مواضع اِعلامی دولت یازدهم در قبال عراق از ابتدای تشکیل دولت یازدهم تا انتهای سال 1394

 

مقدمه

روی کار آمدن دولت یازدهم، رویکرد متفاوتی را در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران به بار آورد که از اصلی ترین مولفه های آن می توان به اولویت بندی جدید در سیاست خارجی منطقه ای اشاره کرد که روحانی در اولین مصاحبه مطبوعاتی خود پس از انتخابات از آن اینگونه پرده برداری کرد:

“اولویت اول دولت جدید در بحث سیاست خارجی، داشتن روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان است[1]“

در همین راستا، ظریف، وزیر امورخارجه و مسئول اجرای سیاست خارجی دولت یازدهم، در مقاله ای در فارن پالیسی، بر این اولویت دولت جدید اینگونه تاکید کرده است:

“اعتمادسازی و همکاری مبنای اصلی سیاست منطقه‌ای ایران را تشکیل خواهد داد.[2]“

اما اینکه اعتماد سازی و همکاری تا چه میزان به وقوع پیوسته ، و دولت تا چه میزان توانسته این مهم را در منطقه محقق کند، بحث های زیادی وجود دارد. آنچه مشهود است اینکه حوادث و اتفاقات جاری در منطقه که با سرعت چشمگیری در حال وقوع و پیشرفت می باشد، به عنوان مانعی جدی، بر سر راه دولت یازدهم قرار گرفته است. حوادث منطقه، دولت را برای پیگیری اهداف خود در سیاست خارجی منطقه ای با چالش جدی مواجه کرده است. عراق از جمله کشورهایی است که نقش اساسی در سیاست خارجی ایران بازی می کند و از این رو نیاز است تا مواضع دولت در این خصوص مورد بازخوانی دقیق قرار بگیرد.

روابط راهبردی

روابط ایران و عراق از اهمیت ویژه ای برای طرفین برخوردار است. وجود اشتراکات دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاثیر بسزایی بر روابط ایران و عراق داشته است. عراق به عنوان یکی از کشورهای عضو محور مقاومت، نه تنها در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، بلکه در کل جغرافیای مقاومت دارای نقش بسزایی است. وجود مرز مشترک نیز بر اهمیت این روابط افزوده است. دولت یازدهم نیز از ابتدا نگاه ویژه ای به عراق داشته است. در نگاه دولت یازدهم، عراق شریکی راهبردی برای جمهوری اسلامی به شمار می آید. رئیس جمهور، حسن روحانی در ملاقات با فواد معصوم، همتای عراقی خود، در سازمان ملل، ضمن اشاره به این نکته افزود:

عراق جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی ایران دارد و ایران با توجه به ظرفیت‌های بزرگ اقتصادی، فرهنگی و سیاسی می‌تواند شریک خوبی برای عراق باشد.[3]

 

ظریف نیز در دیدار ابراهیم جعفری وزیر امور خارجه عراق به اهمیت روابط ایران و عراق اشاره کرده و افزود:

ایران و عراق دو کشور دوست و برادر و دارای مشترکات فراوان سیاسی، اعتقادی و تاریخی و همچنین دارای چالش ها و فرصت های مشترک در روابط دوجانبه و منطقه ای هستند. [4]

 

حسین امیر عبداللهیان، معاون وزیر امورخارجه نیز همین موضع را در مصاحبه خود اینگونه تکرار کرد:

روابط جمهوری اسلامی ایران و عراق روابط راهبردی است و هر اقدامی که عراق را قوی و متحد بسازد انجام می دهیم.[5]

 

وی همچنین در مصاحبه با شبکه تلویزیونی العالم، در پاسخ به چگونگی روابط تهران- بغداد پاسخ داد:

این رابطه راهبردی است. [6]

امیر عبداللهیان در دیدار با هاشم الهاشمی دبیرکل حزب فضیلت عراق نیز بیان داشت:

عراق برای جمهوری اسلامی ایران و منطقه از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار است … ما تحولات عراق را با دقت دنبال می‌نمائیم. [7]

 

شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، نیز در دیدار با ابراهیم جعفری وزیر خارجه عراق در رابطه با روابط دو کشور بیان کرد:

به منظور تامین امنیت پایدار و رشد و پیشرفت دو کشور ایران و عراق و تبدیل شدن به الگویی در روابط منطقه ای، همکاری های راهبردی در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی بیش از پیش قابل گسترش است.[8]

با توجه به نقش عراق در سیاست منطقه ای دولت یازدهم، میزان بالایی از همکاری در زمینه های مختلف بین دو کشور مشاهده می شود. این همکاری ها تنها به همکاری های سیاسی محدود نشده و با توجه به نقش عراق به عنوان شریکی راهبردی،  همکاری های دوجانبه به دیگر حوزه های اقتصادی، فرهنگی و حتی امنیتی نیز سرایت کرده است. در ادامه به طور جداگانه به مواضع اعلامی دولت یازدهم در قبال عراق پرداخته خواهد شد.

1- همکاری‌های سیاسی

به اذعان بسیاری از تحلیلگران، اشغال عراق توسط آمریکا، نه تنها منجر به پیاده شدن الگوی مطلوب آمریکایی در عراق نشد، بلکه این کشور را بیش از پیش به جمهوری اسلامی ایران نزدیک کرد. رفته رفته با خروج اشغالگران از عراق، سیاستمداران و انقلابیونی که در زمان صدام سالها در ایران در تبعید به سر می بردند و از نظرگاه اندیشه ای، قرابت زیادی با گفتمان انقلاب اسلامی داشتند، در عراق به روی کار آمده و گروه ها و احزاب مختلفی را سازماندهی کردند. این احزاب و گروه ها توانستند اقبال عمومی جامعه مذهبی عراق را کسب کرده و دولت ملی عراق را تشکیل دهند. قرابت اندیشه‌ای به همراه اتفاقاتی که در منطقه بوقوع می پیوست، رفته رفته منجر به شکل گیری نوعی از همگرایی در سیاست منطقه ای دو کشور شد. این قرابت و نزدیکی به میزانی بوده است که فارغ از دیدگاه سیاسی دولت ها در تهران و بغداد، این روابط را همواره در سطح بسیار مطلوبی نگه داشته است. دولت یازدهم نیز از این قاعده مستثنی نبوده است و در مواضع اعلامی خود نیز نشان داده که در تلاش برای تعمیق این روابط می باشد. در همین راستا ظریف در دیدار با ابراهیم الجعفری، همتای عراقی خود اظهار داشت:

گفتمان جدیدی را با عراق آغاز کرده‌ایم که مبتنی بر دوستی و برابری در مقابله با تهدیدهای مشترک از جمله تروریسم و افراط گرایی در منطقه است.[9]

 

وزیر امور خارجه همچنین در دیدار با ظریف الجبوری رئیس پارلمان عراق تاکید کرد:

عراق یکی از مؤثرترین کشورهای عربی و اسلامی است که باید هر چه سریعتر نقش خود را باز یابد ….ما همواره در حوزه مسائل داخلی ، منطقه ای و بین المللی بویژه مبارزه علیه خشونت و افراطی گری در کنار دولت و ملت عراق خواهیم ایستاد.[10]

 

رئیس جمهور روحانی نیز در دیدار با سلیم الجبوری رییس مجلس عراق بیان داشت:

ایران و عراق نه تنها باید روابط خود را گسترش دهند بلکه باید تلاش کنند، اختلاف میان کشورهای منطقه هر چه کمتر شده و جهان اسلام به همدیگر نزدیک شود.[11]

 

وی همچنین در دیدار با حیدرالعبادی در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل افزود:

ایران همان طور که از آغاز راه در کنار عراق بوده است تا پایان راه نیز در کنار ملت عراق خواهد ماند و هر مساعدت و کمکی را که دولت عراق بخواهد و ایران در توان داشته باشد، با کمال خلوص در اختیار قرار می دهد….جمهوری اسلامی ایران به عنوان وظیفه شرعی و وظیفه همسایگی و برادری خود به عراق کمک کرده و کمک خواهد کرد. ما در این کمک نه از کسی اجازه گرفته ایم و نه اجازه خواهیم گرفت و نه اجازه خواهیم داد که کشوری بخواهد در روابط ایران و عراق دخالتی کند.[12]

 

روحانی در دیدار با فواد معصوم در سازمان ملل نیز بیان داشت:

در ایران، همه در مساعدت به عراق اتفاق‌نظر دارند و امیدواریم عراق با ثبات در مسیر توسعه و پیشرفت قرار گیرد. [13]

 

وی همچنین در دیدار با سلیم الجبوری رییس مجلس عراق اظهار داشت:

جمهوری اسلامی ایران همواره نسبت به ملت عراق به عنوان یک ملت واحد، همسایه و برادر نگاه کرده و امروز هم چنین نگاهی دارد. [14]

 

ظریف نیز در دیدار ابراهیم جعفری وزیر امور خارجه عراق با تاکید بر روابط فی مابین بیان کرد:

جمهوری اسلامی ایران همواره عراق را به عنوان پلی برای صلح و امنیت و دوستی و برادری در منطقه می شناسد. [15]

 

جمهوری اسلامی ایران  در مقاطع زمانی مختلف، بر ارجحیت اراده مردم عراق در تعیین سرنوشت خود تاکید کرده است. سیاست ایران در این زمینه حمایت از خواست عمومی مردم و پشتیبانی از منتخب مردم عراق در رسیدن به اهداف خود بوده است. دولت نیز در همین راستا تا کنون در مواضع مختلف بر این امر تاکید داشته و رشد و توسعه عراق را در گرو احترام به قانون و اراده مردم عراق می داند. در همین زمینه، حسین امیر عبداللهیان با اشاره به تعیین سرنوشت عراق توسط اراده جمعی مردم بیان داشت:

ما از همان ابتدا اعلام کردیم که هیچگونه همکاری با آمریکا در موضوع عراق نخواهیم داشت، و این موضوعی است که به داخل عراق بر می گردد و مسؤولان عراق با شایستگی از این بحران همانند سایر بحران هایی که در 12 سال گذشته با آن مواجه بودند، بیرون خواهند آمد.[16]

 

وی همچنین در دیدار با هاشم الهاشمی دبیرکل حزب فضیلت عراق بیان کرد:

معتقدیم که ملت هوشمند و صبور عراق در سایه وحدت و درایت رهبران سیاسی و مذهبی خواهد توانست تروریسم را شکست دهد و کشور را به توسعه وشکوفایی هرچه بیشتر  رهنمون سازند. [17]

ظریف، وزیر امور خارجه نیز، در مصاحبه ای با برنامه (برنامه Meet the Press) شبکه ان بی سی آمریکا با اذعان به این نکته بیان کرد:

از همه نیروها در عراق می خواهیم برای تشکیل یک دولت فراگیر که نماینده مردم عراق باشد و به خواسته های مردم عراق احترام بگذارد با هم همکاری کنند. قطعا هرکس که بنا به تصمیم پارلمان عراق به عنوان رئیس پارلمان و نخست وزیر عراق انتخاب شود، این تصمیم مورد احترام ایران خواهد بود. توصیه ایران به عنوان یک همسایه صاحب نفوذ در عراق به آنها این نیست که فلان فرد را بر فرد دیگری ترجیح دهند بکله ما توصیه می کنیم دولتی انتخاب کنند که نماینده کل عراق باشد و بتواند صلح و ثبات را به منطقه بازگرداند…. در واقع، تمام اعمال نفوذ ما در خصوص آینده عراق، عبارت بوده است از تاثیرگذاری بر نیروهای مختلف [تاثیرگذار] در عراق برای اینکه با یکدیگر کار کنند…. عراق لازم نیست یک دولت فرقه ای باشد. عراق می تواند جامعه ای باشد با یک حکومت فراگیر. و من اعتقاد دارم که در ساختار قانون اساسی که هم اکنون در عراق فراهم است، عناصر مختلف، گروه های قومی، گروه های مذهبی عراق در نهادهای مختلف قوا در عراق حضور داشته و می توانند در آینده نیز حضور داشته باشند.[18]

وی همچنین در دیدار با وزیر سابق امورخارجه عراق، هوشیار زیباری، بیان کرد:

ما از انتخاب مردم عراق حمایت می کنیم …. تصمیم مردم عراق برای ما محترم است و ما هرگز در این کشور دخالت نکرده و نمی کنیم.[19]

یکی از مهمترین حمایت های سیاسی جمهوری اسلامی از عراق، مخالفت شدید با طرح تجزیه عراق بوده است.از این طرح صهیونیستی-آمریکایی که برای اولین بار در نشریه کیفونیم در فوریه سال ۱۹۸۲ در قدس اشغالی از سوی یک سازمان جهانی یهودی به‌عنوان طرح‌های استراتژیک اسرائیل منتشر شد بیان می دارد: عراق کشوری مملو از منابع نفتی است که گرچه درگیری‌های داخلی در آن وجود دارد، اما این کشور در اولویت درگیری با اسرائیل قرار دارد و تجزیه آن برای اسرائیل مهم به شمار می‌‌رود، تجزیه عراق از این منظر حتی از تجزیه سوریه نیز مهمتر است، چرا که عراق در کوتاه‌مدت خطرناک‌ترین تهدید برای اسرائیل است.[20]

امیر عبداللهیان درهمین رابطه در گفتگو با العالم، فتنه تجزیه عراق را طرحی صهیونیستی دانست و گفت:

هرگز اجازه نخواهیم داد رویاهای نتانیاهو در این زمینه تحقق یابد.[21]

روحانی نیز در دیدار با همتای فرانسوی خود گفت:

درباره عراق نیز اصل وحدت و انسجام عراق است. [22]

وی همچنین در دیدار با فواد معصوم بیان کرد: جمهوری اسلامی ایران با هرگونه سخن و اظهارنظری که در آن نشانه‌ای از برهم خوردن وحدت عراق باشد، مخالف است و ملت بزرگ عراق نیز اجازه نخواهد داد کسانی در آن سوی آبها و در محافل خود بخواهند در مسیر تفرقه و انشقاق در این کشور سخن گفته و تصمیم بگیرند.[23]

روحانی همچنین در نشست مشترک با رئیس جمهور عراق، عواد معصوم، تاکید کرد:

عراق، کشوری واحد و متحد است و به همه کشورهایی که در آن سوی دنیا برای آینده عراق خواب های آشفته می بینند، اعلام می کنیم که ملت عراق، ملتی واحد است و برای ثبات و انسجام خود به عنوان یک ملت بزرگ برنامه دارد.[24]

وی همچنین در دیداری که با سلیم الجبوری رییس مجلس عراق داشت، افزود:

جمهوری اسلامی ایران همواره فراتر از گرایش های قومی، طایفه ای و مذهبی در کنار همه مردم عراق قرار داشته و حامی اتحاد، یکپارچگی و امنیت و ثبات در سراسر عراق است. [25]

روحانی در اعلام موضعی دیگر در این زمینه، در دیدار با فواد معصوم در سازمان ملل بیان کرد:

عراق قدرتمند، عراق واحد است…. تفرقه و تجزیه عراق به نفع ملت عراق و منطقه نیست و همه اقوام و مذاهب اعم از شیعه، سنی و کرد باید در حکومت این کشور سهم داشته باشند. [26]

 

ظریف نیز ، در مصاحبه ای با شبکه ان بی سی آمریکا گفت:

من معتقدم حفظ تمامیت سرزمینی عراق به نفع همه و به نفع ثبات منطقه است، واقعا معتقدم حفظ عراق یکپارچه به نفع همه است. تلاش ها برای جدایی، کوته نگرانه است و حتی به کسانی که به دنبال جدایی هستند آسیب خواهد رساند. بنابراین به نفع نه تنها عراق بلکه ایالات متحده و کشورهای دیگر است (که عراق واحد حفظ شود). [27]

 

وزیر امور خارجه همچنین در دیدار با سید عمار حکیم با توجه به موفقیت‌های ارتش و نیروهای مردمی عراق در مبارزه با تروریست‌های تکفیری بر اهمیت ادامه ائتلاف و وحدت میان کلیه اقوام و طوایف در مبارزه با افراط گرایی در عراق تاکید کرد.[28]

وی همچنین در دیدار با هوشیار زیباری، وزیر امورخارجه سابق عراق، بیان داشت:

جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارزی و وحدت ملی و امنیت عراق حمایت می کند و آن را برای خود یک اولویت می داند. [29]

دولت حتی در برخی مواقع، به عنوان میانجی و عامل در ایجاد وحدت توانسته نقش سازنده ای را در حفظ وحدت همسایه غربی خود ایفا کند. در این راستا می توان به اظهارات معاون عربی آفریقایی وزارت امور خارجه اشاره کرد. امیر عبداللهیان در گفتگویی که با شبکه العالم داشت با اشاره به این نکته افزود:

ما مخالف هرگونه تجزیه در عراق هستیم و آن را یک فتنه جدید در عراق می دانیم…..دوستانه به رهبران کرد به آقای مسعود بارزانی، به آقای نیچروان بارزانی به صراحت گفته ایم که تخطی از قانون اساسی پیشرفته و جامع عراق، و مطالباتی فراتر از آنچه در سیستم فدرالی عراق یکپارچه در قانون اساسی این کشور پیش بینی شده است، به نفع هیچ طرفی نخواهد بود…..سخن گفتن از استقلال کردستان عراق، نتیجه اش بازگرداندن کردستان به چند دهه قبل خواهد شد؛ و ما دوستانه و برادرانه به مقامات کردستان عراق این موضوع را یادآور شدیم…..ما رهبران کردستان عراق را به خویشتن داری دعوت می کنیم و از اقدامات شتابزده بر حذر می داریم، و تاکید می کنیم که راهکار حفظ کردستان امن، در وحدت و تمامیت ارضی عراق، و در تمرکز و همکاری در مبارزه با تروریسم و قائله‌ای که تروریست‌ها اخیرا در این کشور ایجاد کرده اند.[30]

 

امیر عبداللهیان همچنین در دیداری که با هاشم الهاشمی دبیرکل حزب فضیلت عراق داشت، بیان کرد:

برخی طرف هایی که از تجزیه عراق سخن می‌گویند، پیامدهای منفی آن را بر امنیت و ثبات منطقه نمی‌سنجند.[31]

 

2- همکاری‌های امنیتی

با توجه به موقعیت عراق و بافت مذهبی این کشور، اشغال عراق توسط آمریکا، فرصت مناسبی را برای رشد و نمو جریانات مختلف ایجاد کرد. در این میان بنیادگرایی اسلامی در برخی مناطق اهل سنت رشد چشمگیری داشت. از طرف دیگر حزب بعث که از سازمان و شاخه های متعددی برخوردار بود، به طور سازمان یافته به فعالیت های خود ادامه داد و تا سال ها بعد از اشغال عراق، موجی از ناامنی و خشونت را در این کشور بوجود آورد. با توجه به وجود مرز مشترک با عراق و اشتراکات مناطق مرزی ایران با این کشور، بروز ناامنی در عراق می تواند به سرعت به مرزهای کشور منتقل شود از این رو ایران همواره بر حفظ امنیت و ثبات عراق تاکید داشته است و این راهبرد در تمامی دولت ها مدنظر قرار گرفته است. با وجود خروج نظامیان اشغالگر آمریکایی از عراق و گسترش دامنه روابط ایران و عراق، راهبردی تماماً امنیتی در این رابطه از اولویت و درجه اهمیت نسبت به قبل برخوردار نبود. اما در زمان دولت یازدهم بروز ناامنی های دوباره در عراق، بحث امنیت را دوباره به بحث روز بدل کرد. گسترش جریان های تکفیری در پی بروز جنگ داخلی در سوریه و نیز افزایش عملیات های تروریستی ناشی از ورود عناصر تروریستی به کشور عراق از طریق سوریه، اولین موجی بود که عراق را رفته رفته به سمت بحران امنیتی پیش برد. با آغاز عملیات گروه داعش در استان های غربی عراق و سقوط موصل، موج دوم ناامنی ها با اشغال بخش چشمگیری از خاک عراق شامل استان های نینوی، الانبار و بخشی از استان‌های صلاح الدین، کرکوک و دیالی و رسیدن به دروازه های بغداد آغاز شد. از زمان آغاز دوباره بحران امنیتی در عراق، دولت در راستای سیاست های کلی نظام به حمایت همه جانبه از بغداد در برابر هجمه های تروریستی روی آورد. البته این حمایت ها در بعد سیاسی و در حوزه دولت یازدهم محدود نشد و ابعاد امنیتی و نظامی گسترده تری یافت.

در همین راستا ظریف، وزیر امور خارجه، در شورای روابط خارجی آمریکا بیان کرد:

ما بنا به درخواست دولت عراق و با هدف جلوگیری از سقوط بغداد و اربیل به عراقی‌ها برای مقابله با داعش کمک کردیم. [32]

 

رئیس جمهور روحانی نیز در دیدار با فرانسوا اولاند تصریح کرد:

ما باید به مردم عراق کمک کنیم تا تروریست‌ها را از کشورشان بیرون برانند و باید در این زمینه در حوزه‌های اطلاعاتی و سیاسی همکاری کرده و از مبارزه فرهنگی با ریشه‌های تروریسم غافل نشویم. [33]

 

روحانی همچنین در دیدار با فواد معصوم با بیان این که جمهوری اسلامی ایران نسبت به امنیت و ثبات در عراق به عنوان کشور همسایه اهتمام دارد، اظهار داشت:

زمانی که تروریست‌ها و داعش به مناطقی از عراق حمله کرده و آنجا را اشغال کردند جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشورهایی بود که به ندا و درخواست دولت عراق برای کمک پاسخ مثبت داد. ما زمانی که احساس کردیم برخی از مناطق اقلیم کردستان و اربیل در معرض خطر است به آنها برای مبارزه با تروریست‌ها یاری رساندیم و همچنان در این مسیر در کنار دولت و ملت عراق خواهیم بود.[34]

 

این سخن روحانی اشاره به درخواست اقلیم کردستان از ایران دارد که برای اولین بار مسعود بارزانی آن را رسانه ای کرد. مسعود بارزانی که در یک نشست خبری مشترک با وزیر خارجه ایران در اربیل سخن می‌گفت اظهار داشت:

ما درخواست سلاح کردیم و ایران اولین کشوری بود که برای ما سلاح فراهم کرد.[35]

 

رئیس جمهور روحانی همچنین در دیدار با حیدرالعبادی اضافه کرد:

جمهوری اسلامی ایران همانطور كه از روز نخست در كنار ملت و ارتش عراق از مبارزه با گروه های تروریستی حمایت کرده، تا روز آخر نیز در این مسیر باقی خواهد ماند و از ارائه هیچ كمكی به دولت عراق دریغ نخواهد كرد …. ایران معتقد است مسئولیت اصلی مبارزه با گروه های تروریستی باید بر عهده نیروهای دولتی و مردمی عراق باشد و هر چه ملت عراق از اقوام و مذاهب مختلف در این زمینه متحد تر شوند، موفقیت آنها بیشتر خواهد شد.[36]

 

رییس جمهور همچنین در نشستی مشترک با فواد معصوم رئیس جمهور عراق ابراز داشت:

ایران آماده است در راستای حفظ ثبات، امنیت و مقابله با تروریسم، هر مساعدتی را که دولت عراق بخواهد ، انجام دهد… ثبات و امنیت عراق برای جمهوری اسلامی ایران بسیار حائز اهمیت است و در مذاکرات مشترک در زمینه ثبات و امنیت عراق گفت گو کردیم و ایران در ماه های گذشته نیز با همکاری های خود این مهم را در عمل به اثبات رسانده است. [37]

 

وی همچنین در دیدار با سلیم الجبوری، رئیس مجلس عراق، اعلام کرد:

ملت ایران امروز هم در کنار ملت بزرگ عراق قرار دارد و در هر منطقه ای از عراق که با تروریست ها می جنگید ما هم از مقاومت مردم عراق حمایت می‌کنیم و هیچ تفاوتی نمی کند که در آن منطقه اکثریت با کدام قوم و مذهبی باشد. [38]

 

ظریف نیز در همین نشست خبری در پاسخ به سوال خبرنگار بی‌بی‌سی فارسی درباره دامنه همکاری ایران با نیروهای کرد تایید کرد که ایران هم با دولت عراق و هم با دولت اقلیم کردستان در حوزه‌های مختلف همکاری نظامی داشته است.[39]

وزیر امور خارجه همچنین در دیدار با هوشیار زیباری وزیر سابق امورخارجه عراق گفت:

حرکتی که امروز در عراق و سوریه با آن مواجه هستیم حرکت علیه یک قومیت، یک مذهب و حتی یک کشور نیست بلکه حرکت علیه تمام منطقه و صلح و امنیت آن است و نیازمند پاسخ منسجم ملی و منطقه ای است….ما با افتخار به مقاومت مردم عراق به رهبری مرجعیت دینی در برابر این حرکت خطرناک ضد اسلامی نگاه می کنیم و همواره در کنار شیعه، سنی، ترکمن، کرد ، مسلمان و غیرمسلمان در عراق ایستاده ایم و تا آخر نیز کنار آن ها خواهیم ایستاد. [40]

 

ظریف در دیداری که با ابراهیم جعفری داشت به این نکته اشاره کرده و افزود:

بسیار خشنودیم که عراق توانست نقش خوبی در مقابله با تروریست ها ایفا کند…. امروز دنیا به این واقعیت پی برده است که اولین کشوری که به کمک مردم عراق در مبارزه با افراط و ترور شتافت و عملا به کمک مردم عراق رسید، جمهوری اسلامی ایران بود که با این تهدید مشترک برخورد کرد. [41]

وی با اشاره به خطر استراتژیک حضور داعش درعراق به عنوان یک تهدید مشترک برای ایران و عراق افزود:

این خطر دو کشور را ملزم به گسترش روابط در سطح عالی می کند. [42]

 

وی همچنین در کنفرانس مشترک خبری با مسعود بارزانی در اقلیم کردستان عراق بیان داشت:

ایران خواستار وحدت و امنیت در عراق است و برای برقراری امنیت در عراق همانند برقراری امنیت در خاک خود اهمیت بسیار قائل است.[43]

 

حسین امیر عبداللهیان معاون وزیر خارجه ایران هم با بیان این که در مبارزه با تروریسم هر کمکی که در چارچوب مقررات بین المللی باشد به عراق ارایه خواهیم کرد، گفت:

معتقدیم که مهار تروریست ها در عراق بخوبی جریان دارد و کمک های ما به این کشور در امر مبارزه با تروریسم به صورت رایزنی در این زمینه انجام می گیرد. [44]

امیر عبداللهیان همچنین در گفتگو با شبکه العالم اعلام کرد:

از ابتدای بحران عراق فعالانه با این موضوع برخورد کردیم و در این مرحله ما در مبارزه با تروریسم به دولت عراق و مسؤولان ذیربط عراق مشورت های لازم را داده‌ایم. [45]

روحانی در یکی از دیدارهایش از ضرورت مبارزه با تروریسم در منطقه سخن گفت و دلیل حمایت های تهران از بغداد را مبارزه با شیوع پدیده تروریسم در منطقه دانست. وی در دیدار با فواد معصوم با تأکید بر حفظ امنیت و ثبات در عراق گفت:

تروریسم در منطقه مخاطره‌ای است که همه منطقه باید برای دفع آن به یکدیگر کمک کنند و اگر کسانی از طریق گروه‌های تروریستی و کمک به آنها، عراق را با مشکل مواجه کردند، باید بدانند این معضل در عراق باقی نمی‌ماند و برای آنها نیز خطرآفرین خواهد شد.[46]

روحانی همچنین در دیدار با فواد معصوم نیز، امنیت عراق را به سبب اهمیت آن، به امنیت ایران گره شده و آن دو را در اصل یکی می دادند. وی در این دیدار بیان کرده بود:

میان امنیت ایران و عراق تفاوتی نیست. [47]

 

امیر عبداللهیان نیز در گفتگو با العالم همین راهبرد را بیان داشته بود:

هرگونه تحول و اقدامی که ماهیت تروریستی و مداخله جویانه در عراق داشته باشد و بر امنیت این کشور تأثیر بگذارد، به طور طبیعی می‌تواند بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران هم تأثیر داشته باشد. [48]

 

3- همکاری‌های اقتصادی

با توجه به شرایط کشور عراق که چندین سال در اشغال بوده و چندین سال تحریم های مختلف را بواسطه سلطه صدام پشت سرگذاشته، نیاز این کشور به اقلام کشاورزی و صنعتی و همچنین کالاهای مصرفی و خدمات فنی ومهندسی و پزشکی، موقعیت مناسبی را برای ایران ایجاد کرده است تا بتواند با عرضه محصولات خود، بازار این کشور همسایه را از آن خود کند. در همین راستا، دولت یازدهم نیز در تلاش بوده است تا سهم بیشتری از بازار پرسود عراق را نصیب خود کند. وجود چنین بازاری در همسایگی کشور، در حالیکه تحریم ها فشار قابل توجهی را به اقتصاد ایران وارد می آورد، می توانست در صورت مدیریت صحیح ، به عنوان راهگشایی برای غلبه بر بحران اقتصادی ناشی از تحریم ها عمل کند.

در همین راستا می توان به  سخنان روحانی در دیدار با فواد معصوم  رئیس جمهور عراق اشاره کرد. وی در این دیدار با بیان نسبتاً مفصل، رفت و آمد مسئولان عالی‌رتبه دو کشور را عاملی برای توسعه همکاری‌ها و استحکام مناسبات فی‌مابین دانست و گفت:

ما از این که روابط اقتصادی دو کشور هر روز رونق بیشتری می‌یابد خرسندیم و خواهان ارتباط و سرمایه‌گذاری بیشتر بخش‌های خصوصی و رفت و آمد ملت‌های دو کشور هستیم….ما باید همه مسیرهایی را که به توسعه روابط اقتصادی کمک می‌کند، هموار کنیم و در زمینه احداث راه، راه‌آهن، ایجاد مسیرهای دریایی و همکاریهای نفت و گاز اقدامات لازم را انجام دهیم. …اگر راه‌آهن خرمشهر به بصره زودتر متصل شود و کشتی‌های مسافری و تجاری در مسیر دریایی تردد کنند و پروازهای هوایی دو کشور توسعه یابد، شرایط برای شکوفایی اقتصادی دو کشور مهیاتر خواهد شد. باید مسایل مرزی و گمرکی را به گونه‌ای تسهیل کنیم تا رفت و آمد افراد و کالاها به راحتی صورت بگیرد و در این خصوص ایران آماده است تا در بنادر جنوبی واردات و صادرات کالاهای عراقی را تسهیل کنیم… ایران توانایی و آمادگی تأمین نیاز عراق به مواد غذایی را دارد و وزرای اقتصادی دولت آماده‌اند تا در زمینه همکاری‌های نفت و گاز، صنعت و کشاورزی، رایزنی‌های لازم با همتایان عراقی خود را به منظور تسهیل و گشایش در این خطوط انجام دهند.[49]

 

از دیدگاه دولت، روابط اقتصادی با عراق از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که ظریف در دیدار با هوشیار زیباری، وزیر امورخارجه سابق عراق، بیان داشته بود:

ما همواره در بحران و خطر اخیر در کنار مردم عراق در حوزه های سیاسی، امنیتی و دفاعی بوده ایم و توقع ما هم این است که با اصحاب تجارت و تجار ایرانی که در عراق حضور دارند رفتار مناسبی شود.[50]

 

اینگونه اظهارات از مقامات دولتی، این امر را به ذهن متبادر می کند که در حوزه اولویت‌بندی دولت، اولویت با روابط اقتصادی است و عراق از این حیث است  در دید دولت دارای جایگاه ویژه ای است.

جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، نیز در مصاحبه ای بیان داشته بود:

امروز فرصتی منحصربفرد و بی نظیر برای توسعه صادرات بخصوص به بازار عراق فراهم شده كه می توانیم با استفاده از این فرصت، اهداف پیش بینی شده در سیاستهای كلی اقتصادی مقاومتی را محقق سازیم.[51]

 

تهران و بغداد تا کنون در حوزه های متنوعی از فعالیت های اقتصادی، گام های مشترک برداشته و همکاری های خود را توسعه داده اند. از این حوزه های می توان به حوزه نفت و گاز، فعالیت های مهندسی، صادرات کالاهای مصرفی، خدماتی و … اشاره کرد.

در همین راستا می توان به اظهارات رستم قاسمی، دبیر سابق ستاد توسعه اقتصادی ایران و عراق اشاره داشت. رستم قاسمی، مشاور معاون اول رئیس‌جمهور، با تاکید بر اینکه ایران و عراق فرصت‌های تجاری در حوزه‌های صادراتی دارد، گفت:

ایران و عراق نقاط مشترک زیادی دارند، اما این روابط اقتصادی کافی نیست و استفاده از ظرفیت‌های فنی و تکنولوژی اثربخش خواهد بود، اکنون 4 میلیون مسکن در کشور عراق توسط بخش‌های مختلف اقتصادی ایران ساخته شده که این میزان بخشی از توانمندی‌ اقتصادی ایران است، چرا که تولید 4 میلیون مسکن به اندازه جمعیت بخشی از کشورهای همسایه است… تاکنون 5 میلیارد دلار خدمات فنی مهندسی به کشور عراق ارائه شده است.[52]

 

وزیر اقتصاد ایران نیز دیدار با همتای عراقی خود با بیان اینکه حجم مبادلات ایران و عراق با احتساب ترانزیت و گردشگری ۱۲ میلیارد دلار است، گفت:

امکان رساندن این رقم به ۲۰ میلیارد دلار به سادگی ممکن بوده و در آینده نزدیک به این هدف خواهیم رسید.[53]

 

در حوزه انرژی نیز چندی پیش دومین قرارداد صادرات گاز ایران به عراق با هدف تأمین سوخت نیروگاه بصره با حضور وزیر نفت این قرارداد به مدت 6 سال بین وزارت نفت ایران و وزارت انرژی عراق به امضا رسید که به موجب آن روزانه 20 تا 25 میلیون مترمکعب گاز به بصره صادر خواهد شد. بر این اساس حجم صادرات گاز ایران با اجرایی شدن این قرارداد به 45 تا 60 میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید.[54]

4- همکاری های فرهنگی- مذهبی

کشور عراق با توجه به بافت جمعیتی و سابقه تاریخی و تمدنی، دارای اشتراکات زیادی با ایران است. وجود شهرهای مقدس و زیارتی و اکثریت شیعه این کشور که در مناطق جنوبی و مرکزی عراق ساکن هستند، همگونی مذهبی را در این منطقه پدید آورده است که موجب تقریب مردم دو دوسوی مرزهای ایران و عراق شده است. از طرف دیگر همگرایی در مسائل سیاسی و منطقه ای، بر تعمیق روابط میان دو ملت افزوده است. از این رو می توان عراق را به نوعی همسایه ی بسیار نزدیک ایران دانست که دارای مشترکات مذهبی و فرهنگی بسیاری با ایران اسلامی است.

دولت یازدهم به مانند دولت های پیشین می تواند در زمینه تعاملات فرهنگی و دیپلماسی دینی، روابط مستحکمی را با بغداد تعریف کند.

در همین راستا رئیس دولت یازدهم در دیدار با حیدرالعبادی بیان داشت:

ایران و عراق روابط دیرینه ای در حوزه های علمی و دینی داشته اند و امروز هم باید این روابط و سایر همكاریهای فرهنگی گسترش یابد. [55]

 

وی همچنین در دیدار با سلیم الجبوری، رئیس مجلس عراق، افزود:

ملت ایران و عراق اگر چه دو دولت مستقل دارند، اما از یک ریشه و فرهنگ متعالی اسلام و پیامبر بزرگ اسلام (ص) بهره می برند. [56]

 

روحانی همچنین در دیدار با فواد معصوم اظهار داشت:

برای مردم ایران قابل تحمل نیست که شهرهای اصلی و مذهبی عراق مورد تعرض تروریست‌ها قرار گیرد… دو ملت، تاریخ و منافع و دین مشترک دارند و بر همین اساس باید در مسائل مختلف در کنار یکدیگر باشند. .[57]

 

از دیگر ظرفیت های تبادل فرهنگی بین دو کشور می توان به میزان سفر اتباع دو کشور به اماکن زیارتی اشاره کرد. حجم گسترده ای از ایرانیان سالانه به زیارت اماکن مذهبی درشهرهای کربلا، نجف، سامراء و کاظمین سفر کرده و در مقابل نیز مردم از عراق برای زیارت اماکن مذهبی به شهرهای مشهد و قم سفر می کنند. ظریف در دیدار با ابراهیم جعفری، وزیر امورخارجه عراق بیان کرد:

نوعی پیوند عمیق بین مردم دو کشور وجود دارد که به عنوان مثال می توان به سفر ایرانیان به عتبات عالیات وهمچنین سفر مردم عراق برای زیارت حرم امام رضا (ع) اشاره کرد.[58]

 

سعید اوحدی رئیس سازمان حج و زیارت نیز در بیان آمار مراسم اربعین در عراق بیان داشت:

 افزون بر یک‌میلیون و ۴۰۰هزار زائر ایرانی برای حضور در عتبات عالیات به‌مناسبت اربعین حسینی (ع) وارد عراق شدند.[59]

 

گرچه دولت از ظرفیت های عظیم عراق برای گسترش تبادلات فرهنگی و از میزان اهمیت این روابط برای جمهوری اسلامی ایران آگاه است، اما برخی اقدامات دولت به شدت بر این روابط تاثیر منفی گذاشته است. از جمله این اقدامات می توان به اظهارات یونسی، مشاور روحانی در امور اقلیت‌های دینی و مذهبی اشاره کرد. وی در همایشی بیان کرده بود:

عراق نه تنها حوزه تمدنی است بلکه هویت، مرکز و پایتخت‌ ماست که تفکیک جغرافیای ایران و عراق ممکن نیست.[60]

این اظهارات به حدی نسنجیده و ناآگاهانه بود که موجی رسانه ای علیه فعالیت های جمهوری اسلامی در منطقه به راه انداخت. بعد از این اظهارات دولت عراق مجبور به واکنش علیه آن شد. در همین راستا وزارت امور خارجه عراق از این اظهارات مشاور رئیس جمهور ابراز انزجار کرده و ابراهیم الجعفری، وزیر امور خارجه عراق نیز در مصاحبه ای افزود:

عراق دارای حاکمیت کامل است و به هیچ طرفی چه ایران و چه غیر از آن اجازه نداده و نخواهد داد که این حاکمیت را نقض یا در امور داخلی این کشور دخالت کند.[61]

 

5- همکاری‌های زیست‌محیطی

یکی از مشکلات اخیر مناطق غرب و جنوب غرب کشور، معضل ریزگردها می باشدکه بخشی از آن به مناطق بیابانی عراق مربوط است. دولت یازدهم از ابتدا شعار مدیریت و رفع این معضل را به مردم این مناطق می داد. در همین راستا در جریان دیدار فواد معصوم با روحانی، بیانیه همکاری محیط زیستی بین دو کشور امضا شد. در این بیانیه مشترک آمده است:

همکاری های آموزشی، پژوهشی، ایجاد پارکهای صلح مرزی، همکاری در زمینه حفاظت از تالابها و تنوع زیستی، کاهش گردوغبار و همکاری در مجامع منطقه ای و بین المللی برای بهبود محیط زیست در صدر این همکاری ها قرار خواهد گرفت.[62]

روحانی همچنین در دیدار با فواد معصوم، همتای عراقی خود بیان کرده بود:

ریزگردها به مشکلی مشترک برای ما و منطقه تبدیل شده و لذا باید همه کشورهای منطقه در این باره به یکدیگر کمک کنند.[63]

 

رضا احمدی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام نیز پیش از این اعلام کرده بود:

به منظور جنگل‌کاری در مناطق مرزی و جلوگیری از ریزگردها، سال آینده استان ایلام یک میلیون اصله نهال به کشور عراق صادر می‌کند.[64]

گرچه تاکنون دولت یازدهم پروژه هایی را در راستای اجرای این طرح برنامه ریزی و اجرایی کرده است، اما به دلایل مختلفی از جمله کمبود بودجه، عدم پیگیری مسئولین، عدم همکاری کشورهای همسایه و … تغییر چشمگیری در رفع این معضل از مناطق جنوب غربی کشور مشاهده نمی شود.

نتیجه‌گیری

شرایط فعلی کشور عراق در شکل گیری اولویت های سیاست خارجی دولت یازدهم در قبال این کشور بسیار اثرگذار بوده است. در کل می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که گرچه دولت خواستار همکاری های اقتصادی با عراق بوده است، اما تا کنون ظرفیت های موجود به طور کامل به کار گرفته نشده است و در این راستا می توان به نقش شرکت های ترکیه ای در بازار عراق اشاره کرد که فعالیتی چندین برابر شرکت های ایرانی را به ثبت رسانده اند. از طرفی موفقیت های امنیتی در حوزه عراق نیز تنها به عهده ی دولت نبوده و دولت در این حوزه تنها به عنوان بیان کننده ی موضع رسمی جمهوری اسلامی به ایفای نقش پرداخته است و به عنوان پشتیبانی کننده از برخی طرح ها مطرح بوده است. در حوزه سیاسی نیز تلاش دولت بر آن بوده است که بیشترین همگرایی با دولت عراق در راستای تحولات منطقه بدست آید. در این حوزه البته دولت توانسته است به بخش مهمی از اهداف خود دست یابد. حضور داعش و کمک های مستشاری ایران به عراق برای مقابله با تروریسم، موقعیت چانه زنی و فرصت سازی را برای دولت در زمینه ی مبارزه با تروریسم ایجاد نمود و موفقیت های نظامی ایران در عراق، عملا جایگاه بازیگر موثر در مبارزه با تروریسم را برای ایران در چشم بازیگران بین المللی ایجاد نموده است.