گذشت بیش از یک دهه از قرن 21 نشان داده است که امنیت و تهدید از شکل سنتی خود خارج شده و قالبی جدید پیدا کرده است. ظهور بازیگران غیردولتی که تا اندازه‌ای مستقل از دولت‌ها هستند و فراتر از مرزها عملیات انجام می‌دهند، مفهوم وستفالیایی نظم جهانی را- که منازعات را مسئله‌ای میان دولت‌ها می‌دانست- زیر سؤال برده است. یکی از مهم‌ترین و خبرسازترین بازیگران غیردولتی در چند سال اخیر، گروه داعش است که علاوه بر کشورهای اسلامی نظیر عراق و سوریه، اقدامات عملیاتی و انتحاری خود را به داخل مرزهای اروپایی تا فرانسه کشانده و اروپا را تهدید به حملات بعدی کرده است.

صرف نظر از اقدامات عملی برخی کشورها و تناقض سیاست‌های آن‌ها از تئوری تا عمل، بسیاری از کشورهای جهان نسبت به فعالیت‌ها و گسترش گروه داعش موضعگیری کردند و در نتیجه ائتلافی فراگیر به رهبری آمریکا علیه آن تشکیل دادند. انگلستان به عنوان یکی از بازیگران مهم عرصه روابط بین‌الملل، در این میان تهدیدات تروریستی را پیش‌ترها جزء اولویت‌های امنیت ملی خود برشمرده بود و اکنون نسبت به حملات داعش مواضع سختی را اعلام کرده است. با این توصیف، نوشته‌ی حاضر به بررسی نقش انگلیس در ائتلاف جهانی ضد داعش و سناریوهای احتمالی انگلیس در برخورد با این گروه تروریستی می‌پردازد.

حضور در ائتلاف جهانی ضد داعش

از زمان اعلام تشکیل ائتلاف جهانی ضد داعش در اواسط شهریورماه سال 93 توسط جان کری، وزیر امور خارجه‌ی آمریکا و تصریح چاک هیگل، وزیر دفاع امریکا در خصوص اعضای اصلی ائتلاف مرکزی شامل انگلستان، دانمارک، فرانسه، آلمان، ترکیه و برخی از کشورهای دیگر، انگلستان حضور رسمی خود را در مبارزه با این سازمان تروریستی اعلام کرده است.[1]

محورهای اصلی فعالیت ائتلاف ضد داعش و نقش انگلستان در آن

ائتلاف جهانی مقابله با داعش در دسامبر سال 2014 با حضور 60 عضو خود طی نشستی توافق کردند که حول 5 محور سازماندهی شوند. همچنین طبق توافق اعضاء، حداقل دو کشور در هر محور مسئولیت اصلی را بر عهده دارد. محورهای مذکور و نقش‌های اساسی محول شده به اعضاء به این ترتیب است[2]:

پشتیبانی از عملیات نظامی، ظرفیت‌سازی و آموزش نیروها (با نقش محوری آمریکا و عراق)

متوقف کردن جریان ورود تروریست‌های خارجی (با نقش محوری هلند و ترکیه)

قطع دسترسی داعش به منابع مالی (با نقش محوری ایتالیا، عربستان و آمریکا)

کمک‌های انسانی و بشردوستانه (با نقش محوری آلمان و امارات متحده عربی)

افشای ماهیت واقعی داعش (با نقش محوری امارات متحده عربی، انگلیس و آمریکا)

بر این اساس، در اوایل شکلگیری ائتلاف، انگلستان عملاً نقشی جز بازنمایی چهره‌ی واقعی داعش و آگاهی‌رسانی به منظور جلوگیری از جذب مسلمانان خارجی به این گروه تروریستی برعهده نداشت.

نقش نظامی و عملیات جاسوسی در ائتلاف ضد داعش

هرچند مسئولیت انگلستان در خصوص افشای ماهیت سازمان تروریستی داعش فراتر از مرزهای جغرافیایی تلقی می‌شود و ناظر بر رونمایی از چهره‌ی واقعی داعش است، اما تمرکز نقطه‌ی ثقل فعالیت‌های داعش در دو کشور عراق و سوریه، تکالیف دیگری بر عهده‌ی لندن گذاشته است. بر این مبنا انگلستان در یک سال گذشته علاوه بر مسئولیت ذکر شده، در میدان نظامی و عملیات اطلاعاتی و جاسوسی نیز نقش ایفا کرده است. ورود نظامی انگلستان به عملیات نظامی علیه داعش، به اکتبر 2014، پس از انتشار ویدئوی سر بریدن دیوید هانس[3] امدادگر انگلیسی به دست نیروهای داعش در سپتامبر باز می‌گردد. در این زمان مجلس انگلستان حلمه به داعش را در عراق به تصویب رساند و انگلستان 4 روز پس از تصویب این قانون، به مواضع داعش در شمال غربی عراق حمله کرد.[4]

پس از آن جنگنده‌های تورنادو (RAF Tornado GR4) و ریپر (RPAS) انگلیسی ده‌ها بار به اهدافی در عراق حمله کرد. علاوه بر آن عملیات‌های شناسایی، جاسوسی و نظارت توسط هواپیماهای انگلستان بر فراز آسمان عراق مکرر انجام شده است به گونه‌ای که بیش از 30 درصد از فعالیت‌های جاسوسی انجام شده توسط ائتلاف به انگلستان تعلق دارد.[5] حجم مشارکت نظامی انگلستان در عراق تا حدی است که پس از آمریکا، بیشترین مشارکت را در حملات هوایی در عراق به خود اختصاص داده است. در اکتبر سال 2014، وزارت دفاع انگلستان انجام مأموریت‌های شناسایی بر فراز آسمان سوریه را اعلام کرد. با توجه به اینکه پارلمان انگلستان عدم عملیات نظامی را در سوریه به تصویب رسانده است، عملیات‌های هوایی انگلستان در سوریه به عملیات شناسایی و جاسوسی منحصر می‌شود. با این حال وزارت دفاع آمریکا مشارکت خلبان‌های انگلیسی در حمله‌ی نظامی به سوریه را در  17 جولای 2015 تأیید کرد.[6]

نقش مشاوره‌ی نظامی و آموزش نیروهای عراقی و کردی

پس از اوج‌گیری حملات داعش به عراق و تصرف بخش‌هایی از این کشور در سال 2014، برخی از کشورهای ائتلاف در دنباله‌روی از آمریکا، بسته‌ی آموزش و حمایت از نیروهای امنیتی عراق و بازپس‌گیری مناطق تصرف شده را اعلام کردند. بر این اساس علاوه بر دو نقش یاد شده، انگلستان همکاری خود را در حوزه‌های مستشاری نظامی و آموزش نیروهای امنیتی عراق و نیروهای پیشمرگ کرد از نوامبر 2014 آغاز کرد. در اوایل ژوئن 2015 دولت انگلستان اعلام کرد که 125 پرسنل نظامی دیگر به عراق اعزام خواهد کرد تا مأموریت آموزش نیروهای عراق را افزایش دهد.[7]

اهداف انگلستان در مبارزه با داعش در سوریه و عراق

1- سناریوی عراق (تجزیه‌ی احتمالی با نگاه میان‌مدت)

همانطور که اسفتن زون استاد علوم سیاسی دانشگاه سن فرانسیسکو در مقاله‌ای منتشر شده در سال 2003 یادآوری کرد، انگلستان عراق چندقومیتی را از بقایای امپراطوری عثمانی خلق کرد تا بر آن تسلط داشته باشد و حکومتی هم‌راستا با منافع انگلستان بر سر کار بیاید.[8] در سال 2003 نیز مهم‌ترین شریک و مشوّق آمریکا در حلمه به عراق، تونی بلر نخست‌وزیر انگلستان بود. در حال حاضر نیز انگلستان، در مقایسه با سایر کشورهای اروپایی، بیشترین همکاری را با آمریکا در عراق داشته است. با این حال، علی‌رغم همراهی انگلستان در ائتلاف جهانی علیه داعش و پیروی از سیاست‌های آمریکایی این ائتلاف، تقویت توانایی دولت عراق در مقابله با داعش با استفاده از کمک‌های مستشاری جمهوری اسلامی ایران[9] و تشیکل بسیج مردمی (حشد شعبی)، سیاست‌های آمریکا را در طرح تجزیه‌ی عراق ناکام باقی گذاشت. بررسی تجزیه‌ی عراق که چندی پیش در کنگره‌ی آمریکا مطرح شد، موضوع جدیدی نیست و بیش از دو دهه است که تجزیه‌ی عراق به سه کشور که شامل قسمت‌هایی از خاک همسایگان این کشور نیز می‌شود، در غالب یک ایده‌ی کلان مبنی بر تجزیه‌ی کشورهای بزرگ غرب آسیا از سوی غرب و به ویژه آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است.[10] انگستان در خصوص تجزیه‌ی عراق به صراحت آمریکا عمل نکرده، اما تمایل منطقه‌ی کردستان عراق به استقلال بیشتر را «منطقی»[11] می‌داند. طبق گزارشی که وزیر امور خارجه‌ی انگلستان در مارس سال 2015 به پارلمان این کشور ارائه داد،[12] لندن معتقد است که اقلیم کردستان شرایط اقتصادی و توانایی مدیریتی لازم برای جدا شدن از عراق را دارا است. بر اساس این گزارش، در شرایط کنونی مقابله با داعش در قالب یک عراق یک‌پارچه، بهتر از مقابله با آن به صورت یک کشور تفکیک‌شده قابل پیگیری است و تمایل کردستان برای خودمختاری بیشتر در میان‌مدت قابل پیگیری است. با این حال دولت انگلستان یک مدل فراگیر فدارال را که در آن اقلیت‌های عراق استقلال بیشتری داشته باشند، توصیه می‌کند.[13] همچنین از دید وزارت خارجه‌ی انگلستان، در صورتی که شرایط به‌گونه‌ای رقم بخورد که اقلیم کردستان مستقل شود، انگستان و شرکای بین‌المللی آن باید آمادگی پذیرش و احترام به هرگونه ابزار صریح نسبت به استقلال کردستان را داشته باشند.

2- سناریوی سوریه (شکست داعش و کنار گذاشتن بشار اسد از قدرت)

درحالی‌که عمده‌ی فعالیت انگلستان در سوریه پروازهای شناسایی و جاسوسی بر فراز این کشور محسوب می‌شد، حملات پاریس توجیه مناسبی برای تلاش مجدد انگلستان به منظور حملات هوایی به سوریه و افزایش مشارکت نظامی در این کشور بوده است. علاقه‌ی دولت کامرون به عملیات هوایی در سوریه به پیش از حملات تروریستی پاریس و به سال 2013 باز می‌گردد. در آن زمان دولت کامرون نتوانست نظر مثبت اکثریت نمایندگان پارلمان انگلیس را در حمله‌ی نظامی به سوریه کسب کند.[14] حمله‌ی هوایی روسیه به تروریست‌های داعش و تقویت دولت بشار اسد، بار دیگر گزینه‌ی مشارکت جنگنده‌های انگلیسی را در عملیات در خاک سوریه فعال کرد[15] و حملات تروریستی پاریس، انگیزه‌‌ی کافی به نخست‌وزیر انگلستان داد تا بار دیگر طرح عملیات هوایی در سوریه را در پارلمان مطرح کند. همانطور که سر دیوید ریچارد از مقامات سابق وزارت دفاع انگلستان در اظهاراتی پیرامون سیاست انگلستان در سوریه اعلام کرد که سناریوی لندن، تلاش برای مبارزه‌ی هم‌زمان در دو جبهه علیه داعش و دولت سوریه است، اما موفقیت چنین سناریویی با ابهامات جدی روبرو است.[16] این درحالی است که دیوید کامرون قرار است راهبرد جامع دولتش را در خصوص سوریه ارائه دهد.[17]

3- ارزیابی رویکرد انگلستان در مبارزه با داعش در عراق و سوریه

هرچند انگلستان به عنوان یکی از اعضای ائتلاف جهانی، چندین مسئولیت را در قبال داعش بر عهده گرفته است، اما این فعالیت‌ها در مقایسه با ظرفیت‌های انگلستان به خصوص در حوزه‌ی تعهدات نظامی، رضایت‌بخش نبوده است. دلیل عدم موفقیت ائتلاف به عنوان یک کلّ و انگلستان به عنوان جزئی از این کل به ویژه در عراق، به توانمندی‌های دولت عراق، همکاری‌های استشاری جمهوری اسلامی ایران و شکلگیری بسیج مردمی باز می‌گردد. همانطور که روری استوارت (Rory Stewart) نماینده‌ی پارلمان انگلستان اعتراف کرد، انگلستان باید «به صورت شفاف، شکست‌های قبلی خود را در عراق بپذیرد و رویکرد خود را در این زمینه اصلاح کند»[18]. در خصوص سوریه نیز در حالی که خروج بشار اسد از قدرت و سقوط داعش در سوریه با روی کار آمدن مخالفان غرب‌گرا گزینه‌ی مطلوب انگلستان است، بسیاری بر این باورند که پیروزی در سوریه یا دست‌یابی به صلح، منوط به همکاری با دولت بشار اسد و فراتر از آن همکاری با جمهوری اسلامی ایران است.[19] با این حال انتشار استراتژی جامع دولت کامرون، خط‌مشی این کشور را با وضوح بیشتری نمایش خواهد داد.

4- سناریوی اروپا (مبارزه داخل مرزهای انگلستان به جای مرزهای اتحادیه‌ی اروپا)

از آنجا که انگلستان یکی از اعضای اتحادیه اروپا محسوب می‌شود، امنیت آن با اتحادیه‌ی اروپا رابطه‌ای دوسویه دارد. با این حال انگلستان در موضوع داعش و تروریسم، بیش از آنکه معطوف به سیاست‌گذاری اتحادیه‌ی اروپا تصمیم‌گیری کند، بر اساس سیاست‌های داخلی و امنیت ملی خود دست به تصمیم‌گیری می‌زند.[20] دلیل اتخاذ چنین رویکردی، به این دیدگاه دولت‌مردان انگلیس باز می‌گردد که اتحادیه‌ی اروپا فاقد یک سیاست‌گذاری کافی و جامع در خصوص امنیت و سیاست خارجی اعضایش است.[21] در واقع در شرایطی که منافع سیاسی و امنیتی اتحادیه‌ی اروپا در سرتاسر قاره ممکن است یکسان نباشد و قدرت اعمال نفوذ هر یک اعضاء متفاوت از دیگری است، دولت‌ها به عنوان بازیگران منطقه‌ای ادغام کامل به اتحادیه‌ی اروپا را برنمی‌تابند. این مسئله در شرایطی که انگلستان علاقمند بازتعریف نقش خود در اتحادیه‌ی اروپا و تغییر در نقش برخی از اعضای اصلی و قدرتمند مانند آلمان است، بیش‌ازپیش نمایان می‌شود.[22] همچنین از منظر مردم انگلستان حضور در اتحادیه‌ی اروپا در شرایطی که امنیت این قاره توسط گروه‌های تروریستی به مخاطره افتاده است، چندان خوشایند نیست. براساس آخرین نظرسنجی‌های انجام شده پس از حملات تروریستی پاریس، بیش از نیمی از مردم انگلستان خواستار خروج از اتحادیه اروپا هستند.[23] زیرا ناامنی مرزهای اروپا، مزیت ماندن انگلستان را در اتحادیه‌ی اروپا از بین می‌برد و انگلستان از توانایی بالای امنیتی و دفاعی برای دفع حملات تروریستی در داخل خاک انگلستان برخوردار است. بر این اساس دولت انگلستان ترجیح می‌دهد که به جای صرف هزینه و منابع برای مبارزه با داعش در مرزهای اروپایی، توان خود را صرف شناسایی با عوامل داعش در داخل انگلستان کند و مانع از جذب ساکنین این جزیره و پیوستن آن‌ها به تندروهای تروریست در خارج و بازگشت پرمخاطره‌ی آن‌ها به موطن خود یعنی انگلستان شود.

روح الله عبدالملکی/ کارشناس مسائل آمریکا