مقدمه

جنبش جهاد اسلامی را «فتحی شقاقی» در اواخر دهه 1970م بنیان گذاشت. این جنبش در آغاز در مصر شکل گرفت و متشکل از جوانان فلسطینی بود که در دانشگاه‌های مصر تحصیل می‌کردند. (1)

این جنبش از تفکرات اخوان‌المسلمین تأثیرات زیادی پذیرفته است، اما تاکتیک‌ها و اهداف آن برگرفته از انقلاب اسلامی است و امروزه می‌توان این گروه‌ها را از منظر اهداف، نزدیک‌ترین گروه مقاومت در فلسطین به جمهوری اسلامی دانست.

فعالیت جهاد اسلامی در فلسطین از مدارس، مساجد و دانشگاه‌ها آغاز شد و همواره تلاش کرده است که مردم فلسطین را با دیدگاه‌های این جنبش آشنا کند. این جنبش در دهه‌ی 1980م به یک گروه مبارز مسلح تبدیل شد و نخستین تشکیلات نظامی آن با نام «سرایا القدس» تشکیل گردید. اوج حرکت جهادی این جنبش «نبرد الشجاعیه» در سال 1987م بود. از این نبرد به عنوان یکی از اصلی‌ترین عاملان شروع انتفاضه اول نام برده می‌شود. متقابلاً رژیم صهیونیستی در سال 1988م شقاقی رهبر جنبش را به لبنان تبعید کرد و جهاد اسلامی، عملیات‌های شهادت‌طلبانة خود را پس از این تبعید آغاز نمود. شقاقی در کشور مالت در اکتبر 1995م به شهادت رسید و پس از آن تا به امروز «رمضان عبدالله» مسئولیت رهبری جنبش را در دست دارد. جنبش پس از شهادت شقاقی به سوی رکود گرایید که عواملی چون قدرت‌گرفتن حماس ،کناره‌گیری از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و حمله‌های رژیم اسراییل را می‌توان به عنوان دلایل آن ذکر کرد. اما همانطور که در این مقاله بررسی خواهیم کرد، جنبش جهاد اسلامی از پس از جنگ 22 روزه به جایگاه گروه‌های اصلی بازگشته است و نقش‌های پررنگ‌تری بازی می‌کند.

ما در این مقاله قصد داریم تا با مروری بر روند فعالیت جنبش جهاد اسلامی طی جنگ 22 روزه غزه تا به امروز در دو موضوع سیاسی و نظامی، تغییرات و هم‌چنین آینده‌ی جنبش را بررسی کنیم.

الف- سیاسی

1. بیداری اسلامی

وقایع بیداری اسلامی و تغییر حکومت‌های عربی از سوی جهاد اسلامی بسیار مورد توجه قرار گرفت. این جنبش اتفاقات پیش‌آمده را نتیجه‌ی فساد حکومت‌ها و تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران در منطقه می‌دانست. (2) جهاد اسلامی با روی کار آمدن مرسی در مصر و تحولات منطقه، بار دیگر سعی کرد تا مثل دوران شقاقی در مسائل سیاسی فعالیت‌هایی داشته باشد، لذا سفرهای بسیاری به مصر و ایران داشت و با این نگاه که این اتفاقات به نابودی اسراییل ختم خواهد شد (3)، سعی در نقش‌آفرینی در تحولات داشت. اما اختلافات جهاد اسلامی با حماس و مصرِ مرسی بر سر حکومت بشاراسد و اتفاقات سوریه کمی از این فعالیت‌ها کاست. سقوط مرسی ضربه‌ای سیاسی به جنبش‌های جهاد اسلامی و حماس بود. سقوط حکومت اخوان با توجه به همکاری سیاسی و امنیتی این دو گروهِ مقاومت باعث اخلال و ازدست‌رفتن فرصتی بی بدیل برای مقاومت پس از حکومت مبارک شد. اما موضع‌گیری جهاد در قبال بحران دمشق و اعلام مخالفت با پيشنهاد قطر براي خروج از سوريه و تاکید بر مواضع خود در قبال اين کشور (4)، باعث نزدیکی بیشتر این جنبش به ایران شد که تأثیرات آن را به‌طور مفصل‌تر در بخش‌های دیگر بررسی خواهیم‌کرد.

2. آشتی ملی

جنبش جهاد اسلامی مخصوصاً پس از جنگ 22 روزه و حضور فعال نظامی در آن جنگ، بر اعتقاد همیشگی خود مبنی بر اتحاد و آشتی گروه‌های مقاومت در فلسطین شدیداً تاکید کرد.  اما این نکته را هم بسیار از سوی رهبران خود متذکر می‌شد که با حضور در آشتی ملی بر اصل خود مبنی بر نپذیرفتن رسمیت اسرائیل و عدم حضور در ساف خواهد ایستاد، ولی مانع آشتی ملی نخواهد شد. رهبران جنبش شرط موفقیت و تحقق آشتی ملی را تغییر مسیر «ابومازن» در گفتگوهای صلح با دشمن ذکر می‌کنند.

در سال 1391هـ.ش، کمیته‌ی رهبری موقت سازمان آزادی‌بخش فلسطین برای تدوین ساختار انتخابات مجلس ملی فلسطین، جلساتی را در اردن تشکیل داد. «ابوعماد الرفاعی»، نماینده‌ی جنبش جهاد اسلامی در لبنان به نمایندگی از این جنبش برای شرکت در این جلسات دعوت گردید، اما دولت اردن از ورود وی برای دومین‌بار ممانعت کرد. اردن و مجلس ملی فلسطین این مسأله را تکذیب و دلیل آن را مسائل فنی ذکر کردند. (5) جهاد اسلامی نیز اعلام کرد که از جزئیات این جلسات اطلاع کافی ندارد، اما تلاش‌های خود را در راستای آشتی ملی افزایش می‌دهد. بعد از جنگ 8 روزه نیز که فضای آشتی ملی، رنگ و بوی مثبتی به خود گرفت و مراسم سالروز تأسیس جنبش حماس در کرانه باختری برگزار شد، جنبش جهاد اسلامی با میانجی‌گریِ خود توانست حماس را قانع کند تا مراسم سالروز جنبش فتح نیز در نوار غزه برگزار گردد. در اوایل سال 1392 هـ.ش نیز که «سلام فیاض» از سمت نخست‌وزیری دولت «رام‌الله» استعفا داد، جهاد اسلامی این مسأله را فرصتی برای تشکیل دولت وحدت ملی دانست و از محمود عباس خواست تا این مسأله را پیگیری کند، اما به محض اینکه عباس از آغاز رایزنی‌ها برای ادامه‌ی آشتی ملی سخن گفت، اسرائیل وی را تهدید و جنبش جهاد اسلامی نیز این تهدیدات را افشا کرد. در همین ایام، دیداری میان «رمضان عبدالله»؛ دبیر کل جنبش جهاد اسلامی و محمود عباس در قاهره برگزار و تحولات آشتی ملی بررسی شد، اما فشار طرف‌های خارجی بر تشکیلات خودگردان، باز هم مانع پیشبرد روند آشتی ملی گردید.

با این حال امروزه شاهد این هستیم که جهاد اسلامی برای تحقق آشتی ملی -که آن را از اصلی‌ترین ملزومات نجات فلسطین می‌داند- از برخی اصول خود از جمله مخالفت فعالانه با قرارداد «اسلو» و رابطه با فتح صرف نظر کرده است تا شاید این وحدت فلسطینی رخ دهد، زیرا که آن را مقدمه‌ی نابودی اسرائیل می داند. (6)

جهاد اسلامی در طی این مدت شاهد دستگیری اعضای خود توسط تشکیلات خودگردان و شهادت «جندیه» (فرمانده یگان موشکی گروهان‌های قدس که هنگامی که برای یک عملیات موشکی به سمت مرزهای غزه در حرکت بود، با نیروهای امنیتی دولت حماس درگیر شد) بوده است. (7) اما جنبش جهاد اسلامی با پایبندی به اصل وحدت از این مسایل چشم‌پوشی کرده‌است.

3. جنبش حمایت از اسرا

جهاد اسلامی در اواخر سال 91 هـ.ش و پس از جنگ هشت روزه با ادامه‌ی فعالیت‌های سیاسی خود بیش از دیگر گروه‌ها به حمایت و پیگیری آزادی اسرا پرداخت. اسرای جنبش جهاد اسلامی طی یک سال گذشته، در اعتراض به رژیم صهیونیستی دست به اعتصاب‌های غذای طولانی‌مدت زدند. این سیاست، ادامه‌ی سیاست «شیخ خضر عدنان» از رهبران جنبش جهاد اسلامی است که سال‌ها در زندان‌های صهیونیستی به سر ‌می‌برد و سرانجام با یک اعتصاب غذای طولانی توانست از بند اسارت رهایی یابد. اولین اسیر بعد از خضر عدنان، زنی به نام «هناء شلبی» بود که پس از 44 روز اعتصاب غذا آزاد شد. توجه جنبش به این موضوع باعث جلب نظر برخی از فلسطینیان به این جنبش گردید.

ب- عرصه‌ی نظامی و جنگ‌های 22 و 8 روزه

1. گردان‌های قدس

گردان‌های قدس وابسته به جهاد اسلامی پس از جنگ 22 روزه که در کنار حماس حضور فعالی در زمینه‌ی شلیک موشک‌ها داشتند، نقش پررنگی در واکنش به حملات اسرائیل به نمایش گذاشتند و عملیات‌هایی از جمله ایلات را انجام دادند که البته دو بار با میانجیگری مصر این حملات موشکی متوقف شد. (8) تا قبل از جنگ 8 روزه ما شاهد این بودیم که گردان‌های قدس به فعال‌ترین گروه جهادی در منطقه تبدیل شده بودند و از عدم همراهی حماس در شلیک موشک‌ها و همچنین تلاش برای آتش‌بس انتقاد می‌کردند (9) که این امر باعث شد تا رژیم اشغالگر قدس در طی چند سال اخیر دست به ترور رهبران و موشک‌باران مناطق وابسته به جهاد اسلامی بزند.

با شروع جنگ هشت روزه، پیشرفت و توسعه‌ی موشکی و نظامی جهاد اسلامی همگان را متعجب کرد. البته نزدیکیِ بیش از گذشته‌ی جهاد اسلامی با ایران و سوریه و تیرگی روابط حماس با سوریه این پیشرفت را قابل باور نمود. گردان‌های قدس بیش از 900 موشک و خمپاره به سمت شهرک‌ها و مواضع صهیونیستی شلیک کردند که 630 قبضه از آن‌ها در جنگ 8 روزه شلیک شد. (10) نوع و هدف این تجهیزات به شرح زیر بودند: (11)

– هدف قرار دادن تل آویو با موشک فجر-5 برای اولین بار.

– هدف قرار دادن شهر «بات یام» با موشک فجر-3 برای اولین بار.

– هدف قرار دادن پایگاه نظامی صهیونیست‌ها با موشک کورنت.

– هدف قرار دادن قایق‌های جنگی رژیم صهیونیستی در سواحل غزه با 5 موشک ساحل به دریا.

– هدف قرار‌دادن شهرهای صهیونیستی که بیش از 40 کیلومتر با نوار غزه فاصله دارند با 377 موشک گراد.

– هدف قرار دادن شهرک‌ها و پایگاه‌های صهیونیستی با 148 موشک قدس، موشک 107، C8K و خمپاره‌های سبک و سنگین.

پس از پایان جنگ 8 روزه موضع جنبش جهاد اسلامی به عنوان یکی از گروه‌های مقاومت پیرامون آتش‌بس، واضح و آشکار بوده است. جهاد اسلامی پایبندیِ خود به آتش‌بس را منوط به پایبندیِ رژیم صهیونیستی به توافقات آتش‌بس می‌داند. این جنبش، نقض آتش‌بس توسط صهیونیست‌ها را راهی برای پرتاب موشک از سوی مقاومت به سمت اهداف صهیونیستی قلمداد می‌کند.
جنبش جهاد اسلامی در سال 1391هـ.ش بارها نسبت به حمله‌ی گسترده‌ی رژیم صهیونیستی علیه نوار غزه حتی در سایه‌ی آتش‌بس هشدار داد. این هشدار جهاد اسلامی با آغاز جنگ 8 روزه به واقعیت پیوست. از همان آغاز جنگ نیز زمزمه‌هایی مبنی بر آتش‌بس شنیده می‌شد که البته جهاد اسلامی اعلام کرد تا زمانی که حملات صهیونیست ها ادامه داشته باشد، صحبت از آتش‌بس بی‌معنی است. این جنبش طی روزهای جنگ، رایزنی‌های خود را با مقامات مصری درباره‌ی آتش‌بس انجام داد. حتی دبیر کل این جنبش به مصر سفر کرد و مسأله‌ی آتش بس را با مصر مورد بحث و بررسی قرار داد. تمام تلاش جهاد اسلامی در مذاکرات آتش‌بس جنگ 8 روزه این بود که این توافقنامه به یک توافقنامه‌ی سیاسی تبدیل نشود تا از طریق آن، نوار غزه تحت کنترل مصر درآید. حتی گاهی شنیده می‌شد که موضع جهاد اسلامی در مذاکرات آتش‌بس تندتر از جنبش حماس بوده است. البته این مسأله طبیعی به نظر می‌رسد زیرا حماس، یک جنبش سیاسیِ مقاومتی و دارای دولتی در نوار غزه است، در حالی که جنبه‌ی مقاومتی جهاد اسلامی بر حماس برتری دارد. از نظر جهاد اسلامی، امضای توافقنامه مذکور نیز به معنای آتش‌بس در مقابل آتش‌بس است؛ یعنی این جنبش به همان اندازه به این توافقنامه پایبند است که رژیم صهیونیستی بدان پایبند باشد (12) و طی مدت آتش‌بس پس از جنگ 8 روزه نیز سعی نموده است تا جایی که به دلخوری حماس به‌علت نقض آتش بس منجر نشود به حملات و نقض آتش‌بس توسط رژیم صهیونیستی پاسخ دهد.

جمع‌بندی

پس از جنگ 22 روزه و آغاز تحولات بیداری اسلامی، روحیه‌ی جهادی حماس به‌دنبال حمایت از معارضین سوری و افتادن در دامان قطر و اخوان اندکی تقلیل یافت. جنبش جهاد اسلامی با درک این شرایط با حضور فعال سیاسی در غزه و مذاکرات آشتی ملی و گسترده‌تر کردن فعالیت‌های نظامی و تقابل‌جویانه با اسراییل و هم‌چنین تقویت نظامی سعی کرده است تا به دوران دهه‌ی 80 میلادیِ خود بازگردد و نقش خود را به عنوان یکی از اصلی‌ترین بازیگران مقاومت تقویت نماید. وقوع جنگ 8 روزه، جنگ ژوئیه و حضور پررنگ گردان‌های قدس به بازگشت گروه جهاد اسلامی به صدر تصمیم‌گیران فلسطین کمک شایانی کرده است.

جهاد اسلامی طی این چند سال نشان داده است که به اصول خود؛ یعنی «فلسطین از بحر تا نهر»  و «وحدت تمامی فلسطین» پایبند خواهد بود و راه حل آزادی فلسطین را مقاومت مسلحانه در کنار وحدت فلسطینیان می‌داند و چشم به انتفاضه‌ای دیگر دوخته است.(13) حضور پررنگ جهاد اسلامی طی جنگ اخیر بی‌شک در آینده‌ی این جنبش و حضور سیاسی خود در فلسطین و غزه تاثیر زیادی خواهد‌ گذاشت.

روند جهاد اسلامی مخصوصا پس از جنگ 22 روزه، آینده‌ی این جنبش را کاملاً روشن می‌نماید: پایبندی بر وحدت و یکپارچگی، تلاش برای شروع انتفاضه‌ای دیگر در بین گروه‌های فلسطینی و مقاومت، ورود به عرصه‌ی سیاسی برای یک مقاومت همه‌جانبه و مبارزه‌ی مسلحانه با دشمن تا آزادی مسجد الاقصی.

—————————————-

پی‌نوشت‌ها:

1. http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/: 97382

2. www.qodsna.com/newscontent-id_41005

3. fa.alalam.ir/Palestinians-ever-have-a-stronger

4. http://fa.alalam.ir/news/352884

5. http://nedains.com/fa/news/306434

6. خبرگزاری المستقبل العربی، (1391/11/20)

7. جهاد اسلامی در سال 1392، وبسایت موسسه ندا. (کد خبر: ۳۰۶۰۰۹)

8. http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/: 974929

9. www.fpnp.net/ar.(26/8/11)

10. http://www.saraya.ps/index.php?act=Show&id=26166

11. http://www.saraya.ps/index.php?act=Show&id=25283

12. http://nedains.com/fa/news/306434

13. http://nedains.com/fa/news/306648

محمدمحسن فایضی/ پژوهشگر مسائل فلسطین