مقدمه
تلخترین حجِ دست‌کم نیم قرن اخیر، در سال جاری هجری قمری یعنی سال 1436 رخ داد. سقوط جرثقیل در مسجدالحرام و فاجعه منا سبب شد حج 1436 برای حجاج به طور خاص و برای جهان اسلام به طور عام تلخ شود. آمارهای تقریبی، حاکی از حدود 5 هزار کشته است. آل سعود، جیرهخواران منطقهای آن و رسانههای وابسته به آن‌ها، تلاش زیادی انجام میدهند تا فاجعه منا را به قضا و قدر الهی، توطئه کشورهای دیگر و یا نوع رفتار حجاج در سرزمین منا ارتباط داده و آل سعود را از بحران ناکارآمدی در مدیریت حج نجات دهند اما واقعیت این است که ارزیابی رفتار مقامات و نیروهای سعودی و همچنین گواه شاهدان عینی که از فاجعه منا جان سالم به در بردند، نشان میدهد که این فاجعه، اگر فرض تعمّدی بودن آن رد شود، در نتیجه مدیریت ناکارآمد حکومت آل سعود در امور حج رخ داده است. در تحلیل پیش رو، به ابعاد مدیریت ناکارآمد آل سعود در اداره حج و رخ دادن فاجعه منا پرداخته خواهد شد.
مدیریت ناکارآمد خاندان سعودی در اداره امور حج سال 1436 را میتوان در دو رخداد برجسته‌ی سقوط جرثقیل در مسجدالحرام و فاجعه منا مورد بررسی قرار داد:
الف: سقوط جرثقیل در مسجدالحرام و مدیریت ناکارآمد آل سعود
وقوع فاجعه منا سبب شد حادثه سقوط جرثقیل در مسجدالحرام و کشته و زخمی شدن صدها نفر، کمتر مورد بررسی قرار گیرد. حادثه مربوط به سقوط جرثقیل در مسجدالحرام و کشته شدن 107 نفر، 13 روز قبل از فاجعه منا و دقیقاً در روز 11 سپتامبر رخ داد. آل سعود دو عامل را در سقوط جرثقیل در مسجدالحرام معرفی کرد: توفان و قصور شرکت کارفرما که وابسته به خاندان بن‌لادن بود. هر دو عامل بیش از هر چیز، بیانگر ضعف مدیریت آل سعود است زیرا حکومت سعودی باید پیش از آغاز موسم حج تمتع با در نظر گرفتن احتمال بروز وقایع طبیعی نظیر توفان، به برنامههای ساختوساز پایان میداد تا وقایعی نظیر توفان سبب سقوط جرثقیل و کشته و زخمی شدن صدها نفر نشود. قصور شرکت کارفرما و آنچه که «محکم سفت نشدن پایههای اصلی جرثقیل و رعایت نشدن ایمنسازی اطراف آن» اعلام شد نیز بیانگر نبود نظارت کافی از سوی دولت عربستان بر شرکت کارفرما بوده و باز هم قصور و سوءمدیریت آل سعود را اثبات میکند.
ب: فاجعه منا و مدیریت ناکارآمد آل سعود
روز عید قربان خبری از رسانهها منتشر شد که نشان داد هزاران مسلمان در این عید در سرزمین منا قربانی شدند. حجاجی که باید با پشت سر گذاشتن «رمی جمرات»، دیگر مراحل فریضه حج تمتع را به جای میآوردند، در سرزمین منا قربانی سوء مدیریت و امیال پست رژیم آل سعود شدند. صرف‌نظر از اینکه فاجعه منا تعمدی بود یا خیر، مدیریت ناکارآمد آل سعود در مراحل مختلف بروز این فاجعه مشهود است که در قالب شکل زیر آمده است:
1- قبل از بروز فاجعه منا
دو دیدگاه درباره بروز فاجعه منا وجود دارد:
1. یک دیدگاه متعلق به حکومت سعودی است که بروز فاجعه منا را به گرمای هوا و همچنین نوع رفتار و مدیریت نادرست رفتار حجاج ارتباط داده است.
2. دیدگاه دوم را حجاج سرزمین وحی و رسانههای مختلف بیان کردند مبنی بر اینکه عبور کاروان محمد بن سلمان، وزیر دفاع، نایب ولیعهد و فرزند شاه عربستان، سبب شد نیروهای امنیتی آل سعود یکی از مسیرها را بسته و زائران را به مسیری که انتهای آن بسته بود، هدایت کنند. گرمای هوا و تراکم جمعیت در منا و نیز بسته شدن یکی از مسیرها جهت عبور کاروان محمد بن سلمان، سبب تشدید مشکلات در منا و بروز فاجعه انسانی شد.
نگارنده بر این باور است که هر دو دیدگاه بیانگر مدیریت ناکارآمد آل سعود در اداره امور حج است. تردیدی نیست که عربستان سرزمینی دارای آب‌وهوای گرم است و هر سال شماری از زائران خانه خدا به علت گرما و کهولت سن جان خود را از دست میدهند. آل سعود میتواند رمی جمرات را با مدیریت زمان و همچنین سن حجاج اداره کند که تاکنون مبادرت به این برنامهریزی نکرده است. از سوی دیگر، اینکه در میان جانباختگان حادثه منا از هر گروه سنی قربانیانی وجود دارند و جوانان زیادی نیز جان خود را از دست دادهاند، بیانگر این است که گرمای هوا اگرچه در تشدید فاجعه نقش داشته اما علت اصلی این فاجعه نیست زیرا این گرما در عربستان همیشه وجود داشته و اتفاق غیرمنتظرهای نبود. اینکه آل سعود نوع رفتار حجاج را در بروز فاجعه منا به عنوان یک عامل اصلی مطرح کرده، حتی اگر بپذیریم که ادعای درستی باشد که البته نیست، باز هم به سوءمدیریت آل سعود بازمیگردد. طبیعی است که تراکم زیاد جمعیت در هوای گرم سبب میشود جمعیت با مشکلاتی به خصوص بیحالی و ضعف قوای جسمانی مواجه شود. آل سعود میتوانست با مدیریت مسیر عبور حجاج در منا و دادن آب آشامیدنی و یا دست‌کم پاشیدن آب از طریق ماشینهای آتشنشانی از تشدید سستی و ضعف جسمانی حجاج جلوگیری کند اما این اقدام توسط حکومت سعودی انجام نشد.
تردیدی نیست آنچه که علت اصلی بروز فاجعه منا در گام اول بوده، عبور کاروان 350 نفری محمد بن سلمان، ویر دفاع بیتجربه و جاهطلب سعودی بود که سبب بستن یکی از مسیرها توسط نیروهای امنیتی سعودی شد. محمد بن سلمان که با تصمیمات نابخردانه خود طی 9 ماهی که به عنوان وزیر دفاع عربستان منصوب شد، این کشور را در باتلاقهایی نظیر یمن گرفتار کرد، با عبور بیموقع از منا، عربستان را وارد بحرانی جدید کرد. اگر بپذیریم که تعمّدی در بروز فاجعه منا توسط آل سعود وجود نداشته است، درعین‌حال باید بپذیریم که عبور کاروان محمد بن سلمان در بروز این فاجعه مهمترین تأثیر را داشته و این اتفاق نیز از بیکفایتی وزیر دفاع و نایب ولیعهد سعودی و مدیریت ناکارآمد دولت کنونی عربستان سعودی رخ داده است.
2- حین بروز فاجعه منا
بیشترین سوءمدیریت آل سعود در حین بروز فاجعه منا رخ داد. شاهدان عینی فاجعه منا که از این فاجعه جان سالم به در بردند، عنوان میکنند که اگر نیروهای امنیتی آل سعود پس از روی هم افتادن و روی زمین افتادن صدها زائر، آب آشامیدنی به این حجاج میرساندند، قطعاً قربانیان این فاجعه بسیار کمتر بودند. از سوی دیگر، حکومت سعودی هیچ ارادهای برای نجات جان حجاج از خود نشان نداد که نشانه آن نیز تأخیر چندساعته در رسیدگی به وضعیت حجاجی بود که زیر دست و پا گیر کرده و یا از حال رفته بودند. نکته دیگری که شاهدان عینی مطرح میکنند، این است که نیروهای سعودی با رژه رفتن بر روی جنازهها در کشته شدن شمار زیادی از حجاج تعمد به خرج دادند. موضوع دیگری که شاهدان عینی عنوان میکنند، این است که در حالی که شمار زیادی از حجاجی که دچار ضعف شده اما همچنان زنده بودند و از نیروهای سعودی درخواست کمک و به خصوص آب میکردند، نیروهای سعودی صرفاً نظارهگر این درخواستها بوده و هیچ اقدامی برای نجات این حجاج انجام ندادند. در همین حال، نیروهای امنیتی عربستان سعودی به حجاج و نیروهای امنیتی دیگر کشورها نیز اجازه کمکرسانی به حجاجی را که هنوز زنده بودند و دیگرانی را که میتوانستند با اقدام به موقع زنده بمانند، ندادند.
این زنجیره رفتاری نیروهای امنیتی سعودی درباره حجاجی که هنوز زنده بودند و یا امکان زنده ماندن بسیاری از آن‌ها وجود داشت، سبب میشود افزایش شمار جانباختگان فاجعه منا را تعمّد آل سعود بدانیم که حاکی از بیکفایتی این خاندان در اداره امور حاج است.
3- پس از بروز فاجعه منا
سوء مدیریت آل سعود در فاجعه منا پس از بروز این فاجعه، بیش از دو مرحله قبل آشکار شد. سوء مدیریت در این مرحله را میتوان شامل اطلاعرسانی نادرست و سانسور خبری، اجازه ندادن به دیگر کشورها برای شناسایی جانباختگان خود، انباشت جنازهها بر روی هم و دیررساندن جنازهها به سردخانهها اشاره کرد. در حالی که فاجعه منا یک رخداد بینالمللی محسوب میشود و اتباع 24 کشور در این فاجعه تلخ جان خود را از دست دادهاند و خانوادههای آن‌ها اطلاعی از سرنوشت حجاجشان نداشتند، حکومت آل سعود در اطلاعرسانی از این فاجعه قصور کرده و زمینه اطلاعرسانی درست برای کشورهای دیگر را نیز فراهم نکردند تا خانوادههای زیادی در انتظار مشخص شدن تکلیف حجاج خود باقی بمانند. آمارهای نادرست و دروغ آل سعود از شمار جانباختگان نیز سبب افزایش نگرانی خانوادههای حجاج در کشورهای مختلف شد. درعین‌حال، حکومت سعودی به مقامات و نیروهای کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران، به بهانههای واهی از جمله مسائل امنیتی اجازه نداد تا حجاج خود را شناسایی کنند و چند روز پس از این فاجعه، هنوز مدیران حج دیگر کشورها اطلاعی از حجاج مفقود شده خود نداشتند.
یکی دیگر از جنایاتی که آل سعود درباره فاجعه منا مرتکب شد، جدا نکردن به موقع جنازهها از هم در منا و همچنین انباشت جنازهها بر روی هم در کانتینرها بود که سبب ایجاد مشکلات فیزیکی و غیراخلاقی برای جنازههای حجاج شد. انباشت جنازهها روی هم و دیررساندن جنازهها به سردخانه سبب شد آن گونه که برخی تصاویر منتشر شده توسط برخی حجاج و همچنین مطابق اظهارات برخی از شاهدان عینی نشان میدهد، صدها جنازه از حالت طبیعی خارج شده و حتی «سیاه» شود. بدون تردید، این اتفاق ناگوار تعمد آل سعود در سرعت ندادن برای رسیدگی به فاجعه منا و بیکفایتی این خاندان برای اداره امور فریضه حج را اثبات میکند.
نتیجه
ارزیابی رفتار خاندان آل سعود در مراحل قبل، حین و پس از بروز فاجعه منا بیانگر دو نکته مهم است:
1. اول اینکه تنها میتوان تعمّدی نبودن فاجعه منا را در مرحله پیش از شکلگیری آن، آن هم با نهایت خوشبینی پذیرفت اما بدون تردید عبور نابهنگام کاروان محمد بن سلمان، فراهم نکردن تمهیدات لازم برای کاهش مشکلات ناشی از گرمای هوا و تراکم جمعیت در منا ناشی از مدیریت ناکارآمد آل سعود در امور حج است.
2. دوم اینکه شاید بتوان تعمّدی نبودن مرحله قبل از شکلگیری فاجعه منا را با اکراه پذیرفت اما بدون تردید در دو مرحله حین و پس از بروز فاجعه منا، تعمد آل سعود در ممانعت نکردن از افزایش گستره فاجعه، آشکار است و مهمترین عامل در کشته شدن هزاران زائر بیگناه است.
شاید اگر جیرهخواری بسیاری از حاکمان عرب از کیسه خاندان سعودی و نفوذ مالی این خاندان بر این حکّام وابسته نبود، فاجعه منا سند محکی برای تغییر مدیریت حج و گرفتن آن از اختیار خاندان سعودی بود. با این حال، با پیگیریهای حقوقی در نهادهای حقوقی بینالمللی میتوان مقصر بودن خاندان آل سعود را در فاجعه منا اثبات کرد؛ موضوعی که دست‌کم برای دولت جمهوری اسلامی ایران لازمالاجراست.
