اعلام ائتلاف نظامی اسلامی برای مبارزه با تروریسم از سوی عربستان سعودی، تحلیل و واکنش‌های مختلفی از سوی دولت‌ها شاهد بودیم. ائتلاف ضد تروریسم در نشستی از سوی محمد بن سلمان وزیر دفاع عربستان اعلام شد. ائتلاف متشکل از 34 کشور عضو و 10 کشور خارج از ائتلاف که از آن حمایت می‌کنند است. پس از اعلام اسامی کشورها واکنش‌هایی به دلیل تصمیم طایفه‌گرایی عربستان در کنار گذاشتن کشورهای دارای حاکمیت شیعی چون ایران و عراق که اصلی‌ترین کشورهای درگیر تروریسم هستند، به دنبال داشت. در این ائتلاف اسامی کشورهایی ازجمله اردن، امارات، پاکستان، بحرین، بنگلادش، ترکیه، تونس، جیبوتی، سودان، سومالی، فلسطین، قطر، ساحل‌عاج، کویت، لبنان، لیبی، مالزی، مصر، مغرب، یمن و … به چشم می‌خورد. عدم حضور پنج کشور بزرگ اسلامی ازجمله سه کشور با حاکمیت‌های شیعی ایران، عراق و سوریه در کنار کشورهای الجزایر و عمان، واکنش‌هایی علیه طایفه‌گرایی عربستان در کنار گذاشتن کشورهای دارای حاکمیت شیعی و نزدیک به آنان را به دنبال داشت.[1]

1- اهداف سعودی‌ها از ائتلاف نظامی اسلامی برای مبارزه با تروریسم

1-1- حضور در مبارزه با تروریسم در سوریه

قطعنامه 2245 شورای امنیت در مورد چگونگی روند آغاز مذاکرات، برقراری آتش‌بس، تشکیل دولت وحدت ملی و درنهایت برگزاری انتخابات با رأی اکثریت به تصویب رسید. از نقاط قابل‌توجه این قطعنامه عدم مشخص شدن مکانیسم شیوه حذف داعش و دیگر گروه‌های تروریستی در سوریه است. تنها از اعضای سازمان ملل خواسته شده است در این امر حضور داشته باشند.[2] به نظر می‌رسد سعودی‌ها به دنبال این هستند که در صورت اجرایی شدن مبارزه با تروریسم در سوریه، طرح و مکانیسمی به نمایندگی از کشورهای عربی – اسلامی به رهبری ریاض روی میز داشته باشند. شاید ریشه این تصمیم را بتوان در سخنان جان کری پیدا نمود. جان کری در مصاحبه خود با شبکه سی ان ان از قدرت‌های منطقه‌ای درخواست نمود که برای سرکوب تروریسم در سوریه نیروی زمینی اعزام نمایند زیرا ایالات‌متحده ورود زمینی نخواهد کرد.[3] واکنش به این سناریو احتمالی در بیانیه حزب‌الله پس از تشکیل ائتلاف نیز می‌توان مشاهده نمود. در بیانیه حزب‌الله آمده است: تردیدهای عمیقی در رابطه با اهداف پنهان اقدام عربستان در تشکیل ائتلاف اسلامی -نظامی برای مبارزه با تروریسم وجود دارد. ائتلاف اسلامی در راستای خواست آمریکا تشکیل‌شده است. آمریکایی‌ها برای اینکه خود نیروی زمینی به منطقه نفرستند به دنبال ایجاد نیرویی با ویژگی‌های طائفه ای و مذهبی در منطقه بودند.[4]

1-2- تلاش محمد بن سلمان برای تکمیل نردبان کسب قدرت

اعلام شدن این ائتلاف از سوی محمد بن سلمان که تنها، ولی عهد، محمد بن نایف را مانع خود پیش روی پادشاهی پس از پدرش می‌داند، موجب شد بسیاری از تحلیل گران این اتفاق را تنها یک اقدام صوری بدانند. به باور مجتهد که همواره اخباری جنجالی از درون حاکمیت سعودی‌ها در تویتر خود منتشر می‌کند، این ائتلاف تنها یک جنگ داخلی قدرت است. محمد بن سلمان تنها به دلیل اطمینان و نزدیکی غربی‌ها بالأخص آمریکایی‌ها به محمد بن نایف در مبارزه با تروریسم دست به این اقدام زده است. محمد بن سلمان به دنبال این بوده است با اعلام مسئولیت خود در یک ائتلاف بزرگ ضد تروریسم، ضمن بیرون کشیدن بودجه ضد تروریسم که هم‌اکنون در اختیار بن نایف است، اعتماد غربی‌ها را نیز به خود جلب کند. مجتهد اضافه می‌کند گویا بن سلمان با چنین کاری می‌خواهد به غرب بگوید که اگرچه محمد بن نایف بر تروریسم در داخل مرزهای عربستان پیروز شد ولی من می‌توانم تروریسم را در سراسر جهان اسلام سرکوب کنم.[5]

1-3- ائتلاف‌سازی، روش همیشگی سعودی‌ها برای حل چالش عدم مشروعیت

عربستان سعودی بارها سعی کرده است برای آنکه خود را به‌عنوان محوری‌ترین کشور جهان اسلام و عرب معرفی نماید، دست به ائتلاف‌سازی زده است. عربستان پس از بیداری اسلامی پیشنهاد گسترش شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را در قالب ائتلافی جدید مطرح کرد به‌گونه‌ای که اردن و مراکش را هم دربر می‌گرفت. پس‌ازآن سعودی‌ها تشکیل یک اتحادیه عربی مانند اتحادیه اروپا با پول واحد میان کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس را پیشنهاد داند که این طرح هم سرنوشتی بهتر از طرح نخست نداشت و بی‌نتیجه ماند. سپس ریاض پیشنهاد یک ائتلاف نظامی تحت عنوان تشکیل ارتش واحد عربی و یا ناتوی عربی را مطرح کرد که آن‌هم عملی نشد.[6] آخرین تلاش سعودی‌ها برای ائتلاف‌سازی، تشکیل جبهه‌ای ضد یمن بود. این ائتلاف هم در عمل به حضور زمینی امارات محدود ماند.

 با مطرح‌شدن ائتلاف‌های بین‌المللی مبارزه با داعش از سوی آمریکا و ائتلاف اسمی 4 گانه جمهوری اسلامی، روسیه، عراق و سوریه، عربستان باری دیگر به‌سوی ائتلاف‌سازی جدید گرایش پیدا کرد. ائتلاف‌سازی بدون اهداف مشخص، واکنش‌هایی را هم به دنبال داشته است. به‌طوری‌که کشورهایی ازجمله پاکستان، لبنان، مالزی و اندونزی از عضویت در این ائتلاف ابراز بی‌خبری و نارضایتی کردند.[7] هم‌چنین محمد اکرم محمد، نماینده اسبق مجلس مصر می‌گوید: واقعیت این است که عربستان می‌خواهد از وضعیت موجود نهایت استفاده را ببرد. در نبود کشوری مثل مصر که در گذشته سردمدار کشورهای عربی بود و ایدئولوژی وحدت عربی را مطرح می‌کرد و توانسته بود محوری در جهان عرب با محوریت خود به وجود آورد، عربستان تلاش دارد خود جای آن را بگیرد؛ اما چون ایدئولوژی ندارد از پول و نگاه‌های شیعه – سنی استفاده می‌کند. تشکیل ارتش اسلامی نیز در همین چارچوب می‌گنجد. این مشکل بزرگی برای ما است.[8]

2- بررسی اهداف و شرایط حضور در 5 کشور هدف ائتلاف ضد تروریسم

پس از اعلام ائتلاف، عربستان ادعا کرد که این ائتلاف با کلیه سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای مهم جهان برای مبارزه نظامی، اعتقادی و رسانه‌ای با تروریسم همکاری خواهد کرد و با هر سازمان تروریستی ازجمله داعش مقابله خواهد کرد. همچنین این ائتلاف با تلاش‌های موجود برای مبارزه با تروریسم در عراق، سوریه، لیبی، مصر و افغانستان هماهنگ خواهد شد. در این قسمت ما به بررسی شرایط و امکان انجام عملیات از سوی ائتلاف ضد تروریسم در کشورهای نام‌برده شده خواهیم پرداخت.

2-1- عراق

حضور نظامی ائتلاف در عراق نیز به دو دلیل دور از ذهن به نظر می‌رسد. نخست با حضور بیشتر قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در سوریه به‌منظور مبارزه با داعش، دولت عراق به‌منظور حفظ حاکمیت ملی خود و دور ماندن از جبهه‌بندی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی اعلام نمود از هیچ کشوری برای حضور نظامی ضد تروریسم در عراق دعوت نخواهد نمود. ثالثاً با توجه به نزدیکی دولت بغداد به محور مقاومت و جریان‌های ضد عربستانی، نقش‌آفرینی ائتلافی به رهبری ریاض موردپذیرش حاکمیت عراق قرار نخواهد گرفت. نخست‌وزیر عراق در واکنش به تشکیل ائتلاف این پرسش را مطرح کرد که چگونه ائتلاف ضد تروریسم تشکیل می‌شود ولی عراق در آن عضویت ندارد و یا اینکه این ائتلاف هیچ‌گونه تعاملی با دولت سوریه نخواهد داشت؟ العبادی نخست‌وزیر عراق، تشکیل این ائتلاف بدون حضور عراق و بدون رایزنی و تعامل با سوریه را اشتباهی اساسی خواند.[9] هرچند به نظر می‌رسد عربستان به دنبال راهی برای افزایش نفوذ خود در عراق است

2-2- مصر

مصر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ارتش‌های کشورهای عربی، به‌سادگی حضور دیگر کشورهای عربی را در خاک خود نخواهد پذیرفت. هم‌چنین اگر منظور عربستانی‌ها از حضور ائتلاف در مصر، صحرای سینا و مبارزه با تروریست‌های مستقر در این مکان است، بنا به حساسیت این منطقه برای دولت اشغالگر قدس و توافق کمپ دیوید میان مصر و رژیم صهیونیستی، حضور ائتلاف خارجی در این منطقه بسیار دور از ذهن است. لذا به نظر می‌رسد عربستان بیشتر به دنبال افزایش فشار بر روی السیسی و همراه کردن او با خود توجه به نابسامانی‌های داخلی مصر است.

2-3- افغانستان

از نکاتی که حائز اهمیت است، قرار نگرفتن افغانستان در لیست بلندبالای ائتلاف سعودی‌هاست. یکی از نمایندگان مجلس افغانستان دلیل عدم دعوت و عدم امکان حضور افغانستان را، پاکستان می‌داند. طالبان به‌عنوان اصلی‌ترین گروه تروریستی مخالف دولت، در افغانستان به‌عنوان برگ اجراکننده سیاست‌های پاکستان محسوب می‌شود.[10] به نظر می‌رسد عربستان به دنبال این است با توجه به برخی انشعابات درونی طالبان و گسترش داعش در افغانستان، با همراهی اطلاعاتی پاکستان در قالب ائتلاف ضد تروریسم، طالبان حامی خویش و پاکستان را مدیریت نماید و به قدرت برساند.

2-4- لیبی

در لیبی امروزه ما شاهد استقرار دو دولت هستیم. دولت‌هایی که به طرابلس و طبرق معروف شده‌اند. ترکیه و قطر با حمایت از دولت طرابلس (فجر)، اخوان‌المسلمین و نیروهای داعش، منافع خود را پیش‌گرفته‌اند؛ از سوی دیگر عربستان، امارات و مصر به دنبال حمایت از نیروهای حفتر، سپر لیبی و دولت طبرق هستند؛ هرچند که همسایگان هدفشان لیبی واحد هست و تاکنون در این زمینه جلسات متعددی در تونس، مراکش، الجزایر و اسپانیا برگزار نموده‌اند ولی سنگینی وزن آن‌ها به سمت دولت طبرق هست که در شرایط کنونی بر پیچیدگی اوضاع افزوده است.[11] لذا به نظر می‌رسد سعودی‌ها به دنبال آن هستند که به بهانه حضور فعلی داعش در جبهه دولت طرابلس و افزایش احتمالی حضور داعش در لیبی پس از سرکوب در سوریه، با کمک مصر تمامی طرف‌های مخالف نیروهای حفتر و دولت طبرق را در چارچوب ائتلاف ضد تروریسم حذف نماید.

2-5- سوریه

می‌توان محتمل‌ترین و اصلی‌ترین هدف تشکیل ائتلاف را سوریه دانست. دلایل ذکر شدن سوریه به‌عنوان کشورهای هدف ائتلاف، در بخش اول مقاله به آن اشاره‌ای شد. سعودی‌ها به دنبال این هستند که در صورت اجرایی شدن مبارزه با تروریسم در سوریه، طرح و مکانیسمی به نمایندگی از کشورهای عربی – اسلامی به رهبری ریاض روی میز داشته باشند. سعودی‌ها به دنبال آن هستند با در دست گرفتن نقش پررنگی در مرحله‌ی حذف گروه‌های تروریستی در سوریه، برخی از گروه‌های هم‌پیمان خود را در لیست مخالفان میانه‌رو قرار دهد و یا اگر موفق به این امر هم نشدند، در مرحله‌ی بعد با حضور خود و فشار بر دیگر بازیگران در سایه ائتلاف ضد تروریسم از حملات به این گروه‌ها بکاهد.

نتیجه‌گیری

به نظر می‌رسد این ائتلاف هرچند با چالش‌ها و موانع جدی‌ای مواجهه است، اما در لایه‌های پنهانی آن اهدافی فراتر از قدرت خواهی محمد بن سلمان نهفته است. تلاش برای نقش‌آفرینی و حضور پررنگ‌تر در پنج کشور سوریه، مصر، لیبی، عراق و افغانستان که به‌عنوان هدف‌های عملیاتی این ائتلاف نام‌برده شده است، از اهداف لایه‌های پنهانی این طرح می‌توان دانست.

محمدمحسن فایضی/ پژوهشگر مسائل فلسطین