مقدمه

بر اساس آمار گمرک ایران؛ میزان واردات ایران از عربستان در سال 91 معادل 70.4 میلیون دلار و در مقابل صادرات ایران به این کشور معادل 115.1 میلیون دلار است. به‌این‌ترتیب تراز تجاری ایران با عربستان در سال 91 حدود 44.7 میلیون دلار مثبت بوده است؛ اما در سال 92 سطح مبادلات کالایی میان دو کشور کاهش می‌یابد و میزان واردات ایران از عربستان به حدود 44.2 میلیون دلار می‌رسد. به همین میزان صادرات به عربستان هم کاهش‌یافته و به حدود 91.4 میلیون دلار رسید. بااین‌حال میزان تراز تجاری ایران در سال 92 مقداری بیش از سال 91 به نفع ایران مثبت بود. بر این اساس تراز تجاری ایران در این سال حدود 47.2 میلیون دلار به نفع ایران مثبت شد؛ اما برآوردهای آماری گمرک نشان می‌دهد که میزان صادرات ایران به عربستان در 10 ماهه نخست سال 93، مقداری بهبود یافت و به 110.4 میلیون دلار رسید و در مقابل عربستان تنها حدود 39.5 میلیون دلار کالا به ایران وارد کرد. بر مبنای این گزارش در 10 ماهه سال 93، تراز مثبت تجاری ایران با عربستان به‌مراتب افزایش یافت و به بیش از 70 میلیون دلار رسید. درمجموع تجارت خارجی و شرکای تجاری دو کشور به‌نوعی برآمده از سطح روابط دیپلماتیک آن‌ها در حوزه بین‌المللی است. درحالی‌که چین، عراق و… در رأس عمده شرکای تجاری ایران قرار دارند که آمریکا، آلمان و … شرکای اصلی تجاری عربستان را تشکیل می‌دهند.[2]

بر پایه گزارش سالیانه گمرک اقلام صادراتی ایران به عربستان شامل محصولات غذایی، فرآورده‌های معدنی، کالاهای صنعتی و صنایع‌دستی است. این در حالی است که مجموع واردات ایران از عربستان در سال گذشته شامل روغن ذرت، مواد صنعتی، کتاب و بروشور بوده است. تعداد اقلام وارداتی ایران از عربستان در هشت‌ماهه سال جاری 153 هزار تن کالا به ارزش 40 میلیون و 249 هزار و 489 دلار بوده است. همچنین میزان صادرات ایران به عربستان 271 هزار و 213 تن به ارزش 132 میلیون و 229 هزار و 611 دلار بوده است. با توجه به آمار به‌دست‌آمده از گمرک اقلام عمده صادراتی ایران به عربستان محصولات نظیر فولاد، زعفران، پسته، انواع کشمش، انگور، انواع فرش و کف‌پوش و سیمان بوده است. گفتنی است از دیگر اقلام عمده وارداتی از  این کشور در هشت‌ماهه سال جاری  محصولاتی نظیر انواع پلی‌اتیلن باارزش هفت میلیون دلار، انواع پارچه‌های نبافته با رقم 3.6 میلیون دلار، انواع قوطی و جعبه بسته‌بندی با رقم 2.6 میلیون دلار و انواع رزین با رقم 1.2 میلیون دلار بوده است. از سوی دیگر محصولاتی که ایران از عربستان به کشور وارد می‌کند کمتر جزو کالاهای اساسی و مهم است؛ به‌طوری‌که بیشترین رقم واردات از عربستان مربوط به قوطی و در آلومینیومی برای تولید نوشابه با رقم 17.7 میلیون دلار است.[3] این آمار علاوه بر اینکه نشانگر حجم پائین روابط تجاری و اقتصادی دو کشور در مقایسه با مبادلات تجاری با کشورهایی مثل امارات عربی متحده است، نشان می‌دهد که در این مبادلات ایران با تراز تجاری مثبت و عربستان سعودی با تراز تجاری منفی روبرو است.

– پیامدهای اقتصادی قطعی روابط

نگاهی به حجم و محتوای روابط اقتصادی ایران و عربستان سعودی نشان می‌دهد که قطع شدن روابط تجاری و اقتصادی به‌مثابه آسیب و ضربه اقتصادی جدی برای هیچ‌کدام از دو کشور نیست. چراکه اصولاً حجم این روابط در ساختار کلان تجارت خارجی دو کشور زیر یک درصد بوده و چندان مهم و تعیین‌کننده محسوب نمی‌شود. بر اساس گزارش گمرک ایران، مبادلات تجارت ایران با پنج کشور عربستان، کویت، بحرین، سودان و جیبوتی در سال گذشته مجموعاً کمتر از 850 میلیون دلار بود. ازآنجاکه مجموع حجم تجارت خارجی ایران در سال گذشته به بیش از 104 میلیارد دلار رسید، سهم پنج کشور فوق مجموعاً 8/0 درصد از تجارت خارجی ایران است که نشان‌دهنده سهم ناچیز آن‌ها در مبادلات تجاری ایران است. حجم مبادلات تجاری ایران و عربستان در سال 93 نیز 205 میلیون دلار بوده که نزدیک به صفر درصد کل حجم تجارت خارجی ایران است. بر اساس آمارهای بانک جهانی در سال ۲۰۱۴، فقط ۵ درصد کالاهای ایران به کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس صادرشده که شامل ۲ درصد به عربستان، ۲ درصد به امارات و یک درصد به عمان بوده است.[4]

به باور فعالان روابط تجاری ایران و عربستان، دو کشور بازاری مکمل دارند؛ یعنی کالاهای دو کشور، رقابتی باهم ندارند. در این بازار بیشتر عربستان تولید می‌کند تا ایران. همچنين تنوع تولیدات ایران بیشتر است و راحت‌تر می‌تواند بازار جایگزین برای محصولات خود پیدا کند. عربستان هم در صورت تمایل بسیار راحت‌تر می‌توانست از بازار ایران استفاده کند. درمجموع بازار ایران برای فعالان اقتصادی عربستان، جذاب‌تر از بازار عربستان برای ایران است. همچنین ایران تنوع تولید دارد و عربستانی‌ها با توجه به شرایط خود خواستار سرمایه گداری بیشتر در ایران هستند. مسئله مهم دیگر به نوع سرمایه‌گذاری‌های بین دو کشور مربوط است. سرمایه‌گذاری مشترک بین دو کشور بسیار کم بوده است. سرمایه‌گذاران عربستانی در صنعت روغن خوراکی ایران، تولید آب‌میوه مانند شرکت رانی و همچنین در بحث هتل‌داری در مشهد سرمایه‌گذاری کرده‌اند، اما ایران سرمایه‌گذاری ثابت در عربستان نداشته‌ است. ‌تنش‌های ایجادشده در روابط دو کشور بر روی سرمایه‌گذاری‌های گذشته تأثیر چندانی نخواهد داشت اما راه را برای سرمایه‌گذاری جدید سخت می‌کند و سرمایه‌گذاری جدیدی انجام نمی‌شود.[5]

– پیامدهای سیاسی قطعی روابط تجاری

با توجه به آمار و ارقام روابط اقتصادی ایران و عربستان سعودی به نظر می‌رسد قطع شدن روابط اقتصادی و تجاری بیش از آنکه بازتاب‌های جدی در عرصه اقتصادی داشته باشد، بیشتر در این حوزه سمبلیک و نمادین بوده و فاقد اثرات جدی بر اقتصاد دو کشور است. بااین‌حال اثرات سیاسی و رسانه‌ای این اقدام سعودی‌ها ابعاد و اهمیت گسترده‌تری دارد. درواقع اعلام قطعی روابط تجاری بین عربستان و ایران از سوی ریاض بیش از آنکه بتواند معادلات اقتصادی دو کشور را دچار تغییرات اساسی کند اهدافی سیاسی در راستای افزایش فشار سیاسی بر تهران را دنبال می‌کند. از سوی دیگر هر اقدامی برای کاهش مبادلات تجاری و اقتصادی با عربستان سعودی و تحریم برخی از کالاها از سوی مردم ایران دارای اهمیت اقتصادی چندانی نیست و تنها می‌تواند اهمیتی سیاسی و ابعاد سمبولیک داشته باشد. درمجموع قطع شدن روابط اقتصادی ایران و عربستان نشانه مهمی از گسترش تنش و تقابل بین دو کشور در عرصه سیاسی و منطقه‌ای است که می‌تواند در بلندمدت گسترش یابد. به‌عبارت‌دیگر تعاملات تجاری و اقتصادی ایران و عربستان بازتابی از مناسبات سیاسی بوده و هست و نتوانسته است همانند روابط تجاری ایران و ترکیه مسیری مستقل یا حتی تأثیرگذار بر روابط کلان دو کشور داشته باشد. لذا تعاملات اقتصادی بخشی تابع روابط سیاسی محسوب شده اما قطع شدن آن به‌نوبه خود تأثیرات معکوس بر روابط و تعاملات کلان دو کشور خواهد داشت.

نتیجه‌گیری

قطع شدن روابط تجاری و اقتصادی بین ایران و عربستان سعودی درمجموع فعالیت‌ها و تبادلات تجارت خارجی دو کشور اهمیت و تأثیرگذاری چندانی ندارد. چراکه مبادلات تجاری بین تهران و ریاض به لحاظ حجم کمتر از یک درصد مجموع تجارت خارجی دو کشور را تشکیل می‌دهد و به لحاظ محتوا نیز عناصری تعیین‌کننده را شامل نمی‌شود. به‌خصوص اینکه روابط تجاری دو کشور در طول یک دهه اخیر سیر نزولی داشته و چشم‌انداز مثبتی را پیش روی خود نداشته است. روابط اقتصادی ایران و عربستان در چند دهه اخیر تابعی از مناسبات سیاسی دو طرف بوده و در شرایط کنونی نیز قطعی روابط بیش از آنکه اهمیت اقتصادی داشته باشد، واجد ابعاد سمبولیک سیاسی است. این قطعی روابط نشانگر اوج‌گیری اختلافات و گسترش تنش‌های سیاسی است و هرگونه سیاست و اقدام اقتصادی سلبی نیز به‌مثابه اهرمی برای افزایش فشارهای سیاسی و بازگوکننده نارضایتی‌های سیاسی است. بر این اساس در چنین شرایطی اقدام قطع روابط اقتصادی از سوی عربستان برای انتقال پیام سیاسی به ایران می‌تواند با واکنش‌هایی پایدارتر از سوی ایران مانند عدم اعزام حجاج در روندی چندساله به‌عنوان اقدامی متقابل برای انتقال پیام سیاسی متناسب در دستور کار قرار گیرد.

دکتر علی اکبر اسدی /دکتری روابط بین الملل