در قبال این دو کشور در حال شکل گرفتن است که متأثر از عواملی در سطوح گوناگون میباشد. سفر اخیر «احمد داوداوغلو» نخستوزیر جدید و وزیر خارجه پیشین ترکیه به عراق و گفتگوهای وی با مقامات مختلف عراقی را میتوان آغاز این تغییرات در نظر داشت که البته اهداف گوناگونی نیز در ورای آن قرار دارد.
این نوشتار ضمن بررسی رفتارهای ترکیه در قبال تحولات سوریه و عراق در چند سال اخیر، در پی بررسی رویکرد جدید آنکارا در مواجه با سوریه و بهخصوص عراق میباشد و سفر نخستوزیر ترکیه به عراق را نیز نقطه عطف و آغاز عینی بروز تغییرات در رویکرد آنکارا در نظر میگیرد. همچنین بررسی علل بروز چنین تغییراتی و اهداف دولت ترکیه از اتخاذ آن نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.
نقش و رویکرد ترکیه در تحولات سوریه
آغاز بحران داخلی سوریه و نوع موضعگیری ترکیه در قبال این بحران، سوریه را به مهمترین موضوع سیاست خارجی ترکیه تبدیل کرد؛ بهطوری که همه موضوعات مهم در سیاست خارجی ترکیه طی چند سال اخیر به نحوی با سیاستها و مواضع آنکارا در قبال تحولات سوریه ارتباط داشتهاند. از آغاز بحران سوریه در بهار سال ۲۰۱۱ سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه چند مرحله را طی کرده است؛ البته در همه مراحل آنکارا مواضع مداخلهجویانهای نسبت به مسائل سوریه اتخاذ کرده است. از زمان آغاز بحران، مقامات ترکیه در ابتدا با حمایت لفظی از مخالفین خواستار تغییرات داخلی در سوریه شدند؛ اما در مراحل بعد با قطع روابط سیاسی خود با دولت مرکزی سوریه و با ارائه کمک و حمایت سیاسی از مخالفین مداخله عملی خود را در این بحران آغاز کردند؛ به شکلی که ترکیه به یک بازیگر فعال در بحران سوریه و صحنه منازعات آن تبدیل شد.
در مراحل بعد ترکیه حتی از این نیز فراتر رفت و با ارائه کمکهای مالی و نظامی مستقیم به مخالفین، با شدت بیشتری خود را در بحران سوریه درگیر کرد. بهگونهای که این بحران به مهمترین موضوع و محور سیاست خارجی ترکیه بهخصوص در عرصه منطقهای تبدیل شد و موضوعات دیگر تحت تأثیر آن قرار گرفتند (1). البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که ترکیه با مداخله در بحران سوریه و حمایت همهجانبه از مخالفان بشار اسد این هدف را تعقیب میکرد که دولت مرکزی سوریه را از قدرت ساقط کرده و نظامی همسو و وابسته به خود در سوریه به قدرت برساند تا بتواند بر قدرت و نفوذ منطقهای خود بیفزاید. درواقع اتخاذ مواضع افراطگرایانه از سوی آنکارا از وجود چنین انگیزههایی نشأت گرفته است.
ازجمله مهمترین اقدامات ترکیه در قبال بحران سوریه میتوان به میزبانی مخالفان دولت مرکزی سوریه در استانبول، ارائه کمکهای مالی و اطلاعاتی گسترده به گروههای مختلفی از شورشیان و همچنین اجازه به عبور از خاک ترکیه به نیروهای وابسته به گروههای تروریستی اشاره کرد؛ تا حدی که شواهدی دال بر رفتار ترکیه در میزبانی و آموزش نیروهای برخی گروههای تروریستی مانند داعش در نقاط مرزی با سوریه منتشر شده است. همانطور که از چنین رفتارهایی برداشت میشود و مقامات ترکیه نیز در موضعگیری خود روشن ساختهاند، هدف نهایی و اولویت نخست آنکارا، کنار زدن بشار اسد از قدرت و تغییر نظام سیاسی آن بوده است و دیگر اقدامات و سیاستهای ترکیه در رابطه با بحران سوریه نیز با این مسئله ارتباط داشته است (2).
حمایتهای ترکیه از داعش در عراق
طی سالهای اخیر ترکیه مشکلات زیادی با عراق را تجربه کرده است. هرچند ریشه اصلی اختلافات ترکیه با عراق، به رویکرد «نوعثمانیگری» ترکیه در منطقه و اختلافات و رویکرد سیاسی متفاوت مقامات دو کشور نسبت به مسائل منطقه برمیگردد، اما دو کشور در مسائل دیگری نیز مانند رابطه آنکارا با اقلیم کردستان در مسئله فروش نفت، مسئله فرار «طارق الهاشمی» به ترکیه و مهمتر از همه برخورد با بحران سوریه وارد اختلافاتی جدی شدهاند.
این مسائل بهتدریج موجب شده بود آنکارا رفتارها و مواضع غیردوستانهای نسبت به دولت مرکزی عراق اتخاذ نماید تا اینکه این اختلافات با گسترش بحران سوریه در سطح منطقه به اوج رسید؛ به شکلی که با گسترش فعالیت داعش بهعنوان یکی از گروههای تروریستی مخالف سوریه و ورود نیروهای آن به خاک عراق، دولتمردان ترکیه درصدد برآمدند از فرصت بهدستآمده برای تضعیف بیشتر دولت مرکزی عراق بهرهبرداری کنند. البته علاوه بر تلاش برای تضعیف دولت نوری المالکی بهعنوان انگیزه دولتمردان ترک در حمایت از داعش، باید به منافع آنها در خرید نفت از این گروه تروریستی بعد از تسلط آنها بر منابع نفتی عراق نیز توجه داشت (3).
با آغاز حملات و عملیات داعش در خاک عراق و بهخصوص پس از تصرف غیرمنتظره موصل از سوی این گروه تروریستی، توجه زیادی به فعالیتهای این گروه و علل پیشروی آن جلب شد؛ علت این امر نیز اهمیت مسئله، یعنی تصرف بخشی از خاک عراق از سوی این گروه تروریستی و پیامدهای داخلی و منطقهای آن بود. در این میان انتشار برخی اسناد و گزارشها حکایت از این مسئله داشت که برخی از دولتهای منطقه ازجمله ترکیه که در حمایت از این گروه تروریستی در سوریه نقش داشتهاند، در حمله و همچنین موفقیت آن در عراق نیز تأثیرگذار بودهاند. بدین نحو که ترکیه با ارائه کمکهای مالی، نظامی، لجستیکی و اطلاعاتی به داعش زمینه را برای پیشروی آن در شرق و شمال عراق فراهم کرد.
هرچند این موضوع بارها از سوی آنکارا رد و تکذیب شده است اما گزارشها و اسناد، حکایت از ایفای چنین نقشی از سوی ترکیه دارد. ازجمله این موارد انتشار گزارشی از سوی «موسسه حقوق بشر دانشگاه کلمبیا» میباشد که به بحث پیوندهای ترکیه با گروه داعش پرداخته است. در این گزارش این موضوع نشان داده میشود که ترکیه در طیف گستردهای از موضوعات، از حمایت نظامی و انتقال اسلحه گرفته تا حمایت لجستیکی و مالی و همچنین ارائه خدمات پزشکی با گروه داعش در ارتباط بوده است. به شکلی که به دلیل چشمپوشی ترکیه نسبت به انتقال و حضور نیروهای داعش در خاک خود، از این کشور با عنوان «بزرگراه جهادگرایی» یاد میشود (4).
ناکامی در دسترسی به اهداف و تغییر نسبی رویکردها
با وجود اتخاذ چنین رفتارها و سیاستهایی از سوی ترکیه طی چند سال اخیر در قبال دو کشور عراق و سوریه و مداخلات غیر سازنده آنکارا در امور داخلی و تحولات دو همسایه جنوبی خود، وضعیت کنونی منطقه حکایت از ناکامی دولتمردان ترکیه در دسترسی به اهداف خود در قبال مسائل عراق و سوریه دارد. درواقع هرچند دولت ترکیه به رهبری اردوغان با اتخاذ رویکرد نوعثمانیگری در پی تسلط خود بر منطقه با تغییر نظامهای سیاسی در سوریه و تضعیف دولت مرکزی عراق در راستای توسعه نفوذ خود در این دو کشور بوده است، اما شواهد موجود این مسئله را روشن میکند که به دلایل متعددی دولت اردوغان موفقیت چندانی در این رابطه نداشته است.
ازجمله این شواهد میتوان به عدم سقوط و شکست بشار اسد و دولت مرکزی سوریه بهعنوان محور سیاستهای آنکارا اشاره داشت. همچنین بهبود وضعیت سیاسی در عراق و توقف پیشرویهای داعش نیز گویای همین ناکامی ترکیه در رابطه با مسائل عراق است. علاوه بر این، حمایت از داعش نیز بر منفی شدن وجهه ترکیه تأثیرگذار بوده است.
اما باید توجه داشت که اتخاذ چنین سیاستهایی از سوی ترکیه با وجود ناکامی در کسب اهداف موردنظر با هزینههای دیگری نیز برای ترکیه همراه بوده است. به طوری که علاوه بر عدم دسترسی به اهداف خود در دو کشور سوریه و عراق و منفی شدن وجهه، ازنظر اقتصادی، نارضایتی مردمی و همچنین روابط با همسایگانی مانند ایران، هزینههایی بر ترکیه تحمیل شده است.
مجموعه این عوامل در کنار فشارهای بینالمللی بر دولت ترکیه برای همکاری در مبارزه با داعش موجب ایجاد تغییراتی نسبی در رویکرد ترکیه بهخصوص در رابطه با داعش شده است. برای مثال پس از صدور قطعنامه 2178 شورای امنیت مبنی بر تهدید به تحریم کشورهایی که از گروه تروریستی داعش حمایت میکنند، شاهد اتخاذ اقدامات احتیاطآمیزتری از سوی آنکارا بودهایم که در نهایت منجر به بروز تغییراتی نسبی در رویکرد آن بهخصوص در قبال عراق شده است. بهطوری که به نظر میرسد دولت جدید حزب عدالت و توسعه در ترکیه با آگاهی از ناکامیهای خود، تحولات کنونی و شکلگیری دولتی جدید در عراق را فرصت مناسبی برای اعمال تغییر در رویکرد خود در نظر گرفته و تلاش دارد این تغییر رویکرد را به تغییر وضعیت در عراق و روی کار آمدن دولت جدید در عراق نسبت دهد.
درواقع، داوداوغلو به عنوان نخستوزیر جدید ترکیه از فرصت شکلگرفته بهرهبرداری کرده و تلاش دارد با ایجاد روابط مناسب با دولت جدید ضمن جبران اشتباهات گذشته و تغییر ذهنیتها نسبت به سیاستهای ترکیه در قبال عراق و داعش، از فرصتهای جدید در عراق استفاده کرده و اهدافی را دنبال نماید.
اهداف ترکیه از تغییر رویکرد
مهمترین وجه عینی تغییر رویکرد ترکیه در قبال مسائل عراق و تا حدودی سوریه به خصوص در رابطه با داعش، سفر داوداوغلو نخستوزیر این کشور به عراق است که منجر به دیدار و گفتگوی وی با مقامات مختلف عراقی و اعلام آمادگی همکاری در بسیاری از حوزهها و موضوعات شد. تا جایی که پس از دیدار با نخستوزیر عراق، اوغلو بر آمادگی ترکیه برای همکاری در حوزه انرژی و مبارزه با داعش تأکید کرد (5).
این موضوع از این نظر حائز اهمیت است که طی ماههای گذشته شاهد سردی روابط دو طرف بودهایم؛ اما موضوعی که در این میان شایان توجه است این مسئله است که ترکیه چه اهدافی را از تغییر این رویکرد خود تعقیب میکند و چه انگیزههایی باعث شدهاند ترکیه که تاکنون نقش مخربی در گسترش فعالیت داعش در عراق داشت، برای گسترش روابط با عراق و همکاری با آن علیه تروریسم اعلام آمادگی کند؟
بدون شک یکی از اهداف ترکیه در تغییر رویکرد در قبال عراق به تلاش رهبران آن برای از دست ندادن فرصتهای ممکن در عراق برمیگردد. مقامات ترک بهخوبی میدانند که کسب جایگاه قدرت منطقهای با از دست دادن عراق و کاهش روابط و نفوذ در این کشور امکانپذیر نیست. پس با روی کار آمدن دولت جدید در عراق از این فرصت به عنوان ایجاد وضعیتی جدید در عراق به عنوان دلیل تغییر رفتار خود در قبال آن بهرهبرداری کرده و تلاش دارند ضمن افزایش حضور خود در این کشور از دیگر رقبای منطقهای عقب نمانند. علاوه بر این، انگیزه دیگر ترکها منابع نفتی عراق است. با تسلط مجدد دولت عراق بر منابع نفتی و عقب راندن داعش و بهخصوص با توافق نفتی اقلیم کردستان با بغداد، دولت عراق اهمیت بیشتری در تأمین انرژی یافته و آنکارا با انگیزه همکاری در این حوزه در پی بهبود روابط با دولت جدید در عراق است.
اما مسائل دیگر نیز در این میان تأثیرگذار هستند؛ یکی از این عوامل ایجاد نگرانیهای امنیتی در برخی محافل سیاسی ترکیه نسبت به آینده فعالیتهای داعش و تهدیدات احتمالی آن علیه امنیت مرزهای ترکیه است. هرچند ترکیه یکی از حامیان اصلی داعش بوده است ولی این تهدید امنیتی در برخی محافل ترکیه مطرح میباشد که ممکن است در آینده داعش فعالیتهایی علیه ترکیه اجرا نماید. در همین راستا ممکن است دولت ترکیه با آگاهی از این مسئله وارد همکاری با عراق برای مبارزه با داعش و یا کنترل آن شده باشد. هرچند در این رابطه نباید از فشارهای بینالمللی بر ترکیه برای همکاری در مبارزه با داعش نیز غفلت کرد.
در کنار همه این اهداف، بدون شک اردوغان و اوغلو هدف دیگری نیز از تغییر رویکرد در عراق تعقیب میکنند و آن بهبود چهره و تصویر ترکیه نزد افکار عمومی و از بین بردن این تصور است که ترکیه حامی داعش میباشد. به دلیل حمایتهای آشکار و پنهان ترکیه از داعش طی ماهها و سالهای اخیر، دیدگاههای منفی زیادی نسبت به ترکیه در افکار عمومی در سطح منطقه و جهان ایجاد شده و به نظر میرسد پس از ناکامی آنکارا از دسترسی به اهداف خود در اعطای این کمکها، یکی از اهداف کنونی آنها بهبود چهره و وجهه خود نزد افکار عمومی میباشد. در همین راستا تلاش دارند آمادگی خود را هرچند به شکل ظاهری برای همکاری با دولت عراق در مبارزه با داعش نشان دهند.
نتیجه
با آغاز بحران سوریه، ترکیه به اشکال مختلف از گروههای تروریستی فعال در این کشور با هدف ساقط کردن دولت سوریه حمایت کرد. این نوع رفتار در قبال عراق نیز به شکل دیگری اجرا شد؛ یعنی با هدف تضعیف دولت مرکزی عراق، رهبران ترکیه زمینه لازم برای گسترش فعالیت داعش در این کشور را فراهم کردند و با وجود فشارهای جهانی، در راستای سیاست نوعثمانیگری در قبال پیشروی داعش نیز حمایت همراه با سکوت را در پیش گرفتند. با وجود چنین سیاستهایی، وضعیت کنونی منطقه نشان میدهد نهتنها ترکیه در دسترسی به اهداف خود در قبال سوریه و عراق موفق نبوده است، بلکه هزینههایی نیز بر آن تحمیل شده و این کشور مجبور شده است تغییراتی در رویکرد خود به خصوص در قبال عراق و داعش اعمال نماید که سفر احمد داوداوغلو به عراق نمود عینی چنین تغییری محسوب میشود.
اما اعمال تغییرات در رویکرد ترکیه نسبت به عراق و سوریه با اهدافی نیز از سوی آنکارا همراه میباشد. به نظر میرسد مهمترین هدف ترکیه در این رابطه گسترش حضور و نفوذ خود در عراق در رقابت با دیگر رقبای منطقه ای و بهره برداری از ذخایر انرژی در این کشور در پی ثبات نسبی اخیر در آن است. علاوه بر این دو موضوع، اهداف دیگری مانند تغییر در ذهنیت افکار عمومی در رابطه با حمایت ترکیه از داعش و نشان دادن تغییر رویکرد آن در پی همکاری با دولت عراق و همچنین رفع نگرانی از تهدیدات احتمالی آتی داعش علیه ترکیه نیز مدنظر رهبران این کشور هستند.
—————————————-
منابع:
1- http://peace-ipsc.org/fa/%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4%C2%AD%
2- http://www.bultannews.com/fa/news/223492/
3- http://www.mashreghnews.ir/fa/news/319749/
4- http://www.seratnews.ir/fa/news/207236/
5- http://www.isna.ir/fa/news/93082915439
