اندیشکده راهبردی تبیین – انتفاضه سوم در حالی در آخر فروردین‌ماه به دویستمین روز خود رسید که همچنان توجه بسیاری از رسانه‌های صهیونیستی و منطقه‌ای را به خود اختصاص داده است. انتفاضه قدس تاکنون موجب به شهادت رسیدن حدود 190 فلسطینی و به هلاکت رسیدن 34 صهیونیست در عملیات‌های استشهادی شده است. نظرسنجی خبرگزاری «معا» نزدیک به تشکیلات خودگردان در آستانه دویستمین روز از انتفاضه قدس، نشان‌دهنده حفظ بدنه اجتماعی انتفاضه در میان فلسطینیان است. طبق این نظرسنجی 62 درصد معتقدند این انتفاضه در آینده شاهد تحول میدانی جدیدی خواهد بود. همچنین 63 درصد مخالف بازگشت به میز مذاکره با صهیونیست‌ها (روش سازش به جای مقاومت) بودند.[1]

انتفاضه سوم، یک اتفاق غیرقابل پیش‌بینی نبود و پس از جنگ 51روزه، جرقه‌های آن دیده می‌شد که هشدار بسیاری از کارشناسان صهیونیستی را مبنی بر آغاز قریب‌الوقوع انتفاضه‌ای جدید به دنبال داشت. پس از جنگ 51روزه، عاموس هرئیل تحلیلگر صهیونیستی در روزنامه هاآرتص نوشت: «به نظر می‌رسد راه فراری از انتفاضه‌ای که از تابستان (2014) در قدس آغاز شده است، وجود ندارد. از زمان پایان جنگ 51روزه غزه، آرامش، همه‌ی مناطق را فراگرفته است اما خشونت تا این لحظه در قدس ادامه دارد.» هم‌چنین نداو شرغای تحلیلگر روزنامه «اسرائیل امروز» در مطلبی تحت عنوان «چشم‌ها باید باز شود: انتفاضه در راه است» می‌نویسد: «انتفاضه سوم در قدس با شروع جنگ غزه آغاز شده است.» پس از هشدارهای متعدد کارشناسان عِبری بعد از جنگ 51روزه، شائول موفاز، وزیر اسبق جنگ رژیم صهیونیستی و رئیس حزب کادیما، در اکتبر 2014 در مورد وقوع انتفاضه سوم در قدس اشغالی به تل‌آویو هشدار داده بود.[2]

پیش‌بینی‌ها و انتظارات برای وقوع انتفاضه‌ای جدید، پس از ورود صهیونیست‌ها به مسجدالاقصی و مطرح شدن تقسیم زمانی- مکانی این مسجد مقدس[3] از اول اکتبر به وقوع پیوست. لذا به نظر می‌رسد این انتفاضه یک خشونت موقتی یا خشم نیست و دارای بسترهایی برای وقوع بود. مؤلفه‌های ایجادکننده این انتفاضه عبارت‌اند از:

1- جنگ 51روزه غزه

2- ناامیدی از کشورهای همسایه و عربی- اسلامی با توجه به شرایط منطقه و به حاشیه رفتن موضوع فلسطین

3- شکست راهکار سیاسی و مذاکرات صلح

4- تضعیف قدرت محمود عباس، کاهش کنترل امنیتی و مشروعیت مردمی تشکیلات خودگردان.[4]

در یادداشت «انتفاضه سوم پس از صد روز» به بررسی پیامدهای صدروزه‌ی انتفاضه قدس پرداخته شد. مهم‌ترین پیامدهای حاصل شده در صد روز نخست را می‌توان موارد زیر دانست:

1- تغییر دو مؤلفه‌ی «قدرت و امید» به «امنیت و ترس» در سرزمین‌های اشغالی

2- مشخص‌تر شدن اهداف و دامنه انتفاضه سوم

3- بسترسازی اجتماعی برای تسلیح کرانه باختری.

در این یادداشت پیامدها و تأثیر انتفاضه قدس بر بازیگران مختلف در صد روز دوم بررسی خواهد شد.

1- انتفاضه سوم؛ همچنان به عنوان بحران رژیم صهیونیستی

همان‌گونه که گفته شد، انتفاضه قدس برای بسیاری از تحلیلگران رژیم صهیونیستی به دلیل آماده بودن بستر آن غافل‌گیرکننده نبود. طی دوران اوج‌گیری تدریجی انتفاضه پس از جنگ 51روزه و آغاز جرقه آن در عملیات استشهادی مهند حلبی در یک اکتبر (9 مهر) سال گذشته، همواره انتقادات و هشدارهای فراوانی به نتانیاهو و تیم امنیتی او داده می‌شد و در صد روز دوم انتفاضه قدس نیز برای رژیم صهیونیستی، پیامدهایی چون تداوم ناکامی نتانیاهو، گردش نگاه‌ها به حماس و احساس ناامنی و نبود آرامش در جامعه صهیونیستی را به همراه داشت.

1-1- صد روز دوم انتفاضه سوم، تداوم ناکامی نتانیاهو

«چنان‌چه دولت بخواهد تداوم داشته باشد، نتانیاهو باید تغییرات زیربنایی در ساختار آن ایجاد نماید. با توجه به بحران امنیتی و اقتصادی، دولت اسرائیل شرایط سختی را دنبال می‌کند.»[5] جملات بالا را موشه کحلون در مصاحبه با هاآرتص مطرح نموده است. سخنان وزیر دارایی کابینه نتانیاهو نمونه‌ای از مجموعه تحلیل‌ها و اظهارات ضد نتانیاهو در ماه‌های گذشته است. نتانیاهو بسیار به دنبال نشان دادن موفقیت خویش در کنترل انتفاضه و وجود روزنه امید بازگشت امنیت و آسایش به روی صهیونیست‌ها است. نتانیاهو در جلسه کابینه خویش در هفته سوم فروردین تصریح نمود: «مقابله به مثل محکم نیروهای امنیتی اسرائیل علیه اقدامات تحریک‌آمیز و نیز دفع حملات فلسطینیان، باعث کاهش چشم‌گیر عملیات‌ها شده است.»

سخنان نتانیاهو را اگر در قیاس صد روز نخست- که منجر به شهادت 150 فلسطینی شد- با صد روز دوم- که منجر به شهادت حدود 45 فلسطینی شد- بررسی نماییم، صحیح است؛ اما آنچه باید به آن توجه داشت این است که افزایش نیروهای امنیتی تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی، سرکوب شدید و دستگیری‌های وسیع و… مانع اصلی کاهش عملیات‌ها است. «رونی نوما» فرمانده منطقه مرکزی ارتش رژیم صهیونیستی، اخیراً در سخنانی اعلام نمود: «سرویس‎های امنیتی تشکیلات خودگردان در ماه‌های گذشته از وقوع 15 درصد از عملیات فلسطینی‎ها جلوگیری می‎کردند اما اخیراً توانسته‎اند 40 درصد عملیات‌ها را مانع شوند» هم‌چنین پایگاه فرانسوی «Intelligence Online» در گزارشی ضمن اعلام تشدید همکاری تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی اعلام نمود که نیروهای امنیتی محمود عباس طی هفته‌های اخیر از وقوع 85 عملیات استشهادی علیه صهیونیست‌ها جلوگیری نموده‌اند.[6] این اظهارات به‌خوبی نشان می‌دهد که محمود عباس و تشکیلات خودگردان به‌منظور حفظ بقاء خود، به‌صورت جدّی سعی در تداوم همکاری با نیروهای امنیتی صهیونیستی و سرکوب انتفاضه دارند. لذا سخن گفتن از فروکش نمودن انتفاضه سوم و روحیه استشهادی کرانه باختری عبارت دقیقی نیست.

2-1- گردش نگاه‌ها به‌سوی حماس

به نظر می‌رسد اصلی‌ترین تکنیک نتانیاهو و دولت وی به‌منظور سرکوب انتفاضه، ایجاد فضای امنیتی و سوق دادن نگاه‌ها به غزه باشد. طی ماه گذشته بیشترین مطالب و سخنان سیاست‌مداران و تحلیلگران صهیونیستی، حول عادی‌سازی روابط با اعراب و ترکیه، محاصره غزه، حماس و ایجاد بندر غزه بوده است. مطرح شدن تلاش حماس و گروه‌های مقاومت غزه برای جنگی جدید، انتشار اخبار مبنی بر آزمایش‌های موشکی حماس[7] و دستگیری عوامل گروه‌های مقاومت برای انجام عملیات در کرانه باختری، بخشی از تلاش صهیونیست‌ها در این سناریو است.

هفته گذشته رسانه‌های صهیونیستی هاآرتص، اسرائیل امروز، واللا و یدیعونت آحارونت، گزارش‌هایی از بازسازی توان موشکی و دریایی حماس و احتمال جنگ چهارم غزه منتشر نمودند.[8] یکی از مؤلفه‌هایی که همواره رژیم صهیونیستی در خصوص رفتارهای خویش مدنظر دارد، اقناع و فریب افکار عمومی جامعه صهیونیستی مبنی بر وجود امنیت و اقتدار در مقابل فلسطینیان است. تداوم انتفاضه سوم طی 200 روز و نیز انجام عملیات استشهادی و حفر تونل‌ها در مرز غزه، دولت نتانیاهو را در معرض سؤال افکار عمومی در خصوص ناتوانی ایجاد امنیت قرار داده است. این کاهش محبوبیت و چالش داخلی، می‌تواند مقدمه‌ای برای آغاز جنگ چهارم از سوی رژیم صهیونیستی برای اقناع جامعه صهیونیستی باشد.

3-1- احساس ناامنی و نبود آرامش از سوی صهیونیست‌ها

روزنامه صهیونیستی «یدیعونت آحارونت» در گزارشی نوشته است که طبق نظرسنجی موسسه‌ی اسمیت، پس از گذشت شش ماه از انتفاضه، 51 درصد از صهیونیست‌ها انتفاضه سوم را بدتر از انتفاضه دوم می‌دانند. هم‌چنین 53 درصد نیز معتقدند امنیت شخصی‌شان نسبت به دو سال گذشته به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش یافته است. 56 درصد هم فعالیت‌های روزانه خود را کاهش داده و از سفر با وسایل نقلیه عمومی خودداری می‌کنند.[9]

در حالی که به باور برخی، شدت عملیات‌های انتفاضه طی دو ماه اخیر کاهش شدید داشته و انتفاضه در سراشیبی خود قرار دارد، اما نتایج نظرسنجی در پایان ماه ششمِ انتفاضه (پس از 180 روز) نشان‌دهنده‌ی تداوم احساس ناامنی و عدم آرامش در جامعه صهیونیستی مانند انتفاضه دوم در سال 2000 است.

2- مقاومت در صد روز دوم انتفاضه قدس

1-2- مسلحانه شدن انتفاضه

باگذشت چند ماه از انتفاضه سوم، عملیات‌ها به‌سوی مسلحانه‌تر شدن سوق پیدا نموده است. در ابتدای انتفاضه تحلیلگران در مورد مسلحانه شدن انتفاضه و پیامدهای آن بحث‌های زیادی نمودند. برخی مسلحانه شدن انتفاضه را یک ضربه به این جنبش و محدود شدن جامعه همراه آن دانستند؛ درحالی که طیفی دیگر شرط عبور انتفاضه و دچار نشدن به انتفاضه‌های اول و دوم را مبارزه مسلحانه و مدیریت آن عنوان نمودند. ضمن آنکه مسلحانه شدن انتفاضه می‌تواند شروعی بر آماده‌سازی مقاومت در تسلیح کرانه باختری چون نوار غزه باشد. اسماعیل هنیه طی سخنانی در 7 فروردین، از ورود به مرحله سوم انتفاضه یعنی عملیات‌های مسلحانه پس از گذراندن دو مرحله عملیات‌های مقاومتی با سلاح سرد و عملیات با خودرو در ایست‌های بازرسی و سطح شهر خبر داد.[10]

مسلحانه شدن انتفاضه، بیش از پیش موجب ترس و واکنش صهیونیست‌ها شده است. شاخص‌ترین عملیات مسلحانه که موجب توجه صهیونیست‌ها به فاز جدید انتفاضه شد، عملیات سه نوجوان در قدس اشغالی است. در این عملیات سه جوان فلسطینیِ زیر بیست سال، با همکاری یکدیگر، طی عملیاتی موفق به کشتن یک پلیس و مجروحیت پلیسی دیگر شدند. روزنامه «جروزالم پست» پس از این عملیات در گزارشی به نقل از سخنگوی پلیس رژیم صهیونیستی نوشت: «اسلحه‌ای که «هادار کوهن» (پلیس صهیونیست) را کشت، از طریق تونل‌های زیرزمینی و یا از ایستگاه بازرسی به‌طور مخفیانه به دست فلسطینیان نرسیده بود. این اسلحه‌ای دست‌ساز بود که احتمالا در زیرزمین و یا آشپزخانه‌ای در کرانه باختری ساخته شده بود. ما در مورد تسلیحات با درجه نظامی صحبت نمی‌کنیم. این‌ها تسلیحاتی بوده‌اند که به‌صورت دست‌ساز ساخته‌شده‌اند. با این حال این سلاح‌ها در حال رسیدن به سطوح تسلیحات نظامی هستند. این تسلیحات همانند مسلسل‌های AK47 یا M-16 شلیک می‌کنند.»[11]

روند مسلحانه شدن انتفاضه و ادعای کابینه امنیتی مبنی بر دستگیری مجریان و خنثی‌سازی عملیات‌های مسلحانه، نشان از تغییر روند انتفاضه است. باید منتظر ماند و نگریست که مسلحانه شدن انتفاضه تا چه مقدار گسترش خواهد یافت و آیا وارد شدن انتفاضه به مرحله سوم موجب تقویت مقاومت در کرانه باختری خواهد شد یا بدنه اجتماعی انتفاضه دچار ریزش می‌شود؟

2-2- حماس، به دنبال امتیازگیری از انتفاضه

در آغاز انتفاضه، جنبش‌های مقاومت فلسطینی در رأس انتفاضه قرار نداشتند و به باور برخی تحلیلگران یکی از ویژگی‌های انتفاضه سوم، شروع مردمی و غیر سازمان‌دهی شده آن است؛ اما با گذشت چند ماه، اکنون حماس و دیگر جنبش‌های فلسطینی نقش پررنگ‌تری در انتفاضه دارند. حماس در این برهه به دنبال کسب امتیازاتی برای خود از رژیم صهیونیستی است. مطرح شدن بندر غزه و رفع حصر نوار غزه، نشان‌دهنده تلاش این جنبش برای امتیازگیری است. اقدام اخیر حماس و مطرح کردن دوباره اسرای صهیونیستی به‌صورت جدی‌تر از گذشته، عزم حماس را برای بهره‌برداری از وضعیت انتفاضه و نیز ضعف نتانیاهو را در افکار عمومی نمایان می‌کند.

هفته گذشته سخنگوی گردان‌های شهید عزالدین قسام، شاخه نظامی جنبش مقاومت اسلامی، در یک نوار ویدئویی اعلام کرد چهار نظامی رژیم صهیونیستی اسیر مقاومت است. این سخنان در حالی مطرح می‌شد که برای نخستین بار تصاویر چهار اسیر از سوی حماس رسانه‌ای می‌شد. کانال دو رژیم صهیونیستی نیز در واکنش به این اقدام قسام مدعی شد: «گردان‌های قسام با این اقدام به دنبال تحریک احساسات اسرائیلی‌ها بوده و قصد برگزاری مانور جدیدی را دارند» همچنین «رامی یتسهار»، روزنامه‌نگار صهیونیستی نوشت: «ابوعبیده با این اقدامات به دنبال تحریک افکار عمومی اسرائیلی‌ها علیه بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل است.»[12]

3- تشکیلات خودگردان، چرخش در صد روز دوم

1-3- محمود عباس علیه انتفاضه

درحالی که طی ماه‌های نخست شاهد موضع‌گیری محمود عباس علیه انتفاضه نبودیم و وی بر لزوم درک اشغالگری و ظلم بر فلسطینیان تاکید داشت،[13] اما هرچه انتفاضه از روز نخست خود فاصله گرفت، محمود عباس به ضدیت خود با انتفاضه قدس افزود. در ماه اخیر و در آستانه رسیدن انتفاضه به دویستمین روز، ما شاهد چرخش محمود عباس به‌صورت علنی علیه انتفاضه هستیم. محمود عباس طی مصاحبه‌ای در 13 فروردین با ابراز مخالفت خود با انتفاضه، آن را یک اقدام تروریستی و خشونت‌آمیز دانست.[14] هرچند اظهارات مسئولین امنیتی رژیم صهیونیستی و تشکیلات خودگردان نشان‌دهنده‌ی همکاری امنیتی این دو نهاد از آغاز انتفاضه تاکنون است، اما آنچه دو ماه اخیر رخ داده است، علنی‌تر شدن همکاری و تشدید فشار تشکیلات خودگردان به‌منظور سرکوب انتفاضه سوم است.

همان‌گونه که در ابتدای این یادداشت نیز گفته شد، «رونی نوما» فرمانده منطقه مرکزی ارتش رژیم صهیونیستی در سخنانی در هفته گذشته اعلام نمود: «پایگاه فرانسوی «Intelligence Online» در گزارشی ضمن اعلام تشدید همکاری تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی اعلام نموده که نیروهای امنیتی محمود عباس طی هفته‌های اخیر از وقوع 85 عملیات استشهادی علیه صهیونیست‌ها جلوگیری نموده‌اند.»

2-3- تضعیف جایگاه اسلو و مشروعیت تشکیلات خودگردان

مشروعیت محمود عباس و تشکیلات خودگردان، همواره رابطه‌ی مستقیمی با پذیرش سازش اسلو از سوی فلسطینیان و موفقیت مذاکرات سازش داشته است. طی دو ماه گذشته محمود عباس بارها خواهان بازگشت رژیم صهیونیستی و نتانیاهو به میز مذاکرات بوده است. ابومازن در مصاحبه با شبکه دو رژیم صهیونیستی هم این موضوع را به‌خوبی اعتراف می‌نماید: «تشکیلات خودگردان در آستانه فروپاشی است و من برای ادامه مذاکرات صلح آماده دیدار با نتانیاهو هستم. اگر نتانیاهو تشکیلات را می‌خواهد، بیاید و جای من بنشیند، اگر این را می‌خواهد علناً اعلام کند و من با روی باز تشکیلات را به او می‌دهم، من خواهان تحقق صلح هستم و می‌توانم تمام اختلافات را در یک جلسه دیدار با نتانیاهو حل کنم.»[15] اظهارات محمود عباس و دست و پا زدن او برای آغاز مذاکرات به‌خوبی نشان‌دهنده‌ی این است که او به دنبال بقاء خویش با تقویت همکاری و هماهنگی امنیتی با صهیونیست‌ها است.

دکتر محسن صالح، رئیس مرکز مطالعاتی الزیتونه، معتقد است که نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد امروزه 70 درصد فلسطینیان معاهده اسلو را دیگر بی‌اعتبار می‌دانند و حدود 50 درصد خواهان انحلال تشکیلات خودگردان هستند.[16] این روند به تضعیف جایگاه محمود عباس خواهد انجامید و لذا می‌توان پیش‌بینی کرد تشکیلات خودگردان به‌منظور جلوگیری از تداوم این وضعیت طی روزهای آتی، تلاش‌های بیشتری به‌منظور سرکوب انتفاضه و مقاومت انجام خواهد داد.

4- جمع‌بندی

انتفاضه سوم در حالی به روز 200اُم خود رسید که همچنان غبار تحولات منطقه‌ای موجب شده است فلسطین و مسجدالاقصی در حاشیه تحولات جهان اسلام قرار داشته باشند. در حالی که آغاز انتفاضه، بار دیگر آن را به صدر اخبار رسانه‌های عربی و منطقه‌ای بازگرداند، اما با گذشت نزدیک به هفت ماه و کاهش عملیات‌های استشهادی، بار دیگر فلسطین در حاشیه قرار گرفت.

در حالی که در آغاز انتفاضه، محمود عباس و تشکیلات به‌طور علنی و کامل در ضدیت انتفاضه عمل نمی‌نمودند، اما در صد روز دوم انتفاضه قدس، نیروهای امنیتی تشکیلات خودگردان با همکاری بسیار بالای خود با نیروهای صهیونیستی موفق به خنثی‌سازی طیف زیادی از عملیات‌ها شده‌اند. به همین دلیل سخن گفتن از پایان انتفاضه و روحیه شهادت طلبانه مردم انتفاضه، عبارت دقیقی نیست.

ضمن آنکه در آغاز انتفاضه، جنبش‌های مقاومت فلسطینی در رأس انتفاضه قرار نداشتند و به باور برخی تحلیلگران یکی از ویژگی‌های انتفاضه سوم، شروع مردمی و غیر سازمان‌دهی شده آن است؛ اما با گذشت چند ماه، اکنون حماس و دیگر جنبش‌های فلسطینی نقش پررنگ‌تری در انتفاضه دارند. حماس در این برهه به دنبال کسب امتیازاتی برای خود از رژیم صهیونیستی است. مطرح شدن بندر غزه و رفع حصر نوار غزه، نشان‌دهنده تلاش این جنبش برای امتیازگیری است. اقدام اخیر حماس و مطرح کردن دوباره اسرای صهیونیستی به‌صورت جدی‌تر از گذشته، عزم حماس را برای بهره‌برداری از وضعیت انتفاضه و نیز ضعف نتانیاهو را در افکار عمومی نمایان می‌کند. باید منتظر ماند و نظاره کرد که آیا انتفاضه و مقاومت، بر تشکیلات خودگردان و برخی دول عربی پیروز خواهد شد؟

محمدمحسن فایضی/ پژوهشگر مسائل فلسطین