ترکیه در سال 94 در دو حوزه داخلی و خارجی شاهد تحولاتی راهبردی بود و به نظر می‌رسد پیامدهای این تحولات در سال 95 نیز ادامه یابد. ترکیه در این سال با بحران‌ امنیت مواجه بود و علاوه بر انفجارهای متعددی که در شهرهایی چون استانبول و آنکارا و برخی شهرهای کردنشین رخ داد، منازعات مسلحانه PKK با ارتش ترکیه نیز بر ابعاد این بحران افزود. در حوزه خارجی اما، پرونده سوریه مهم‌‌ترین محور در سیاست خارجی ترکیه تلقی می‌شود. در ادامه ضمن بررسی تحلیلی مهم‌ترین تحولات ترکیه در سال 94، دورنمایی از محتمل‌ترین رویدادهای این کشور در سال 95 ارائه خواهد شد.

1. تحولات راهبردی در سال 94

1-1. دو انتخابات پارلمانی

در حوزه داخلی ترکیه، سال 94 را باید سال انتخابات دانست. برگزاری دو مرحله انتخابات پارلمانی حساس در حالی که جایگاه حزب عدالت و توسعه تا حدی به خطر افتاده بود، معادلات داخلی ترکیه را تحت تاثیر خود قرار داده است.

بر اساس نتایج بیست و پنجمین انتخابات پارلمانی ترکیه که در 17 خرداد 94 برگزار شد، چهار حزب سیاسی عدالت و توسعه (حزب حاکم) با کسب۸۶/۴۰ درصد (۲۵۸ نماینده)، جمهوری خلق با ۹۶/۲۴ درصد (۱۳۲ نماینده)، حرکت ملی‌گرا با اختصاص ۲۹/۱۶ درصد (۸۰ نماینده) و دموکراتیک خلق‌ها با به دست آوردن ۱۲/۱۳ درصد (۸۰ نماینده) به مجلس راه یافتند. در این انتخابات دو رویداد بسیار مهم رخ داد؛ حزب عدالت و توسعه برای اولین بار از نوامبر سال 2002 تا کنون نتوانست اکثریت مطلق خود بر پارلمان را حفظ کند و این به معنای عدم توانایی این حزب برای تشکیل دولت تک حزبی بود. اما دومین نکته که موجب تحلیل‌های بسیاری نیز شد، موفقیت حزب دموکراتیک خلق‌ها به رهبری صلاح‌الدین دمیرتاش در کسب حدنصاب 10 درصد برای حضور حزبی در پارلمان است. این دستاورد بزرگی برای کردهای ترکیه بود. در خصوص چرایی «پیروزی با طعم شکست» حزب عدالت و توسعه، تحلیل‌های مختلفی صورت گرفت[1] و دلایل مختلفی از جمله عملکرد اردوغان و یارانش در بحران سوریه، رفتارهای سرکوب‌گرایانه اردوغان در داخل، نارضایتی علوی‌ها از او، کاهش نرخ رشد اقتصادی نسبت به گذشته و … برای این امر بیان شد.[2] اما واقعیت این است که رای‌های از دست رفته حزب عدالت و توسعه به سبد کردها و حزب دموکراتیک خلق‌ها ریخته شد. این پیروزی البته پنج ماه بیشتر به درازا نکشید. پس از انتخابات خرداد ماه، روند دولت سازی لزوماً به سوی تشکیل دولت ائتلافی پیش رفت. اما بدلیل عدم تفاهم سایر احزاب -حزب جمهوری خلق(CHP)، حرکت ملی(MHP) و حزب دموکراتیک خلق ها( HDP) – با حزب عدالت وتوسعه(AKP)، مجدداً انتخابات پارلمانی در اول نوامبر2015 یعنی 11آبان 1394 برگزار گردید. این بار حزب عدالت و توسعه همه را غافل‌گیر کرد. نتایج انتخابات به شرح زیر بود:

– حزب عدالت و توسعه(AKP )؛ 49.5 درصد آراء و 317 کرسی پارلمانی

– حزب جمهوری خواه خلق (CHP)؛ 25.3 درصد آراء و 134 کرسی پارلمانی

– حزب حرکت ملی (MHP) ؛11.9 درصد آراء و 40 کرسی پارلمانی

– حزب دموکراتیک خلق ها( HDP) ؛ 10.7 درصد آراء و 59کرسی پارلمانی

بدین ترتیب پس از 5 ماه مردم ترکیه با تغییر رویکردشان، مجدداً به حزب عدالت و توسعه فرصت دادند تا بتواند دولت تک حزبی خود را تشکیل دهد.

بررسی آراء چهار جریان بزرگ در پنج انتخابات پارلمانی ترکیه[3]

روزنامه حریت ترکیه چهار دلیل را برای پیروزی اردوغان در این انتخابات بیان کرده است:

– طرفداران حزب حرکت ملی‌گرای از مواضع منفی‌گرایانه دولت باغچه‌لی، رهبر حزب، بالاخص در زمان گفتگوهای تشکیل دولت ائتلافی با حزب عدالت و توسعه ناراضی هستند.

– افزایش حملات تروریستی توسط حزب کارگران کردستان و نیز گروهی سلفی تکفیری داعش باعث شد ترس به بازگشت خشونت و بی‌ثباتی به ترکیه، در میان مردم شایع گردد. افزایش تروریسم همچنین به این عقیده دامن زد که تنها یک دولت قوی و با ثبات می‌تواند با چنین حملاتی برخورد کند. عدالت و توسعه در چهار ماهی که از مرحله اول انتخابات گذشت، تبلیغات انتخاباتی خود را بر روی مسائل اقتصادی متمرکز کرد. این در حالی است که در انتخابات خرداد ماه بخش اعظمی از ادبیات این حزب را مسائل سیاسی تشکیل می‌دادند.

– حزب عدالت و توسعه از نتایح انتخابات در خرداد ماه درس گرفته و لیست کاندیداها را بر اساس خواسته‌های رأی‌دهندگان بازنویسی نمود.[4]

2-1. منازعات مسلحانه با کردها

آغاز دوباره درگیری‌های مسلحانه ارتش ترکیه با PKK به صورت مشخص پس از انتخابات پارلمانی این کشور در خرداد 94 آغاز شد. اردوغان که یکی از دلایل شکست حزبش در این مرحله از انتخابات را، حزب دموکراتیک خلق‌ها که به نوعی شاخه سیاسی PKK است، تلقی می‌کرد، خیلی زود علیه اعضای این حزب موضع گرفت. دمیرتاش رهبر حزب دموکراتیک خلق‌ها این طراحی اردوغان را متوجه شد و یک روز پس از آغاز عملیات ارتش ترکیه علیه پ.ک.ک گفت: «تمام حملات جنگنده‌های نیروهای هوایی ترکیه، عملیات زمینی ارتش ترکیه و عملیاتی که در رسانه‌ها و خبرگزاری‌های نزدیک به حکومت آغازشده است در واقع هدف مشترکی دنبال می‌کنند و آن حذف کردن حزب دموکراتیک خلق‌ها در انتخابات زودهنگامی‌ است که دولت ترکیه برای برگزاری آن توافق کرده.» اردوغان هم ساعاتی پس‌از این پیش‌بینی دمیرتاش، با متهم کردن نماینده‌های حزب دموکراتیک خلق‌ها به ارتباط داشتن با گروه‌های تروریستی، خواستار لغو مصونیت قضایی آن‌ها شد.[5] در شرایط کنونی ارتش ترکیه نه‌تنها به PKK در برخی استان‌های این کشور حمله می‌کند بلکه مواضع این گروه در شمال عراق را هم مورد هدف قرار می‌دهد. ترکیه نسبت به قدرت‌گیری PKK با توجه به قدرت‌گیری اقمار آن در سوریه، نگرانی‌های امنیتی ویژه‌ای دارد.

پ.ک.ک اعلام کرده که باید در مناطق کردنشین، شیوه جدیدی از نظام سیاسی، اجرایی و اداری به نام خودگردانی دموکراتیک ایجاد شود و اداره این مناطق در دست خود کردها باشد و دولت نیز چنین چیزی را به مثابه تجزیه کشور، تلقی کرده است.[6] در حال حاضر، مذاکرات صلح با پ.ک.ک، به خاطر اقدامات خشونت‌آمیز این گروه از یک سو و رفتار لجوجانه و خشونت‌بار اردوغان از دیگر سو، به طور کامل متوقف شده و امید چندانی برای استقرار امنیت در استان‌های کردنشین ترکیه وجود ندارد. در شرایط کنونی، درگیری با پ.ک.ک به شکل کوتاه مدت به نفع داود اوغلو و حزب عدالت و توسعه است. چرا که این حزب پیش‌تر از سوی منتقدین و مخالفین ملی گرا به سازش با پ.ک.ک متهم می‌شد، اما حالا می‌تواند ادعا کند که برای استقرار امنیت در جنوب و جنوب شرقی ترکیه و نیز در شمال عراق، در حال نبرد است.[7]

3-1. مساله آوارگان سوری

تعداد پناهندگان سوری در ترکیه نزدیک به دو میلیون نفر است.[8] این رقم فرصت‌ها و تهدیدهایی را برای ترکیه ایجاد کرده است.[9] ترکیه سعی کرده است تا با فضاسازی در سطح بین‌المللی، کمک‌های مالی‌ای را از برخی کشورها و نهادهای مربوطه جهت سامان دادن به امور پناهندگان دریافت کند. البته طبیعی است که حزب عدالت و توسعه سعی می‌کند تا با بهره‌برداری سیاسی از این پناهندگان در امور داخلی و خارجی، شرایط را برای خود مهیاتر سازد. برخی بر این باورند که ماجرای کودک سوری که پیکرش در سواحل ترکیه پیدا شد و موجی از همدردی را در جهان برانگیخت و هم‌چنین هجوم آوارگان سوری از ترکیه به اروپا، یک سناریوی طراحی شده از سوی دولت ترکیه بوده تا بتواند مبتنی بر این موج، زمینه کمک‌های بیشتر جهان به خود و هم‌چنین تغییر نظر قدرت‌های بزرگ در خصوص ایجاد منطقه حائل در شمال سوریه را فراهم سازد.[10] نکته دیگر شیوه برخورد دولت ترکیه با آوارگان است. برخی رفتارهای تبعیض‌آمیز دولت ترکیه نسبت به آوارگان کرد سوریه محل بحث بوده است. اما چالش اقتصادی ناشی از مساله پناهندگان سوری در ترکیه یک مساله واقعی بوده و یکی از دلایلی است که باعث شده تا رشد اقتصاد این کشور متوقف شود.[11]

4-1. افزایش تنش در روابط با روسیه

در 3 آذر یک فروند جنگنده‌ی اف16 ترکیه، یک بمب‌افکن سوخو24 روسی را در حین انجام مأموریت ضد تروریستی علیه پایگاه‌های داعش در نوار مرز ترکیه و سوریه سرنگون کرد. ساعاتی بعد نیز  یک بالگرد روسی که با اعزام به منطقه قصد داشته خلبانان روسی سوخو 24 را نجات دهد، توسط تروریست‌ها هدف قرار گرفت. بعد نیز خبر رسید که گروه‌های تروریستی یکی از دو خلبان سوخو را کشته‌اند. خلبان دیگر که توسط گروه‌های تروریستی دستگیر شده بود، توسط نیروهای ویژه‌ی سوریه و حزب‌الله و با هدایت سردار سلیمانی فرمانده‌ی سرافراز سپاه قدس ایران و با آتش سنگین جنگنده‌های روسی، از دست تروریست‌ها نجات یافت.[12] ترکیه بعد از سقوط سوخو24 هرگز حاضر به عذرخواهی نشد ولی با گسترش واکنش‌های روسیه به این اقدام، اردوغان صراحتاً گفت که «ای کاش سوخو را سرنگون نمی‌کردیم».[13] بعد از این حادثه پوتین رئیس‌جمهور روسیه اتهام‌هایی مثل «خنجر از پشت»، «خرید نفت از داعش»، «همدستی با تروریست‌ها» و… را علیه دولت ترکیه مطرح کرد. پوتین بلافاصله در کنفرانس خبری مشترک با شاه اردن نیز گفت: «گروه تروریستی داعش نه تنها از میلیون‌ها دلار قاچاق سوخت به ترکیه سود می‌برد، بلکه از حمایت کامل ارتش یک کشور هم برخوردار است. همین دلیل اقدامات خونین و جسورانه این گروه تروریستی در سراسر جهان و از جمله در قلب اروپا است.»[14] این اظهارات راه را برای سایر مقامات روس نیز برای اظهارنظرهای تند و تهدید مقامات ترکیه به واکنشی سخت و پشیمان کننده باز کرد. حتی رئیس حزب لیبرال روسیه از دولت خواست ترکیه را با حمله‌ی اتمی تنبیه کند.[15] اما در خصوص رفتار روسیه در قبال ترکیه چند سناریو محتمل بود؛ واکنش روسیه صرفا به تحریم‌ها محدود می‌شود، حمله‌ی متقابل در زمان مناسب، تقابل نظامی دو کشور و مداخله‌ی ناتو، گسترش بحران به سایر پرونده‌های منطقه‌ای ترکیه و روسیه.[16] به نظر می‌رسد با رویکردهای ترکیه نسبت به سوریه، سیاست روسیه در قبال آنکارا می‌تواند تندتر شود.

5-1. تجاوز نظامی به عراق و سوریه

یکی از رویدادهای پر سروصدای ترکیه در سال 94 ورود ارتش ترکیه به شمال این کشور است. 13 آذر این سال نیروهای ارتش ترکیه وارد خاک عراق شدند و بر اساس گزارش‌ها 150 سرباز ترک به همراه 20 تا 25 دستگاه تانک در پایگاه نظامی در روستای الزلکان در منطقه بعشیقه واقع در 25 کیلومتری شمال شرق موصل مستقر شدند. البته پیش‌تر هم حضور نظامی ترکیه در عراق رخ داده بود. توافق امنیتی میان ترکیه و عراق در سال 1981 در دوران رژیم بعث صدام این اجازه را به ترکیه داد که نیروهای نظامی خود را برای تعقیب اعضای مسلح احزاب مخالف به عمق 20 کیلومتری خاک عراق اعزام کند. از سال 2006 نیز ارتش ترکیه اقدام به ایجاد پایگاه‌های نظامی در خاک کردستان در شمال عراق کرد و این پایگاه‌ها اکثراً در استان دهوک ایجاد شده‌اند و شمار آن‌ها در حال حاضر به 10 پایگاه می‌رسد.[17] اما این بار برخلاف ادعای مقامات آنکارا مبنی بر این‌که با اجازه بغداد وارد عراق شده‌اند، دولت عراق این ادعا را رد کرده و آن را نقض حاکمیت خود به شمار ‌آورد. چندی بعد البته ترکیه بخشی از نیروهای نظامی خود را از این منطقه خارج کرد. اهدافی که در خصوص این اقدام ترکیه ذکر شده عبارت‌اند از: خبرگزاری Haber7 که به عنوان رسانه نزدیک به اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه شناخته می‌شود هدف از اعزام نیروهای ویژه این کشور به همراه تانک‌ها به شمال عراق را آموزش پیشمرگ‌های کرد و همچنین آموزش نیروهای نظامی ترکمن برای شرکت در عملیات آزادسازی تلعفر عنوان کرد.[18] برخی دیگر بر این باور بودند که آنکارا از هماهنگی‌های صورت گرفته میان پ.ک.ک و روسیه برای افزایش ناامنی در مرزهای عراق و ترکیه اطلاع یافته و بر همین اساس سعی کرده تا با اقدامی خلاف قاعده، مانع تحقق این هماهنگی شود.[19] یکی دیگر از اهداف ذکر شده، تلاش ترکیه برای کسب سود حداکثری از عملیات آزادسازی موصل در آینده نزدیک است.[20] آنکارا با تقویت مبارزان کرد و گروه‌های سنی هم‌چون حشد الوطنی سعی دارد تا سهم خود را از منافع حاصل از آزادسازی موصل افزایش دهد. طبیعی است که این هدف در راستای رقابت با ایران در منطقه صورت گرفته است.

حمله نظامی ترکیه به برخی مناطق در شمال غربی سوریه نیز رویداد میدانی حائز اهمیت دیگری است. ترکیه عمیقا از حضور کردها در حدفاصل اعزاز تا جرابلس و پیوستگی مناطق تحت اداره کردها واهمه دارد و آن را تهدیدی برای امنیت ملی و در بلندمدت، تمامیت ارضی خود می‌پندارد، لذا برخورد قاطع و سخت با این امر را در دستور کار قرار داده است.[21] اما با آتش‌بسی که از 8 اسفند در سوریه آغاز شد، ترکیه برای تجاوز نظامی به سوریه دچار مشکلاتی گردید. بر اساس این آتش‌بس که با پیگیری آمریکا و روسیه و با مشارکت سازمان ملل متحد و پذیرش طرفین، در حال انجام است، هرگونه اقدام مسلحانه از سوی ارتش سوریه و متحدانش و گروه‌های مقابل، نقض آتش‌بس تلقی می‌شود. ترکیه اما این آتش‌بس را با محدودیت‌هایی پذیرفته است. احمد داوود اوغلو نخست وزیر ترکیه در این خصوص گفته است: «آتش بس در سوریه برای ما الزام آور نیست زمانی که امنیت ترکیه تهدید شود. ما در صورت نیاز، اقدامات ضروری را علیه یگان‌های مدافع خلق و داعش انجام خواهیم داد.»[22] از سوی دیگر اما حضور جنگنده‌های عربستان در پایگاه نظامی اینجرلیک ترکیه و آمادگی نظامی ترکیه که هم‌زمان با اعلام پلان B از سوی آمریکا است، می‌تواند زمینه‌ساز مداخله نظامی این کشورها در سوریه شود، هرچند برخی تحلیل‌گران بر این باورند که این اقدام آمریکا صرفا برای تحت فشار قرار دادن جهت تسریع راه‌حل سیاسی است.

6-1. تلاش برای بهبود روابط با رژیم صهیونیستی

پس از حمله رژیم صهیونیستی به کشتی مرمره در آب‌های آزاد مدیترانه در ماه می سال 2010 و کشته شدن 9 ترکیه‌ای، سطح روابط دیپلماسی میان رژیم صهیونیستی و ترکیه کاهش پیدا کرد. از سال 2010 همواره ترکیه سه شرط عذرخواهی، پرداخت غرامت به قربانیان و پایان محاصره غزه از سوی رژیم صهیونیستی را برای بازگشت روابط به گذشته مطرح می‌کرد. در سال 93 پیش از آغاز جنگ 51 روزه، نتانیاهو تلویحاً از ترکیه عذرخواهی نمود. هم‌چنین رسانه‌های ترکیه‌ای از آغاز گفتگوها با رژیم صهیونیستی خبر دادند اما با آغاز حمله به غزه روابط بدون تغییر باقی ماند. اما در سال 94 باری دیگر رسانه‌ها و شخصیت‌های ترک و صهیونیست از توافق و نزدیکی این دو بازیگر منطقه‌ای سخن میگویند. اولین اظهارنظر در خصوص بهبود روابط از سوی اردوغان مطرح شد. رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در گفتگو با خبرنگاران از احتمال عادی‌سازی روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی خبر داد و گفت: عادی‌سازی روابط ترکیه و اسرائیل برای منطقه مفید خواهد بود. به نظر می‌رسد عوامل محیطی برای برقراری دوباره روابط رسمی میان این دو فراهم شده است. تکمیل ائتلاف راهبردی و خصمانه علیه جمهوری اسلامی و گروه‌های مقاومت یکی از پیامدهای این هم‌گرایی است.[23] ترکیه در شرایطی اصرار دارد به اسرائیل نزدیک‌‌تر شود که این رژیم به برخی دولت‌های عرب منطقه نزدیک‌تر شده است.

2. برآورد سال 95

به نظر می‌رسد در سال 95، بحران در روابط کردهای پ.ک.ک با دولت ترکیه افزایش خواهد یافت. این مساله تا حدی ریشه‌های داخلی دارد اما بخش دیگری از آن به پرونده سوریه و کردهای این کشور مرتبط است. حساسیت ترکیه به نوار شمالی سوریه و اصرار او بر این‌که این منطقه نباید به صورت کامل در اختیار کردها و به خصوص کردهای نزدیک به پ.ک.ک قرار گیرد، باعث می‌شود تا ترکیه هجومی‌تر از گذشته به بحران سوریه ورود کرده و تجاوز نظامی‌اش به مناطق شمالی حلب را تقویت کند. طبیعی است که در شمال لاذقیه نیز ترکیه سعی در حفظ منافع خود دارد.

به نظر می‌رسد بحران امنیتی و انفجارهای متعدد در شهرهای مهمی چون آنکارا و استانبول و هم‌چنین شهرهای کردنشین ادامه خواهد داشت.

سال 95 احتمالا سال برقراری دوباره روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی خواهد بود. این مساله می‌تواند محدودیت‌هایی را برای حماس ایجاد کند.

پرونده قدیمی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا نیز هم‌چنان مفتوح و البته همراه با ناکامی است. اتحادیه اروپا همواره نسبت به رفتار آنکارا با کردها حساسیت داشته است و به نظر می‌رسد در شرایط کنونی که دوباره منازعات مسلحانه و خشونت‌آمیز میان این دو برقرار شده، همان کورسوهای امیدی که در خصوص عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به وجود آمده بود، از میان خواهد رفت.

تلاش اردوغان برای همراه‌سازی افکار عمومی و دیگر احزاب به منظور تغییر قانون اساسی و برقراری نظام ریاستی به جای نظام پارلمانی یکی دیگر از مواردی است که ممکن است در سال 95 در ترکیه رخ دهد.

گروه منطقه غرب آسیا