مواضع اِعلامی دولت یازدهم در قبال ترکیه از ابتدای تشکیل دولت یازدهم تا انتهای سال 1394

 

مقدمه

روی کار آمدن دولت یازدهم، فصل جدیدی را در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران گشود که از اصلی‌ترین مؤلفه‌های آن می‌توان به اولویت‌بندی جدید در سیاست خارجی منطقه‌ای اشاره کرد که روحانی در اولین مصاحبه مطبوعاتی خود پس از انتخابات از آن این‌گونه پرده‌برداری کرد:

«اولویت اول دولت جدید در بحث سیاست خارجی، داشتن روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان است[1]»

در همین راستا، ظریف، وزیر امور خارجه و مسئول اجرای سیاست خارجی دولت یازدهم، در مقاله‌ای در فارن پالیسی، بر این اولویت دولت جدید این‌گونه تأکید کرده است:

«اعتمادسازی و همکاری مبنای اصلی سیاست منطقه‌ای ایران را تشکیل خواهد داد.[2]»

اما اینکه اعتمادسازی و همکاری تا چه میزان به وقوع پیوسته و دولت تا چه میزان توانسته این مهم را در منطقه محقق کند، بحث‌های زیادی وجود دارد. آنچه مشهود است اینکه حوادث و اتفاقات جاری در منطقه که با سرعت چشمگیری در حال وقوع و پیشرفت است، به‌عنوان مانعی جدی، بر سر راه دولت یازدهم قرار گرفته است. ازجمله حوادثی که بیشترین تأثیر را در سیاست خارجی دولت در منطقه برجای گذاشته، می‌توان به بروز ناامنی و جنگ داخلی در سوریه اشاره کرد. این حادثه نه‌تنها رابطه ایران و سوریه را دستخوش تغییر ساخته، بلکه بر روابط ایران با سایر کشورهای منطقه نیز تأثیر جدی داشته است. ازجمله تأثیرات بحران سوریه، می‌توان به روابط تهران-آنکارا، اشاره کرد. این روابط که پیش از آغاز بحران در سوریه، از روند مثبت و رو به رشدی برخوردار بود، پس از حوادث سوریه، با ابهاماتی جدی مواجه شده است.

ترکیه، از شراکت اقتصادی تا رقابت استراتژیک

حوادث منطقه در سال 2012، فصل نوینی را در سیاست خارجی بسیاری از بازیگران در قبال منطقه غرب آسیا گشود. انقلاب‌های صورت گرفته در کشورهای عربی که در گفتمانی به نام بیداری اسلامی و در گفتمانی دیگر به نام بهار عربی مطرح شده بود، واکنش بسیاری را برانگیخت. ترکیه و ایران گرچه هر دو از رویدادهای منطقه حمایت می‌کردند، اما تفاوت بینش و گفتمان این دو بازیگر، فصل اختلاف این دو نسبت به حوادث منطقه بود. ترکیه و ایران هر دو به دنبال تبدیل‌شدن به الگویی برای مردم در فضای پساانقلابی کشورهای عربی بودند. گفتمان ترکیه توانست در برخی کشورها مانند مصر و تونس حمایت بیشتری را از جانب افراد تأثیرگذار کسب کند. با ادامه حمایت ترکیه از نیروهای اخوان المسلمین در مصر و روی کار آمدن دولت اخوانی مرسی، ترکیه توانسته بود بیشترین سود را از حوادث منطقه ازآن خود کند. با ادامه موج تحولات منطقه، سوریه نیز دستخوش حوادث مشابهی گردید. چندین عامل مهم سبب حمایت ترکیه از آنچه انقلاب مردمی در سوریه می‌خواند، شد. ازجمله این اختلافات می‌توان به اختلافات مرزی (شهر اسکندرون)، منابع آب و موضوع کردهای سوریه به‌عنوان مسائل جاری اشاره کرد که می‌توان موضوعات دیگری نظیر حمایت بشار از دولت مالکی و همچنین عدم ایفای نقش بشار در جریان طرح ترکیه و قطر برای جلوگیری از سقوط دولت سعد حریری را نیز به دیگر اختلافات افزود. البته قطعاً عواملی نظیر طرح ترکیه برای بسط نفوذ خود و احیای قدرت امپراطوری عثمانی و همراهی با محور عربی-اسرائیلی برای دستیابی به اهداف خود نیز در این امر دخیل بوده است.

حمایت ترکیه از نیروهای مخالف دولت سوریه که در ابتدا نیروهای اخوان المسلمین سوریه بودند، اولین مواجهه سیاسی با جمهوری اسلامی ایران بود که از همان ابتدا از نظام سوریه حمایت کرده و خواستار اصلاحات در سوریه شده بود. گرچه اختلافات سیاسی بین تهران و آنکارا با بالا گرفتن بحران در سوریه، افزایش می‌یافت ولی با توجه به همسایگی دو کشور و حجم بالای همکاری‌های اقتصادی، هر دو بازیگر کوشیده‌اند، اختلافات سیاسی، کمترین تأثیر منفی را بر روابط دوجانبه داشته باشد. پس از روی کار آمدن دولت یازدهم، بهبود روابط با همسایگان به اولویت سیاست خارجی منطقه‌ای ایران تبدیل شد. در همین راستا تاکنون شاهد تلاش دولت برای نزدیکی هر چه بیشتر با ترکیه بوده‌ایم و این در حالی است که اختلافات جدی بر سر برخی مواضع سیاسی دو طرف، همچنان پابرجا است. دولت یازدهم نیز در سیاست‌های اعلامی خود بیشتر بر مسائل مشترک تأکید داشته و کمتر به موارد اختلافی پرداخته است. بااین‌حال دولت تاکنون گرچه برای حل‌وفصل اختلافات تلاش‌هایی کرده است اما از مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در مسائل منطقه‌ای نیز کوتاه نیامده است.

با توجه به نقطه نظرات و مواضع اعلامی دولت یازدهم در مسئله روابط با ترکیه، در ذیل به مهم‌ترین این مواضع پرداخته خواهد شد.

1- تعاملات سیاسی

تلاش دولت یازدهم تاکنون بر این بوده است که با حفظ مواضع اصولی در موضوعات منطقه‌ای، روابط خود با کشورهای همسایه را در مرحله اول حفظ کرده و در مرحله دوم ارتقا بخشد. ترکیه نیز که ازجمله مهم‌ترین کشورهای منطقه و از تأثیرگذارترین آن‌ها است، از این قاعده مستثنی نبوده است.

الف) همکاری‌های دوجانبه

دولت یازدهم در همین راستا بارها بر مواضع مشترک بین دو کشور تأکید کرده و لزوم همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای را یادآور شده است. در همین راستا حسن روحاني رئیس‌جمهوری اسلامي ايران در ديدار جميل چيچک رئیس مجلس ترکيه گفت:

جمهوري اسلامي ايران علاقه‌مند و مصمم به گسترش تعاملات اقتصادي، سياسي و فرهنگي دوجانبه و تعاملات منطقه‌اي با ترکيه است.[3]

 

وی همچنین در تماس تلفنی با اردوغان بیان کرده بود:

دولت جديد ايران همکاری‌های گسترده‌اي را براي توسعه روابط دوجانبه – منطقه‌اي و بين‌المللي با ترکيه خواهد داشت.[4]

 

رئیس‌جمهور همچنین در دیدار با همتای سابق ترک خود، عبدالله گل، تأکید کرده بود:

ما در منطقه منافع و اهداف مشترک فراواني داريم و بايد آن را در جهت توسعه روابط خود بکار گيريم.[5]

 

وی همچنین در آغاز سفر به ترکیه با اشاره به روابط تهران-آنکارا، بیان داشت: روابط دو کشور نه‌تنها براي ايران و ترکيه بلکه براي کل منطقه و توسعه کل منطقه اهميت بسزايي دارد.[6]

روحانی در دیدار دیگری که با احمد داووداوغلو، نخست‌وزیر فعلی و وزیر امور خارجه سابق ترکیه داشت، بیان کرده بود: روابط دوجانبه ايران و ترکيه از ديرباز براي هر دو ملت و کل منطقه بسيار مهم بوده است.ظرفيت و پتانسيل زيادي براي توسعه روابط وجود دارد که بايد آن را براي تحکيم و تعميق هر چه بيشتر مناسبات دو کشور در سطوح دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي بکار گيريم.[7]

ظریف، وزیر امور خارجه، نیز در نشست كنفرانس علوم و امور جهاني در استانبول در دیدار با عبدالله گل، رئیس‌جمهور سابق ترکیه، با عميق، ‌دوستانه و برادرانه خواندن روابط فی‌مابین دو كشور بر جديت بر پيگيري اهداف مشترك تأکید كرده بود.[8]

روحانی همچنین با اشاره به اولویت دولت یازدهم بر تعمیق روابط با همسایگان در تماس با اردوغان اذعان کرده بود: در دولت جديد روابط دو کشور نزدیک‌تر خواهد شد و همکاری‌های ما در مسائل منطقه‌اي توسعه خواهد يافت.[9]

روحانی همچنین در جمع بازرگانان و صاحبان صنايع بزرگ ترکيه بیان کرده بود: رهبران ايران و ترکيه قاطعانه و مصمم به توسعه روابط همه‌جانبه دو کشور هستند.[10]

روحانی همچنین در دیداری که با احمد داوود اوغلو پس از انتخاب وی به‌عنوان نخست‌وزیر ترکیه داشت، با اشاره به روابط دو کشور بیان داشت:

تهران و آنکارا ظرفیت‌های زیادی برای گسترش روزافزون روابط خود در بخش‌های مختلف به‌ویژه در زمینه حمل‌ونقل، انرژی، تجارت، سرمایه‌گذاری مشترک، گردشگری و علمی و فناوری دارند و آمادگی داریم در همه این زمینه‌ها همکاری‌های مشترکی را با یکدیگر آغاز کنیم.[11]

 

در همین راستا، دولت تاکنون سفرهای متعددی را برای تعمیق روابط و گسترش همکاری‌ها به ترکیه صورت داده است و در طرف دیگر نیز تاکنون مقامات ترکیه بارها در صدر هیئت‌های سیاسی و تجاری سفرهای متعددی را به ایران داشته‌اند. ازجمله این سفرها می‌توان به سفر روحانی در خردادماه 93 به ترکیه و سفر اردوغان در فروردین‌ماه 94 به تهران اشاره کرد. رجب طيب اردوغان رئیس‌جمهوري ترکيه در سفر به جمهوري اسلامي ايران، ضمن ديدار با مقام معظم رهبري، دومين اجلاس شورای عالی همکاری‌های دو کشور را به‌طور مشترک با دکتر حسن روحاني و با حضور وزراي امور خارجه به‌عنوان هماهنگ‌کنندگان اين شورای عالی و با مشارکت وزراي ارتباطات و فناوري اطلاعات، صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازي، امور اقتصادي و دارايي، نفت، فرهنگ و ارشاد اسلامي و همچنين معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و معاون رئیس‌جمهور در امور خانواده و زنان و همتايان ترک آنان برگزار کردند. در اين نشست و در راستای افزایش همکاری‌ها و تعمیق روابط دوجانبه، هیئت‌های دو کشور 8 سند همکاري مشتمل بر يادداشت تفاهم همکاري در زمينه‌هاي سلامتي و بهداشت، يادداشت تفاهم حمايت از سرمايه‌گذاري‌هاي کوچک و متوسط، يادداشت تفاهم همکاری‌های محیط‌زیستي، سند حسن نيت همکاري ميان معاونت امور زنان و خانواده رياست جمهوري اسلامي ايران و وزارت امور خانواده و سياست‌هاي اجتماعي جمهوري ترکيه، يادداشت تفاهم همکاري بين دانشکده روابط بين‌الملل وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران و آکادمي ديپلماتيک وزارت امور خارجه جمهوري ترکيه، بيانيه حسن نيت در بخش راه‌آهن، يادداشت تفاهم مربوط به تبادل الکترونيکي در خصوص حرکت بين‌المللي خودرو و کالا و سند همکاري ميان سازمان ثبت اسناد و املاک جمهوري اسلامي ايران و انستيتوي ثبت اختراعات جمهوري ترکيه به امضا رساندند.[12]

ب) تروریسم و منطقه

دولت یازدهم تاکنون سعی داشته تا مبارزه با تروریسم و همکاری در جهت ایجاد ثبات در منطقه را به‌عنوان فصل مشترک میان تهران و آنکارا قرار داده و همکاری‌های مشترکی را با ترکیه در این موضوع به ثبت برساند. در این مسیر تلاش دولت تاکنون بر این بوده است که با مطرح کردن نقاط اشتراک و دیدگاه‌های یکسان طرفین، همکاری‌های مشترک را آغاز کرده و این همکاری‌ها را به حوزه‌های دلخواه تسری دهد. این دیدگاه‌های مشترک که توسط دولت مطرح می‌شود، شامل ترس از گسترش افراطی‌گری در منطقه و به خطر افتادن ثبات کشورهای منطقه و همچنین ضرورت حفظ وحدت و تعامل میان کشورهای اسلامی بر اساس آموزه‌های اسلام رحمانی است.

در همین راستا حسن روحاني رئيس‌جمهوري اسلامي ايران در تماس تلفني رجب طيب اردوغان نخست‌وزیر ترکيه بیان کرد: همه بايد تلاش کنيم که در منطقه صلح، ثبات و آرامش برقرار شود. بايد تلاش کنيم بر اساس وظيفه انساني و اسلامي خود خونريزي در منطقه متوقف شود. همکاري فی‌مابین ايران و ترکيه در تحقق اين امر انساني و اسلامي بسيار اثربخش است.[13]

روحانی همچنین در دیدار با احمد داوود اغلو با اشاره به ظرفیت همکاری‌های تهران آنکارا اضافه کرد:

گسترش بیش‌ازپیش همکاری‌های فی‌مابین در عرصه‌هاي مختلف يقيناً در برقراري صلح و ثبات در منطقه تأثيرگذار خواهد بود.[14]

 

روحانی در تماسی که با اردوغان داشت، با ابراز تأسف از ناامنی‌های منطقه و تبيين اوضاع خطرناک آن، به نقش مخرب گروه‌های تروريستي پرداخت و اظهار داشت:

اين تحولات و وضعيت منطقه، گسترش رایزنی‌های ايران و ترکيه را ضروري می‌سازد.

 

در این تماس تلفنی حسن روحانی، اقدامات گروه‌های تروريستي در عراق و سوريه را نگران‌کننده خواند و گفت:

اين شرايط ناامني، بی‌تردید اثر سوء بر کشورهاي همسايه نيز برجاي می‌گذارد. ايران و ترکيه در شرايط بسيار سخت نيز پيوسته در کنار يکديگر بوده‌اند و امروز نيز در شرايط سخت کنوني منطقه بايد با همکاري نزدیک‌تر بتوانيم مسائل منطقه را حل کنيم.[15]

روحانی در دیداری با اردوغان گفته بود:

 توسعه همکاری‌های جمهوري اسلامي ايران و ترکيه به‌عنوان دو کشور قدرتمند در منطقه، فعاليت‌هاي تروريستي را عقيم خواهد کرد.همکاری‌های ايران و ترکيه بايد در ساير مسائل منطقه‌اي و موضوعات مرتبط با امنيت همسايگان که از موضوعات مشترک دو کشور است، نيز توسعه پيدا کند.[16]

 

دولت همچنین بارها بر وجود مواضع مشترک با ترکیه تأکید کرده که از آن جمله می‌توان به مبارزه با تروریسم اشاره کرد. در همین راستا می‌توان به سخنان روحانی اشاره کرد که بیان کرده بود: ما در مسائل مهم منطقه‌اي با يکديگر اشتراک نظر داريم که مبارزه با تروريسم و افراطي‌گري يکي از اين موضوعات است.[17] روحانی همچنین پیش از آغاز سفر به ترکیه پیرامون همکاری‌های دوجانبه در موضوع امنیت افزوده بود: يکي از اهدافي که ايران در منطقه و جهان دنبال مي‌کند مبارزه با خشونت و افراطي‌گري و تروريسم است.[18]

روحانی در نشست مشترک هیئت‌های عالی‌رتبه ايران و ترکيه نیز بر فصل مشترک بین ایران و ترکیه تأکید کرده و این بار دامنه اشتراکات دو کشور را در زمینه‌های مختلفی ذکر کرد:

مطمئنم دو کشور درباره مسائل عراق، شمال آفريقا و کليت مسائل خاورميانه، آزادي قدس و بازگشت مردم فلسطين به سرزمينشان اشتراک نظر دارند و اگر با يکديگر همراه باشند، تأثيرات مثبت و سازنده زيادي در منطقه و روند تحولات آن خواهند داشت. متأسفانه عده‌ای به‌دروغ و به نام دين، خون مسلمانان را می‌ریزند و اين وظيفه ماست که از خونريزي جلوگيري کنيم چراکه مردم و دولت‌های ايران و ترکيه همواره به دنبال صلح و امنيت بوده و هستند و در اين راستا بايد ضمن مقابله با افراطي‌گري و خشونت، دنيا را با اسلام رحماني که همان اسلام معتدل و برآمده از سيره پيامبر گرامي اسلام است، آشنا کنيم.[19]

 

وی همچنین در کنفرانس خبری مشترک با اردوغان در دوره نخست‌وزیری، بار دیگر بر اشتراکات ایران و ترکیه تأکید کرده و گفته بود:

همکاري ايران و ترکيه به‌عنوان دو کشور قدرتمند در منطقه‌ای مهم، در زمينه مبارزه با افراط، خشونت و تروريسم، بسيار مؤثر و سازنده خواهد بود و نکته مهم اين است که ايران و ترکيه براي همکاري در اين زمينه کاملاً مصمم هستند چراکه خشونت و افراط‌گرایی موجود در اين منطقه به زيان همه کشورها در منطقه است. ايران و ترکيه به‌عنوان دو قدرت منطقه به اسلام رحماني معتقد بوده و مسلماً همکاري آن‌ها در مقابله و مبارزه با خشونت و افراط‌گرايي مؤثر خواهد بود. ايران و ترکيه ريشه‌دارترين کشورهاي منطقه هستند که عمر دوستي و همکاری‌های آن‌ها قدمتي بيشتر از عمر بسياري از کشورها دارد و تداوم اين روابط و گسترش آن، بزرگ‌ترین آرزوي ما است.[20]

 

همان‌طور که تاکنون اشاره شد، دولت یازدهم برای ایجاد فصل مشترک با دولت ترکیه، از ظرفیت‌های دینی مشترک نیز بهره‌برداری کرده و با طرح گفتمان اسلام رحمانی سعی در ایجاد نوعی همکاری دارد.

نهاوندیان، رئیس دفتر رئیس‌جمهور نیز در ديدار «حاکان تکين» سفير جمهوري ترکيه در تهران بیان داشت:

نزديکي روابط دو کشور نه‌تنها اتباع ايران و ترکيه بلکه همه مسلمانان و جهان اسلام را خوشحال خواهد کرد، بخصوص در وضعيت فعلي که با خطرات مشترک مواجه هستيم.[21]

 

روحانی نیز در دیداری که با احمد داوود اغلو پس از رسیدن به نخست‌وزیری داشت اضافه کرد: ایران و ترکیه دارای اهداف و منافع مشترکی هستند و باید با همکاری و هماهنگی یکدیگر و تمرکز روی مبارزه با تروریسم به‌عنوان دشمن مشترک، پایه‌های صلح و ثبات را در منطقه مستحکم سازند. اساس تفکر دینی در دو کشور با برخی کشورهای خشونت‌طلب کاملاً متفاوت است، امروز برقراری وحدت اسلامی و همبستگی میان مسلمانان رسالت و وظیفه بزرگ همگانی است و تهران و آنکارا به‌عنوان دو کشور مهم همسایه می‌توانند در برقراری اتحاد دنیای اسلام، گام‌های سازنده و مؤثری بردارند. کشورهای بیگانه، به دنبال حل‌وفصل ریشه‌ای مشکلات منطقه‌ای نبوده و صرفاً به دنبال منافع خود هستند. لذا معتقدیم مشکلات منطقه باید توسط کشورها و ملت‌های منطقه حل‌وفصل شود و بدون تردید همکاری ایران و ترکیه در ایجاد صلح پایدار در منطقه نقش سازنده‌ای خواهد داشت.[22]

روحانی با تأکید بر نقاط مشترک موجود میان تهران و آنکارا، تصریح کرد:

در اینکه باید به تمامیت ارضی کشورها احترام گذاشته شود، آینده هر کشوری توسط مردم آن کشور تعیین شود و جنگ و خونریزی متوقف شده و به آوارگان امدادرسانی شود، اختلاف‌نظری بین دو کشور وجود ندارد و تهران و آنکارا با اشتراک نظر در این موارد می‌توانند در کنار یکدیگر، گام‌های جدی و مفیدی را برای حل‌وفصل گام‌به‌گام مسائل و مشکلات منطقه بردارند[23]

 

ج) اختلافات در موضوع سوریه

موضوع بحران سوریه، از ابتدا به مهم‌ترین چالش موجود در روابط تهران-آنکارا تبدیل شده است. آنکارا از ابتدا با حمایت سیاسی از مخالفین دولت سوریه، موضعی در برابر جمهوری اسلامی ایران اتخاذ کرده بود. با وخیم شدن اوضاع سوریه و تبدیل‌شدن بحران به جنگ داخلی، حمایت ترکیه شکل جدی‌تری به خود گرفت و آنکارا به حمایت تسلیحاتی و عملیاتی از نیروهای معارض در قالب ارتش آزاد و جبهه النصره روی آورد. این مشی ترکیه در دامن زدن به بحران در منطقه جای هیچ اشتراکی باسیاست‌های ایران در مورد سوریه باقی نمی‌گذاشت. بااین‌حال جمهوری اسلامی تاکنون هیچ‌گاه به مقابله مستقیم با ترکیه روی نیاورده است. دولت یازدهم نیز در راستای همین سیاست، در تلاش بوده است تا حوزه‌های مشترک در روابط با ترکیه را بیشتر مورد دقت قرار داده و درعین‌حال موضع جمهوری اسلامی در قبال سوریه را نیز حفظ کند.

در همین راستا در دیدار روحانی با جمیل چیچک رئیس مجلس ترکیه، وی با اشاره به اشتراکات ایران و ترکیه، بحث سوریه را این‌گونه مطرح کرد:

اگرچه رويکرد ايران و ترکيه در مواجهه با تحولات سوريه تفاوت‌هايي دارد، اما دو کشور اهداف و منافع مشترکي درباره سوريه دارند و به‌عنوان‌مثال احتمال تجزيه سوريه، پيروزي تروريست‌ها در اين کشور و يا حتي ادامه جنگ داخلي و بي‌ثباتي در اين کشور به نفع هيچ‌کدام از دو طرف نيست و لذا تهران و آنکارا بايد در اين موارد با صراحت با يکديگر مشورت و تبادل‌نظر کنند.[24]

 

از این نوع موضع‌گیری‌ها می‌توان این‌گونه برداشت کرد که دولت یازدهم در ابتکار عمل خود، در تلاش است تا در حوزه سوریه که مورد نزاع ایران و ترکیه است نیز تا حد امکان، روی مفاهیم و اهداف مشترک طرفین دست گذاشته و بیشترین همگرایی را در این موضوع با ترکیه‌ ایجاد کند.

صحبت‌های رئیس‌جمهور روحانی در دیدار با عبدالله گل رئیس‌جمهور سابق ترکیه نیز قابل‌توجه است.

اولين قدم مشترک دو کشور اين است که تلاش کنيم اوضاع سوريه بدتر از اين نشود و مشکلات اين کشور هر چه زودتر حل شود. در اين زمينه همه بايد تلاش کنيم که گروه‌های تروريستي از سوريه خارج‌شده و نگذاريم اين گروه‌ها به هم نزدیک‌تر شوند.[25]

 

منافع هيچ‌کس در مسئله سوريه نزدیک‌تر از همسايگان آن در منطقه نيست و ما بايد در اين رابطه به راه‌حل مشترک براي بحران سوريه برسيم.[26]

 

وی همچنین در دیدار با سفیر ترکیه در تهران با اشاره به وجود ديدگاه متفاوت در برخي از شيوه‌ها و مسائل ميان دو کشور، گفت: اين تفاوت ‌نظرها بايد با واقع‌بینی، رايزني و احترام متقابل مرتفع شود.[27]

روحاني همچنین در دیدار با اردوغان در نیویورک با يادآوري اينکه ايران و ترکيه در عمده مسائل داراي نقطه نظرات مشترک هستند، تصريح کرد: دو کشور بايد در زمينه موارد جزئي که اختلاف‌نظر وجود دارد به گفت‌وگو و همفکري ادامه دهند.[28]

ظریف نیز در دیدار با احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه با توجه به همین راهبرد دولت بر مواضع اصولي جمهوري اسلامي ايران در خصوص خروج سوريه از بحران از طريق راه‌حل سياسي و گفتگوهاي سوري – سوري تأکید و تصريح كرد:

حل بحران سوريه راه‌حلی غير از گفتگو ندارد و بعد از گذشت زمان طولاني همه طرف‌ها به اين نتيجه رسيدند كه راه‌حل نظامي نه‌تنها موجب حل مشكلات سوريه نخواهد شد؛ بلكه بر فتنه‌های مذهبي و افراطی‌گری در منطقه دامن خواهد زد و توسعه افراطی‌گری خطري براي همه كشورهاي منطقه و جهان است.[29]

 

اما اظهارات ابراهیم رحیم‌پور، معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه درباره‌ی بحران سوریه و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکیه شفاف‌تر است.

در مورد سوریه از ابتدا نیز اشتراک نداشتیم و این اعتقاد را نداشتیم که ترکیه وارد بحران سوریه بشود… مشورت‌های زیاد و سطح بالایی با ترکیه داشته‌ایم اما به‌هرحال زاویه دید ما و ترکیه درباره سوریه متفاوت بوده است. بااین‌حال قبول کردیم که این اختلاف وجود دارد و فعالیت‌های دوجانبه ادامه داشته باشد، ‌ازاین‌جهت ترکیه رفتار خیلی خوبی با ما داشت و البته این رفتار دوطرفه بود و کارهای اقتصادی ما نیز به نفع ترکیه بود.[30]

 

یکی از راهبردهای دولت در قبال مسئله سوریه، ایجاد گفتگو بین کشورهای منطقه و برخی کشورهای تأثیرگذار فرامنطقه‌ای برای حل بحران سوریه از طریق مسالمت‌آمیز بوده است که ترکیه نیز در این راهبرد از نقش مهم و مؤثری برخوردار است. در همین راستا، حسین امیرعبداللهیان در گفتگو با شبکه خبری العالم بیان داشت:

 ایران آماده گفت‌وگو با مصر، ترکیه و عربستان در تهران برای حل‌وفصل سیاسی بحران سوریه است.[31]

 

البته دولت تاکنون چندین بار در مقاطع مختلف با برخی موضع‌گیری‌ها نوعی تهدید را به‌طرف ترکیه‌ای منتقل کرده است. در همین راستا می‌توان به سخنان روحانی در تماس تلفنی با اردوغان اشاره کرد که روحاني لازمه انجام هر عملياتي عليه تروريسم را هماهنگي با دولت مرکزي کشورها دانست و تصريح کرد: اگر اين هماهنگي به وجود نيايد، ممکن است مشکلي حل شود اما مشکلات بزرگ‌تری هم به وجود می‌آید.[32]

ظریف نیز پس از شنیده شدن زمزمه‌های صدور مجوز عملیات نظامی ترکیه در سوریه، در تماس تلفنی با مولود چاووش اوغلو وزير خارجه تركيه، راه و روش اتخاذشده براي مقابله با پديده شوم تروريسم در منطقه را موردانتقاد قرار داد و نسبت به هرگونه اقدام كه شرايط جاري را پیچیده‌تر كند ابراز نگراني كرد. وزير امور خارجه همچنین تصريح كرد كشورهاي منطقه بايد نسبت به شرايط جاري کاملاً مسئولانه عمل نموده و به بدتر شدن اوضاع منطقه كمك نكنند.[33]

ظریف همچنین در پاسخ به اظهارات اردوغان مبنی بر چندصدایی در ایران بیان کرد:

کسانی که با اشتباهات استراتژیک و سیاست‌های بلند پروازانه و خیالی خود، خسارات جبران‌ناپذیری ببار آورده‌اند، بهتر است با اتخاذ سیاست‌های مسئولانه از ظرفیت‌های موجود جهت ایجاد آرامش و همگرایی در منطقه استفاده نمایند.[34]

 

گفتنی است در پی این اظهارت اردوغان، وزارت امور خارجه سفیر ترکیه در تهران را برای ابراز مراتب اعتراض جمهوری اسلامی نسبت به این اظهارات فراخواند.

محمدجواد ظریف همچنین در مقاله‌ای که در اختیار روزنامه جمهوریت قرار داده بود، با انتقاد از موضع برخی کشورهای منطقه در حمایت از مخالفان مسلح و تروریست‌های خارجی در سوریه تأکید کرده است با یک ارتش اشغالگر نمی‌توان دموکراسی را در یک کشور برقرار کرد.[35] البته گرچه ظریف به‌طور صریح در این نامه به هیچ کشوری اشاره نکرده است اما برخی تحلیل‌گران ترکیه را مورد خطاب وزیر امور خارجه دانسته‌اند.

نوبخت سخنگوی دولت نیز در واکنش به اظهارات اردوغان گفت:اظهارات رئیس‌جمهور ترکیه بحث‌برانگیز و نادرست است...این سؤال‌برانگیز است که مشاوران آقای اردوغان چه مشاوره‌ای به ایشان می‌دهند؟ ترکیه امروز هم با عراق درگیر است هم با روسیه و هم با سوریه و در این معضلات می‌خواهند ایران را هم اضافه کنند. این فرافکنی است که مشکلات آن‌ها را بیشتر می‌کند.[36]

 

2- تعاملات اقتصادی

از چند سال گذشته ایران و ترکیه در روابط اقتصادی خود، به افق مبادلاتی 30 میلیارد دلاری می‌اندیشیدند.[37] با گسترش درگیری‌ها در سوریه، به همراه درگیر شدن بیش‌ازپیش ترکیه در بحران سوریه، رسیدن به این حجم از مبادلات میان دو کشور با ابهامات فراوانی روبرو شد. گرچه 90 درصد از صادرات ایران به ترکیه را نفت و گاز تشکیل می‌دهد، اما ترکیه توانسته است سهم قابل‌توجهی از بازار پوشاک و برخی مواد مصرفی را در ایران از آن خود کند و افزون بر این موارد، سالانه ترکیه درآمدی میلیاردی از سفرهای توریستی اتباع ایرانی به کشور خود کسب می‌کند. با روی کار آمدن دولت یازدهم و در راستای تنش‌زدایی و ترمیم روابط با کشورهای منطقه، بار دیگر طرح افزایش حجم مبادلات به 30 میلیارد دلار موردتوجه قرار گرفت.

روحانی پس از دریافت استوارنامه سفیر جدید ترکیه، رضا چاکان تکين، بیان داشت: ما رقم 30 ميليارد دلار در سال 2015 را به‌عنوان چشم‌انداز روابط تجاري مشخص کرده‌ايم.[38]

روحانی همچنین در دیدار با رئیس مجلس ترکیه با اشاره به هدف‌گذاري افزايش حجم تبادلات اقتصادي و تجاري دو کشور به رقم 30 ميليارد دلار در سال 2015، تحقق اين هدف را کاملاً در دسترس و امکان‌پذير توصيف کرد و اظهار داشت:

استفاده از پول ملي در مبادلات دوجانبه که در حال حاضر در تعاملات ايران با برخي ديگر از کشورهاي همسايه در جريان است، مي‌تواند به جهش در سطح و حجم روابط تجاري و اقتصادي تهران و آنکارا کمک کند.[39]

 

روحانی همچنین در ديدار با رجب طيب اردوغان بیان کرده بود:

 ايران و ترکيه مي‌توانند مناسبات خود را در همه بخش‌هاي اقتصادي ازجمله ساخت نيروگاه و پالايشگاه و همکاری‌های صنعتي و نفت و گاز، توسعه دهند.[40]

 

روحانی در ادامه دستیابی به اهداف طرح دولت در دیدار دیگری که با رجب طیب اردوغان در نیویورک داشت، بار دیگر بر این طرح دولت تأکید کرده و رسيدن سطح مبادلات ايران و ترکيه به 30 ميليارد دلار را حق دو ملت همسايه و دوست دانست و خاطرنشان کرد:

 ايران از حضور سرمايه‌گذاران و بخش خصوصي ترکيه در پروژه‌های خود استقبال می‌کند و بر توافق ايران و ترکيه براي سرمایه‌گذاری بخش خصوصي ترکيه در بخش‌های مختلف انرژي و حمل‌ونقل و صنعت ايران پايبند هستيم.[41]

 

اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور نیز در دیدار با جمیل چیچک، رئیس مجلس ترکیه، در مورد روابط اقتصادی دو کشور اظهار داشت:

ايران و ترکيه می‌توانند در تمامي زمینه‌های اقتصادي همچون نفت، گاز، برق و سرمایه‌گذاری مشترک در بخش‌های مختلف، روابط اقتصادي خود را به ميزان قابل‌توجهی افزايش دهند. انتقال گاز ايران به اروپا از طريق ترکيه زمينه افزايش همكاري دو كشور را فراهم می‌کند.

 

معاون اول رئیس‌جمهور همچنين با تأکید بر لزوم توسعه همکاری‌های بانکي ميان دو کشور گفت:

اين امر می‌تواند موجب تسهيل نقل و انتقالات ارزي و گسترش همکاری‌های اقتصادي ايران و ترکيه شود.[42]

 

جهانگيري همچنین در نشست مشترک هیئت‌های عالی‌رتبه ايران و ترکيه با اشاره به توافق ايران با کشورهاي 1+5 با بیان این نکته که با اجرايي شدن اين توافق زمینه‌های گسترش مناسبات دو کشور فراهم شده است، بر لزوم تلاش دو کشور براي تحقق هدف‌گذاری تعیین‌شده يعني رسيدن به سي ميليارد دلار در سال 2015 تأکید کرد.[43]

ازجمله راهبردهای مهم دولت در روابط اقتصادی با ترکیه، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی در این روابط است. دولت به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی در برخی پروژه‌ها بوده و از طرفی با توجه به بازار پرسود و پررونق ترکیه، بخش خصوصی ایران نیز خواهان سرمایه‌گذاری در این کشور است که دولت به دنبال اتخاذ شیوه‌ای برای تسهیل این امر و رشد اقتصادی در رهگذر این روابط است.

با توجه به این راهبرد، روحاني در نشست مشترک اعضاي اتاق بازرگاني ترکيه و فعالان اقتصادي و اعضاي اتاق بازرگاني ايران تأکید کرد:

روابط بانکي و حمل‌ونقل و زمینه‌سازی براي حضور سرمایه‌های ترکيه در ايران و سرمایه‌های ايران در ترکيه می‌توانند به‌عنوان مباني و زمینه‌هایي براي توسعه روابط دو کشور باشند.[44]

 

رئیس‌جمهور در ديداری که با جمعي از تجار و بازرگانان ترکيه داشت نیز بار دیگر بر این راهبرد دولت صحه گذاشته و اذعان کرد:

ما هیچ‌گونه تضاد منافع، جهت توسعه دو کشور در اين منطقه نه داريم و نه مي‌بينيم. بي‌شک تجار، کارآفرينان و صاحبان صنايع در ايران و ترکيه، ستون‌هاي اصلي روابط اقتصادي دو کشور خواهند بود. ما حمايت‌هاي دولت و ملت ترکيه نسبت به ايران را در مسير راه در سال‌هاي گذشته و امروز، هرگز فراموش نخواهيم کرد. شعار اين دولت استقبال از سرمايه و سرمايه‌گذاران است، چه ايراني و چه غير ايراني و به‌ویژه ترک.[45]

 

روحانی همچنین در راستای تعمیق روابط اقتصادی با ترکیه در نشست مشترک هیئت‌های عالی‌رتبه ايران و ترکيه با اشاره به اهمیت روابط اقتصادی دو کشور بیان داشت:

فعالان اقتصادي خصوصي دو کشور بايد روابط نزدیک‌تری با يکديگر برقرار کنند، چراکه بستر مناسبي براي فعاليت مشترک بخش خصوصي ايران و ترکيه وجود دارد. اگر ايران و ترکيه خطوط آهن خود را به يکديگر متصل کنند درياي سياه و درياي مديترانه به آب‌های آزاد جنوب ايران و از سوي ديگر به شرق و کشورهاي تاجيکستان، قرقيزستان و نهايتاً چين متصل خواهد شد که اين بستر بسيار مناسبي براي ارتقاي ظرفيت‌هاي حمل‌ونقلي منطقه خواهد بود.[46]

 

البته روحانی بر اهمیت ایجاد مسیرهای مواصلاتی تأکید ویژه‌ای داشته تا جایی که نهاوندیان، رئیس دفتر رئیس‌جمهور، در دیدار با سفیر سابق ترکیه در تهران، حاکان تکین، بیان کرده بود:

آقاي دکتر روحاني به‌طور ويژه توسعه مسيرهاي مواصلاتي بين دو کشور در حوزه خط آهن و جاده‌اي را مورد تأکید قرار می‌دهد.[47]

3- تعاملات فرهنگی

قرابت و نزدیکی تاریخی دو کشور ایران و ترکیه موجب شکل‌گیری برخی اشتراکات تاریخی بین مردم دو کشور شده است. وجود اشتراک زبانی در اقوام ایرانی در منطقه شمال غرب و مردم ترکیه، بر نزدیکی دو ملت تأثیر بسزایی داشته است. از طرف دیگر دین مشترک نیز از دیگر وجوه اشتراک بین ایران و ترکیه است. گرچه نوع برداشت از دین در دو کشور متفاوت است اما روی کار آمدن اسلام‌گرایان در سال 2011 و پیروزی حزب عدالت و توسعه، بر اهمیت این فصل مشترک افزود. از طرف دیگر، ترکیه و شهرهای این کشور، به یکی از اصلی‌ترین مقصدهای توریسم اتباع ایرانی تبدیل شده است و سالانه تعداد زیادی از شهروندان ایران، به شهرهای ترکیه سفر می‌کنند. این آمار در چند سال گذشته همواره بیش از 1 میلیون بازدیدکننده بوده و بنا بر آمار در سال 2015 به 1 میلیون و 600 هزار نفر رسیده است.[48]

دولت یازدهم همواره بر اشتراکات فرهنگی به‌عنوان فصلی برای ایجاد همگرایی بیشتر با همسایه شمال غربی تأکید داشته است. در همین راستا حسن روحانی در دیدار با عبدالله گل در حاشیه نشست عمومی سازمان ملل متحد بیان داشت:

ايران و ترکيه با سابقه طولاني فرهنگي و تاريخي، منافع مشترک فراواني دارند و بايد از اين سوابق در جهت توسعه روابط استفاده شود. ترکيه کشور دوست، برادر و همسايه جمهوري اسلامي ايران است.[49]

 

روحانی همچنین در دیدار با اردوغان با اشاره به این اشتراکات بیان کرد:

جاذبه‌هاي معنوي دو کشور زمينه‌هاي بسيار خوبي براي توسعه همکاري‌ها است.[50]

 

وی همچنین خواستار تقویت و توسعه همکاری‌های دو کشور در حوزه دانشگاهي، ارتباط ميان دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي شد.[51]

روحانی همچنین در گفتگوی تلفنی با رجب طیب اردوغان، مناسبات ايران و ترکيه را با ريشه‌هاي تاريخي دانست.[52]

روحاني در نشست مشترک اعضاي اتاق بازرگاني ترکيه و فعالان اقتصادي و اعضاي اتاق بازرگاني ايران نیز تأکید کرد:

ايران و ترکيه دو ملت بزرگ و با فرهنگ و تمدن ديرين مشابه و تاريخ مشترک در منطقه‌اي حساس هستند که قرن‌ها روابط صلح‌آمیز دوستانه و برادرانه بين آن‌ها حاکم است. ریشه‌های فرهنگي ما داراي آبشخور مشترک است و اين سرمايه بزرگي براي توسعه در روابط دو کشور خواهد بود.[53]

 

روحانی همچنین در سخنانی دیگر در جمع بازرگانان و صاحبان صنايع بزرگ ترکيه اظهار داشت:

ریشه‌های فرهنگي مشترک، سرمايه بزرگي براي توسعه روابط تهران – آنکارا است و اين دو کشور هیچ‌گونه تضاد منافعي در توسعه ندارند.[54]

جمع‌بندی

اقدام دولت برای توسعه روابط در عین حفظ سیاست‌های کلی نظام در منطقه، اقدامی درخور توجه و قابل‌تحسین است؛ اما با توجه به روندهای موجود در منطقه و برخی نکات در روابط موجود میان ایران و ترکیه، به نظر می‌رسد دولت می‌توانست به میزان مؤثرتری در برخی حوزه‌ها دست به اقدام بزند. در حوزه روابط سیاسی، با توجه به همسایگی ایران و ترکیه و از طرف دیگر، همراهی ایران باسیاست‌های روسیه در سوریه و شرکت در ائتلاف مبارزه با تروریسم در سوریه و همکاری با روسیه، به نظر می‌رسد دولت می‌توانست در جریان بروز تنش میان آنکارا-مسکو، نقش مؤثرتر و سازنده‌ای را ایفا کند؛ اما تنها تلاش دولت در این راستا را می‌توان به پیام ظریف برای مولود چاوش اوغلو اشاره کرد که در آن محمدجواد ظریف بیان کرده بود: اطمینان دارم با درایت و تدبیر دو طرف مشکلی که اخیراً بین دو همسایه و دو کشور دوست ما در منطقه بروز کرده حل‌شده و همه ما به‌اتفاق یکدیگر بتوانیم با معضل اصلی منطقه و جهان که تروریسم است مبارزه کنیم.[55] با توجه به اهمیت موضوع و نوع رابطه ایران با دو طرف درگیری، دولت می‌توانست با حرکت در راستای رفع تخاصم بین این دو کشور زمینه را برای همگرایی بیشتر در موضوع سوریه فراهم کند. نکته‌ی دیگری که باید در بحث روابط سیاسی به آن اشاره کرد این است که تاکنون مقامات ترکیه ازجمله اردوغان اظهاراتی بر ضد جمهوری اسلامی و اعمال ایران در سوریه و منطقه بیان داشته‌اند که نیازمند واکنش صریح‌تر و قاطعانه‌تری است. در موضوع روابط اقتصادی نیز، باید اشاره شود که همان‌طور که بیان شد، تاکنون بخش اعظمی از سهم دولت در مبادلات با ترکیه تنها صادرات مواد خام و به عبارتی خام فروشی به ترکیه بوده است و این در حالی است که ترکیه توانسته است باسیاست‌های اقتصادی خود بخش قابل‌توجهی از بازار ایران را از آن خود کندو در این مسیر بسیاری از تولیدکنندگان داخلی نیز دچار آسیب و ضرر شده و تولید ملی نیز با مشکل جدی مواجه شده است. بدیهی است نظارت دولت بر روابط اقتصادی و جلوگیری از قاچاق کالاهای مصرفی از ترکیه به داخل کشور می‌تواند نقش بازدارنده‌ای در ورشکستگی تولیدکنندگان داخلی داشته باشد. از سوی دیگر دولت هنوز عزمی جدی برای مشارکت در بازارهای ترکیه را از خود نشان نداده است و بخش خصوصی نیز برای این مهم نیازمند حمایت‌های جدی نهادهای دولتی است. در موضوع مبادلات فرهنگی نیز باید اشاره کرد که گرچه ترکیه توانسته است میزان زیادی از گردشگران ایرانی را جذب کند، دولت به این اندازه در جذب گردشگران ترکیه‌ای موفق نبوده است و با توجه به زمینه‌های مشترک فرهنگی و دینی میان دو کشور، دولت باید برنامه‌های بیشتری را برای جذب سرمایه از طریق صنعت توریسم طراحی و اجرا کند.