• مقدمه

آمریکای لاتین از جمله مناطقی در دنیا است که از دیرباز، در قرون بیست و بیست و یکم، علی‌رغم فاصله جغرافیایی زیاد، همواره به دلایل مختلف در کانون توجه جمهوری اسلامی ایران قرار داشته است. آنچه پیوند کشورمان و آن منطقه را تاکنون ثابت نگه داشته است، وجود اشتراکات متعدد در بسیاری از زمینه­‌های فرهنگی، ایدئولوژیک و سیاسی است. پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 میلادی، مصادف با تحولات عظیم و مبارزات اجتماعی و نسبتاً همسو در آمریکای لاتین بود؛ رخداد­هایی که بعداً خود دلیل گستردگی مناسبات ایران و آن منطقه شد. در دولت­‌های نهم و دهم جمهوری اسلامی، توسعه روابط با آمریکای لاتین رو به افزایش بود. ایران در این مدت، با بهره­‌گیری از وجود گرایش­‌های انقلابی و ضد امپریالیستی دول چپ­‌گرای آمریکای لاتین، ارتباط خود را با این کشورها، علی‌الخصوص اعضای اصلی اتحاد آلبا و برخی اعضای جنبش عدم تعهد با ونزوئلا، بولیوی، اکوادور، کوبا و نیکاراگوئه تعمیق بخشید و این‌گونه موجبات نگرانی شدید آمریکا را فراهم آورد.[1]

• تاریخچه

برخی از زمینه‌ها و فرصت‌های همکاری برای ایران و آمریکای لاتین بدین شرح است:

1- حکومت‌­های چپ­‌گرای مخالف آمریکا: این کشورها که در قالب اتحادیه­‌ها دور هم گرد می­‌آمدند، در مجموع 14 دولت چپ­‌گرا (تندرو و میانه‌رو) را تشکیل می­‌دادند که هم­‌پیمانی با آمریکا را هدف سیاست خارجی خود نمی‌دانستند.

2- عامل اسلام (دیپلماسی عمومی، فرهنگی و دینی): جمعیت نزدیک به 30 میلیون نفری مسلمانان و اعراب مهاجر در میان مردمان آمریکای لاتین، خود بهانه­‌ای برای توجه بیشتر به این منطقه شد.

3- عامل اقتصادي و تجاري: فرصت سوم مسئله­‌ی مناسبات اقتصادی- تجاری و همکاری­‌های فنّی بود. برای مثال حجم مبادلات تجاری ایران و آمریکای لاتین از 900 میلیون دلار در سال 2000 به نزدیک 4 میلیارد دلار در سال 2013 رسید. خدمات فنی و مهندسی ایران در منطقه و افزایش واردات از آن کشورها موجب توسعه روابط همه­‌جانبه­‌ی اقتصادی طرفین و کاهش اثر تحریم­‌های ظالمانه آمریکا علیه کشورمان گردید.[2]

دولت­‌های نهم و دهم سعی داشتند جبهه همکاری‌های مشترک میان جمهوری اسلامی ایران، ونزوئلا، کوبا، نیکاراگوئه و بولیوی مجموعه‌ای را در منطقه آمریکای لاتین ایجاد کنند که الگوی جدید سیاسی و اقتصادی را در منطقه به وجود آورد. از جمله منافعی که ایران در برقراری روابط نزدیک با برخی از این کشورها داشت، در دور زدن تحریم‌های علیه ایران و دست‌یابی به اورانیوم خام مورد نیاز برای فعالیت‌های هسته‌ای‌ از معادن اکوادور و ونزوئلا بود.[3]

البته نباید نقش انرژی را در روابط نادیده گرفت. ونزوئلا یکی از اعضای اوپک است. از سوی دیگر برزیل به عنوان یک قدرت نوظهور اقتصادی نیز در آمریکای لاتین قرار دارد که خود زمینه‌ی مهمی برای روابط با برزیل و کشورهای آمریکای لاتین است.

• سیاست خارجی دولت یازدهم

دکتر حسن روحانی بارها در سخنان خود اصول و محورهای سیاست خارجی دولت تدبیر و امید را در چارچوب «تعامل سازنده با جهان» معرفی نمودند و از آن به عنوان کلیدی برای حل مشکلات سیاسی و اقتصادی کشور یاد کردند.

از جمله محور­های سیاست خارجی دولت یازدهم عبارت‌اند از: دوری از تنش و تنش‌زدایی، عقلانیت و تدبیر در عرصه سیاست خارجی، اعتمادسازی بین‌المللی، بهبود چهره و پرستیژ ایران در دنیا، دیپلماسی فعال و پویا، تلاش برای توازن سطح مناسبات با کشورها به خصوص همسایگان ایران و حل مسئله هسته­‌ای به وسیله­‌ی یک توافق برد- برد با کشورهای عضو گروه 5+1.

• سیاست خارجی دولت آقای روحانی در قبال آمریکای لاتین

از ابتدای کار دولت یازدهم، روابط ایران و کشورهای آمریکای لاتین دست­خوش تحولاتی بوده­ است. کابینه تدبیر و امید تا دو سال پس از روی کار آمدن، بیشتر تلاش خود را صرف رفع تحریم­‌های ظالمانه­‌ی اقتصادی و حل مسئله هسته­‌ای از طریق مذاکره با کشورهای گروه منسوب به 5+1 کرد.

کاهش سطح مناسبات دو طرف نسبت به دول نهم و دهم، در دیدار مقامات سیاسی نیز مشهود بوده است. برای مثال با وجود تأکید گفتاری مسئولان دولتی ایران مبنی بر اختصاص اهمیت ویژه به آمریکای لاتین، هنوز پس از گذشت نزدیک به 3 سال از عمر دولت یازدهم، آقایان روحانی و ظریف، رئیس جمهور و وزیر خارجه کشورمان، هیچگونه سفری به این منطقه نداشته‌اند که این مسئله خود به‌وضوح سطح پایین اولویت­‌بندی آمریکای لاتین نسبت به سایر نقاط جهان را در سیاست خارجی ایران نشان می­‌دهد.

1. سفر مقامات و مسئولین سیاسی طرفین

در ارتباط با سفرهای مقامات دو طرف و رایزنی­‌های دوجانبه، می­‌توان به این نکته اشاره کرد که از ابتدای شروع به کار دولت جدید در ایران تا یک سال، سطح مناسبات و رایزنی­‌های دوجانبه تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کرد و در سطح رؤسای دولت­‌ها صرفاً به نشست­‌های حاشیه­‌ی مجمع عمومی سازمان ملل اکتفا شد (دیدار آقای روحانی با همتایان خود از برزیل، ونزوئلا، اکوادور و بولیوی)؛ لکن به نظر می­‌رسد در سال 94 و بالأخص در دوره­‌ی پسابرجام، دولت سعی بر جبران گذشته خود دارد. اکنون اهم سفرهای خارجی مقامات ایرانی به این منطقه را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

1.1. اولین سفر رسمی یک مقام دولت کنونی به آمریکای لاتین یک سال پس از روی کار آمدنش و در تاریخ 23 خردادماه 1393 رخ داد، زمانی که معاون اول رئیس جمهور، آقای اسحاق جهانگیری، برای شرکت در اجلاس گروه 77 به بولیوی سفر کرد. در حاشیه این نشست، جهانگیری با رئیس مجلس سنای بولیوی، دبیر کل سازمان ملل و رؤسای جمهور کشور میزبان، کوبا، اروگوئه و ونزوئلا دیدار و گفتگو کرد.

ایران و کوبا در مبارزه با زورگویان در یک جبهه قرار دارند

معاون اول رئیس جمهور در دیدار با رئیس جمهور کوبا، رائول کاسترو، با اشاره به رویکرد یکسان ایران و کوبا در مقابله با ظلم و زیاده‌خواهی قدرت‌های بزرگ، افزود: «ایران و کوبا در مبارزه با زورگویان در یک جبهه قرار دارند و می‌توانند همکاری‌های سازنده‌ای با یکدیگر انجام دهند.» کاسترو نیز در این دیدار با بیان اینکه آمریکا در هر منطقه که وارد شده مشکل ایجاد کرده است، به حوادث عراق، لبنان، سوریه، پاکستان و افغانستان اشاره کرد و گفت: «اگر امریکا از افغانستان خارج شود، باز هم صلح حاکم نمی‌شود.» رئیس جمهور کوبا با بیان اینکه علاقه‌مند به ارتقای سطح روابط با ایران هستیم، خاطرنشان کرد: «ایران کشوری بزرگ و تاثیرگذار است و انقلاب ایران قدرت‌های بزرگ را به وحشت انداخت.»

ایران از دولت مشروع و قانونی ونزوئلا حمایت می‌کند

در دیداری دیگر با رئیس دولت ونزوئلا، جهانگیری خاطر نشان کرد: «ایران از دولت مشروع و قانونی ونزوئلا حمایت و اقدامات خراب‌کارانه در این کشور را محکوم می‌کند.» نیکولاس مادورو روابط کشورش را با ایران بسیار مناسب دانست و اظهار امیدواری کرد کارهای ناتمام دو کشور به سرانجام برسد و دو کشور به تعریف برنامه‌های جدید برای گسترش مناسبات و همکاری‌ها اقدام کنند.

ایران و اروگوئه می‌توانند مکمل اقتصادی باشند

اسحاق جهانگیری در دیدار رئیس جمهور اروگوئه با بیان اینکه ایران آمادگی دارد دانش و تجربیات خود را در اختیار اروگوئه قرار دهد، بر لزوم برگزاری کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو کشور تأکید کرد. جهانگیری افزود: «برگزاری کمیسیون مشترک فرصت مناسبی است تا دو کشور از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های یکدیگر مطلع شوند و زمینه‌های همکاری‌های مشترک را شناسایی کنند.» رئیس جمهور اروگوئه نیز در این دیدار با بیان اینکه خواهان گسترش و تعمیق روابط در همه زمینه‌ها با ایران هستیم گفت: «اروگوئه در چارچوب تنوع‌بخشی به روابط اقتصادی و سیاسی خود به‌دنبال توسعه روابط با کشورهایی مثل جمهوری اسلامی ایران است.» وی با اشاره به ظرفیت‌های گسترده ایران در بخش‌های مختلف افزود: «ایران و اروگوئه می‌توانند برای یکدیگر مکمل اقتصادی باشند و همکاری‌های مشترک خود را در بخش‌های مختلف ارتقا دهند.»[6] [7]

2.1. محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در شهریورماه همان سال برای شرکت در هشتمین کمیسیون همکاری‌های اقتصادی ایران و ونزوئلا به کاراکاس سفر کرد، سفری که خیلی‌ها آن را «آشتی اقتصادی ایران- ونزوئلا» دانستند. نعمت‌زاده هدف اصلی سفر خود را توسعه روابط فی‌مابین دانست. او که در رأس هیئت تجاری بلندپایه­‌ای به منظور شرکت در همشتیمن کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور به آنجا رفته بود، در دیدار با نیکلاس مادورو، رئیس جمهور ونزوئلا، شش قرارداد همکاری در حوزه پژوهشی، تجاری و تبادل تجارب به امضاء رساند که آموزش فناوری نانو به جوانان ونزوئلایی از جمله آن به شمار می‌رود.

وزیر صنعت و معدن ایران اعلام کرد: «ونزوئلا و ایران دارای اهدافی مشترک هستند و از زمان آغاز روابطشان در دوره حاکمیت «چاوز» و دولت جمهوری اسلامی ایران، شاهد گسترش رابطه دوستانه‌ای بوده‌اند.» نیکلاس مادورو نیز به نوبه­ی خود، اظهار داشت: «توافقات ما با ایران در این مدت کمک زیادی به روند مبارزاتی‌مان با جنگ‌های اقتصادی موجود داشته است.»[8] [9]

3.1. سفر بعدی مسئولان عالی‌مقام کشورمان به این منطقه، در مهرماه 1394 و مربوط به علی طیب‌­نیا، وزیر اقتصاد، و ولی‌الله سیف، رئیس بانک مرکزی بود. این دو شخصیت به همراه برخی مسئولین اقتصادی دیگر به منظور حضور در اجلاس سالانه بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول عازم لیما پایتخت کشور پرو شدند. با این وجود، رایزنی­‌های مقامات ایرانی در این کشور ارتباطی با کشور میزبان نداشته است. وزیر اقتصاد ایران در ادامه لیما را به قصد برازیلیا ترک کرد تا به عنوان رئیس کمیسیون مشترک دو کشور ضمن برگزاری نشست کمیسیون مشترک، دیدار و گفتگوهای سازنده‌ای با مقامات اقتصادی و سیاسی برزیل انجام دهد.

طیب‌نیا در جریان سفر به برزیل (هفتمین اقتصاد بزرگ دنیا بر اساس گزارش صندوق پول بین‌الملل)، با مقامات و وزرای کلیدی کابینه خانم «دیلماروسف»[10]- از جمله «مائورو وییرا» وزیر روابط خارجی، «آرماندو مونتِیرو»[11] وزیر توسعه، صنعت و تجارت خارجی و نیز «الکساندرو تومبینی» رئیس کل بانک مرکزی برزیل- دیدارهای فشرده و تعیین‌کننده‌ای داشت.

وی در دیدار با همتای برزیلی خود ضمن تأکید بر علاقه‌مندی تهران برای توسعه همکاری‌های مشترک اقتصادی دو کشور بزرگ ایران و برزیل، ابراز امیدواری کرد، طبق تفاهمات انجام شده در برزیل، تلاش می­‌کنیم سطح مبادلات اقتصادی دو کشور به پنج میلیارد دلار در سال ارتقاء یابد. او همچنین افزود: «ایران به‌عنوان یک کشور باثبات در منطقه با دسترسی آسان به بازار ۳۵۰ میلیون نفری کشورهای منطقه، می‌تواند به‌عنوان یک بازار بزرگ برای فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران برزیلی جهت تولید محصولات در ایران و صادرات به کشورهای منطقه محسوب شود.»

در ملاقات علی طیب‌نیا با رئیس کل بانک مرکزی برزیل، راهکارهای توسعه همکاری‌های بانکی دو کشور و زمینه حضور بانک‌های ایرانی در برزیل بررسی و طرف برزیلی آمادگی کشورش را برای فراهم آوردن زمینه‌های همکاری با ایران اعلام کرد.[12]

4.1. سپس مجید تخت روانچی، معاون اروپا و آمریکای وزیر خارجه در آذرماه 1394 در صدر یک هیئت اقتصادی به کشورهای مکزیک، کلمبیا و اکوادور سفر کرد. وی در مکزیک با همتای خود و همچنین وزرای اقتصاد و انرژی این کشور دیدار کرد و مجموع مباحث مطرح شده در نشست­ها حول محور اقتصاد و تجارت بودند. در جریان این سفر یادداشت تفاهم مکانیزم مشورت‌های سیاسی میان وزرات خارجه ایران و مکزیک به امضای تخت روانچی و کارلوس ایکاسا، معاون وزیر امور خارجه مکزیک رسید. در این دیدار طرفین تحکیم چارچوب حقوقی مناسبات از طریق انعقاد قراردادهای اقتصادی و سرمایه‌گذاری بین دو کشور را خواستار شدند. حق تفکیک‌ناپذیر کشورها برای توسعه- تحقیق و استفاده از انرژی هسته‌ای با اهداف صلح‌آمیز، از مفاد گنجانده شده در بیانیه مشترک ایران و مکزیک بود.

در اکوادور نیز این مقام ایرانی با وزیر تجارت خارجی و رئیس مجلس ملی و نیز قائم‌مقام وزارت خارجه آن کشور دیدار و گفتگو کرد. گسترش مناسبات فی­‌مابین در دوره پسابرجام و تبادل تجربیات مهندسی و تکنولوژی از جمله نکاتی بود که در این نشست­‌ها ردوبدل شد. در دیدار با «دیگو آئولستیا والنسیا» وزیر تجارت خارجی اکوادور، طرفین با مغتنم شمردن فرصت لغو تحریم‌ها ضد ایران، بر همکاری هرچه بیشتر در همه زمینه‌ها از جمله تجارت مستقیم کالا تأکید کردند.

مجید تخت روانچی در دیدار با «خاویر لاسو» قائم‌مقام وزارت خارجه اکوادور اظهار داشت: «منطقه آمریکای لاتین در دولت آقای روحانی اهمیت خاصی دارد. روابط ما با کشورهای منطقه آمریکای لاتین تحت‌الشعاع مسائل دیگر قرار نمی‌گیرد.» لاسو در این دیدار اظهار داشت: «تعمیق روابط با ایران تصمیم دولت اکوادور است؛ ما در چارچوب عدم تعهد و سایر سازمان‌های بین‌المللی- که هر دو کشور در آن‌ها عضویت دارند- با ایران همکاری داریم و این همکاری را ادامه خواهیم داد. علاقه‌مندیم روابط با ایران را گسترش دهیم.» در این ملاقات مقامات دو کشور توافق کردند گروه‌های کارشناسی، طرح‌ها و راهکارهای گسترش روابط را مورد مطالعه قرار داده و نتایج آن را به مقامات عالی ارائه کنند.[13]

معاونان وزیر خارجه و بازرگانی کلمبیا نیز تخت روانچی را در مقصد سوم سفرش میزبانی کردند. در این دیدارها دو طرف بر گسترش روابط در حوزه­‌های کشاورزی، صنعتی، انرژی و توریسم تأکید کردند. معاون اروپا و آمریکای وزارت امور خارجه در نشستی با خانم «ماریانا ساراستی مونتانیا»، معاون وزیر بازرگانی کلمبیا، توسعه روابط اقتصادی و تجاری را مورد گفت‌وگو قرار داد. مجید تخت روانچی در این دیدار عرضه داشت: «نبود شناخت دقیق از توانمندی و ظرفیت‌های اقتصادی و صنتعی دو کشور موجب شده است تا روابط اقتصادی و تجاری دو کشور به اندازه کافی رشد نکند.»[14]

او همچنین در دیدار همتای کلمبیایی خود، خانم پاتی لوندونیو، افزود: «در شرایط جدید ناشی از توافق هسته‌ای، فرصت‌های زیادی برای همکاری وجود دارد و باید از این فرصت‌ها در جهت منافع دو ملت استفاده کرد.» معاون وزیر خارجه کلمبیا نیز به نوبه خود تأکید کرد: «کلمبیا در چارچوب سیاست جدید خود در حال تولد دوباره است و قصد داریم که در بازارهای جهانی حضور فعال داشته باشیم.» معاون وزیر خارجه کلمبیا، ایران را یک قدرت منطقه‌ای دانست که پیشرفت اقتصادی زیادی داشته است و اظهار داشت: «علاقه‌مندیم تا در زمینه‌های مختلف اقتصادی مانند کشاورزی، مواد غذایی، کالاهای ساخته شده صنعتی، توریسم و امثال آن، روابط خود را با ایران توسعه دهیم.»[15]

***

مقامات آمریکای لاتین بارها سفرهای همتایان ایرانی خود را پاسخ دادند. برای مثال رؤسای جمهور ونزوئلا و بولیوی هرکدام دو و یک بار برای شرکت در همایش­‌های مختلف در حوزه­‌ی انرژی به ایران سفر کردند و در بسیاری اوقات سفرها در سطح وزرا بوده است.

از مهم­ترین دیدارهای نامبرده شده می­‌توان به حضور رؤسای جمهور ونزوئلا و بولیوی، نیکلاس مادور و اوو مورالس، در سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) و سفر وزیر خارجه برزیل اشاره کرد. این نشست آذرماه سال 1394 با حضور هیئت­‌های بلندمرتبه از 9 کشور در تهران برگزار شد.

آقای روحانی در دیداری جداگانه با مادورو، همتای ونزوئلایی خود، روابط سیاسی تهران و کاراکاس را مستحکم و بسیار دوستانه توصیف کرد و گفت: «ایران آماده گسترش همه‌جانبه روابط خود با ونزوئلا است.» رئیس جمهور کشورمان با بیان این که کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی دو کشور باید در دوره پساتحریم، تلاش و فعالیت خود را مضاعف کند، اظهار داشت: «تهران برای گسترش همکاری‌های علمی، دانشگاهی، تأمین نیازمندی‌های تجاری و صنعتی ونزوئلا و اجرای سریع‌تر توافقات و پروژه‌های مشترک دو کشور آمادگی کامل دارد.» مادورو نیز در این دیدار با اشاره به این‌که روابط دو کشور بر پایه اعتماد و اطمینان سیاسی متقابل با یکدیگر بنا شده است، گفت: «ما در ونزوئلا تجربه بسیار مطلوبی از همکاری با ایران در پروژه‌های مشترک داریم.» وی با بیان این‌که باید از هم‌اکنون زمینه‌ها را برای بهره‌گیری حداکثری از فرصتِ پس از رفع تحریم‌ها علیه ایران فراهم کنیم، تصریح کرد: «مردم ونزوئلا به دولت و مردم ایران علاقه‌مند هستند و ضروری است در افقی بزرگ‌تر سطح روابط و همکاری‌ها در فضای جدید تعمیق و گسترش یابد.»[16]

رئیس جمهور ونزوئلا از جمله مقاماتی بود که رفع تحریم­‌ها پس از برجام را به صورت تلفنی به آقای روحانی تبریک گفت و پیروزی در دفاع از حقوق هسته­‌ای را نه فقط منحصر به ایران، بلکه متعلق به همه ملت­‌های مستقل جهان دانست.[17]

از مهم­ترین دیدارهای دیگر، دیدار اوو مورالس بولیویایی و آقای روحانی پس از نشست سران کشورهای صادرکننده گاز در تهران بود که نماینده ایران در این جلسه خود را برای انتقال تجربیات و توانمندی‌های مختلف فنی، مهندسی و کشاورزی اعلام و بر ضرورت اجرای تفاهم­نامه­‌ها و تکمیل پروژه­‌های باقی­مانده تأکید کرد.[18] به‌علاوه ماحصل این سفر، بیانیه­‌ای با 14 بند شد. در این بیانیه طرفین، ضمن حمایت از حقوق بین­‌المللی یکدیگر در مجامع مختلف، علاقه‌مندی متقابل خود را در زمینه پیشرفت همکاری‌هایی که منجر به انتقال فناوری و استقرار ظرفیت‌ها در زمینه انرژی‌های جایگزین، مدیریت پایدار آب، پزشکی، کشاورزی، هیدروکربن‌ها، فناوری‌ نانو و… می‌شود، ابراز نمودند و همچنین بر برقراری سریع همکاری‌های بانکی و امضای موافقتنامه‌های پایه اقتصادی شامل تشویق و حمایت متقابل از سرمایه‌گذاری، اجتناب از اخذ مالیات مضاعف و همکاری‌های گمرکی- که بسترساز توسعه و گسترش هر چه بیشتر روابط فی‌مابین خواهد بود- به ویژه با توجه به لغو تحریم‌های ناعادلانه بانکی و مالی با اجرای برجام، تأکید کردند.[19]

در دیدار وزیر خارجه برزیل هم، رئیس جمهور کشورمان عرضه داشت که هیچ مانعی بر سر راه توسعه روابط با برازیلیا نیست و  ایران برای تقویت روابط خوب خود با برزیل به عنوان یک کشور مؤثر با اقتصاد روبه‌پیش در منطقه آمریکای لاتین، اهمیت ویژه‌ای قائل است. «مائورو وییرا» نیز با بیان این‌که در این سفر برنامه‌ای برای اقداماتی که لازم است جهت گسترش روابط دو کشور در ماه‌های آینده انجام شود، تنظیم شد، افزود: «برزیل خواستار روابطی نزدیک‌تر و قوی‌تر در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی با ایران است و معتقدیم باید یک مسیر دوطرفه در همکاری‌های اقتصادی بین دو طرف ایجاد شود، چرا که ایران و برزیل پتانسیل ایفای نقش مکمل را در عرصه اقتصادی با یکدیگر دارند.»[20]

لازم به ذکر است که دیدارهای متعددی در سطح وزیران انجام شده است که جزئیات آن در این تحقیق نمی­‌گنجد.

2. همکاری­‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی

تهران تعداد سفارت‌های خود در کشورهای آمریکای جنوبی را از 6 سفارت در سال 2005 (1384) به 10 سفارت (کوبا، مکزیک، نیکاراگوئه، آرژانتین، بولیوی، اروگوئه، ونزوئلا، شیلی، اکوادور و کلمبیا) در سال جاری میلادی، افزایش داده است و در کشور خود میزبان 9 نمایندگی از آمریکای لاتین است (کوبا، مکزیک، نیکاراگوئه، آرژانتین، بولیوی، اروگوئه، ونزوئلا، اکوادور و کلمبیا). ایران همچنین تاکنون 80 مرکز اسلامی را برای تبلیغ دین مبین اسلام در این منطقه دایر کرده است. این در حالی است که تعداد این مراکز اسلامی تا سال 2012 (1391) تنها 36 عدد بود. این ارقام رشد 100 درصدی تعداد مراکز اسلامی تأسیس‌شده به‌وسیله ایران در منطقه آمریکای لاتین را نشان می‌دهد. تهران در تمامی کشورهای این منطقه حضوری فعال و تأثیرگذار دارد.[21]

طبق آمار رسمی اتاق بازرگانی ایران در ده ماهه اول سال 94، ارزش واردات ایران از برزیل 346,450,499 دلار و سهم این کشور از صادرات کالاهای ایران 18,749,660 دلار بوده است. این در حالی است که سال 2009 صادرات ایران به برزیل 18 میلیون و 978 هزار دلار و واردات از برزیل یک میلیارد و 218 میلیون دلار بوده است. در سال 2010 واردات ایران از این کشور روند افزایشی پیدا کرد و به 123 میلیون و 345 هزار تومان رسید و صادرات برزیل به ایران نیز به دو میلیارد و 120 میلیون دلار افزایش یافت. این روند در سال 2011 ادامه یافت و 32 میلیون و 245 هزار دلار بود و صادرات برزیل به ایران نیز دو میلیارد و 332 میلیون دلار شد.[22]

شایان ذکر است سطح مبادلات تجاری میان دو کشور ایران و برزیل از میزان 2.367 میلیارد دلار در سال 2012، به 1.444 میلیارد دلار در سال 2014 میلادی کاهش یافت که بخشی از کم‌رنگ شدن مبادلات بین دو کشور به واسطه تحریم‌های بین‌المللی اعمال شده علیه ایران بوده است.[23]

این آمار‌ها نشان می‌دهد که روابط تجاری ایران و برزیل در دوران تحریم‌های اقتصادی متوقف نمانده و حتی صادرات برزیل به ایران در این دوره با افزایش همراه شده است و امروز در سطح نسبتاً بالایی است.

ونزوئلا و ایران دو کشور متحد در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) هستند و بدون تردید جزو بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان هستند. دو کشور در سال ۲۰۱۰ بر سر سرمایه‌گذاری ۷۶۰ میلیون دلاری در بخش انرژی دو کشور به توافق‌هایی دست یافتند. ونزوئلا نیز قول داد روزانه 20 هزار بشکه بنزین به ارزش مجموع ۸۰۰ میلیون دلار به ایران صادر کند.

کاهش اخیر قیمت نفت مشکلات زیادی را برای کشورهای تولیدکننده از جمله ونزوئلا که برای تأمین بودجه خود به درآمدهای نفتی وابسته هستند، ایجاد کرده است. این کشور در ماه نوامبر 2014 پیشنهاد کاهش تولید این سازمان برای افزایش قیمت نفت را ارائه داد اما این پیشنهاد از سوی عربستان که دیگر اعضای اوپک را به دفاع از سهم بازار در برابر تولیدکنندگان نفت شیل متقاعد کرد، رد شد.[24]

در این سال‌ها طرح‌های اقتصادی متعددی میان ایران و ونزوئلا به امضا رسیده که از این جمله طرح توسعه صنعتی محور آبپوره- اورینوکو، ساخت ۷۰ هزار واحد مسکونی، همکاری‌های آب و برق، فرآورده‌های خون و انتقال فناوری، کمک‌های ایران به ونزوئلا شامل ساخت کارخانه مهمات، کارخانه مونتاژ خودرو و کارخانه سیمان بود.

اما از سوی دیگر رکن‌الدین جوادی، معاون وزیر نفت دولت یازدهم، با تأیید تعطیل شدن دفتر شرکت ملی نفت ایران در آمریکای جنوبی، گفته بود: «از بولیوی خارج شده‌ایم و دفتر بولیوی تعطیل شده است، ضمن آن‌که بسیاری از دفا‌تر دیگر نفتی آمریکای لاتین به‌دلیل غیر اقتصادی بودن به‌تدریج تعطیل می‌شوند.»

مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با اعلام این‌که سرمایه‌گذاری نفتی در منطقه آمریکای جنوبی واقعاً توجیه اقتصادی نداشت و بیشتر به پشتوانه اهداف سیاسی دنبال می‌شد، تأکید کرده بود: «شرکت ملی نفت ایران را باید اقتصادی اداره کرد نه سیاسی.»

پس از تعطیلی دفتر شرکت ملی نفت ایران در سانتاکروز بولیوی، با تعلیق همکاری‌های نفتی بین شرکت پتروپارس ایران و شرکت ملی نفت ونزوئلا، دومین دفتر نفتی ایران در آمریکای جنوبی هم تعطیل شد.

در همین حال برخی از مذاکرات شرکت‌های نفتی ایران در ونزوئلا هم متوقف شد به طوری که محمدجواد شمس، مدیرعامل پتروپارس، با بیان این‌که مذاکرات با شرکت ملی نفت ونزوئلا (PDVSA) منجر به آغاز همکاری‌های مشترک بین دو طرف به منظور توسعه میادین نفتی این کشور نشد، گفته بود: «فعالیت‌های نفتی مشترک پتروپارس با ونزوئلا به طور کامل متوقف شده است.»

در ادامه توقف فعالیت‌های نفتی ایران در منطقه آمریکای جنوبی، تأخیرهای متعدد سرمایه‌گذاران ونزوئلایی در طرح ساخت پتروشیمی ونیران هم با واکنش مسئولان شرکت ملی صنایع پتروشیمی روبرو شده است.

برای اجرای این پروژه پتروشیمیایی، پس از تأسیس شرکت مشترک «ونیران»، شرکت پتروشیمی بین‌الملل ایران ۴۹ درصد، سرمایه‌گذاری صنایع پتروشیمی 1 درصد، پکی ون ونزوئلا ۴۹ درصد و شرکت سرمایه‌گذاری ونزوئلا (آی. پی. اچ. ال) یک درصد سهم این طرح را در اختیار گرفتند. اما با گذشت هفت سال از آغاز کلنگ‌زنیِ این پروژه پتروشیمیایی عسلویه، تاکنون هیچگونه پیشرفت اجرایی حاصل نشده و علاوه بر این هنوز اقدامی در راستای تأمین منابع مالی و اعتباری این طرح نفتی نیز صورت نگرفته است.[25]

با این حال، علی‌رغم کاهش شدید قیمت نفت خام در بازار جهانی و تکاپوی ونزوئلا (کشوری که قریب 90% درآمد خود را از نفت حاصل می‌­کند) برای ثبات قیمت طلای سیاه، وزیر نفت ایران، بیژن زنگنه اعلام کرد که ایران از تلاش ونزوئلا برای بهبود بازار نفت حمایت می­‌کند.[26]

از سویی دیگر، مقام­‌های کشور اکوادور افزون بر اعلام آمادگی برای خرید نفت خام ایران، خواستار همکاری تهران برای ساخت پالایشگاه در این کشور شدند.[27]

3. واکنش‌­ها به برجام

حصول توافق برنامه جامع اقدام مشترک بین ایران و کشورهای 5+1 بر سر مسئله هسته­‌ای موسوم به «برجام»، واکنش­‌های فراوانی را در بین کشورهای آمریکای لاتین به همراه داشت.

وزارت خارجه برزیل با ارسال پیامی، خرسندی مضاعف خود را از این توافق اعلام کرد و اراده سیاسی طرفین را ستود.

دولت مکزیک، در پیام خود، از جهانی عاری از سلاح هسته­‌ای حمایت و اظهار امیدواری کرد که این توافق به گسترش نقش ایران در ایجاد ثبات در خاورمیانه و دنیا بینجامد.

به عقیده­‌ی دولت کاستاریکا، برجام امیدها را در قبال اراده جامعه جهانی برای حصول جهانی عاری از سلاح هسته­‌ای زنده می­‌کند.

رئیس جمهور کلمبیا، برجام را «نشانه پیروزی دیپلماسی بر تقابل و برخورد» دانست. وی این توافق را به همتای آمریکایی خود و جان کری، وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا، تبریک گفت و «شجاعت» آن‌ها را در این زمینه ستود.

دولت آرژانتین نیز رضایت خود را اظهار و تأکید کرد که این توافق راه­‌حلی جامع برای امنیت و عدم اشاعه (هسته­‌ای) در جهان است.[28]

جمهوری بولیواری ونزوئلا هم این «پیروزی مهم» ایران را به دولت و ملت کشورمان تبریک گفت و بر پایبندی خود بر اتحاد راهبری با ایران تأکید کرد.[29]

4. چالش­‌های موجود و پیشِ رو

با توجه به مطالب و اطلاعاتی که ارائه شد، عمده­‌ی چالش­‌ها و مشکلات اساسی کنونی و پیشِ روی سیاست خارجی ایران در رابطه با آمریکای لاتین به شرح زیر هستند:

الف) تضعیف دولت­‌های چپ­‌گرای دهه گذشته و به عبارت دیگر متحدان اساسی ایران در آن منطقه، با رخ دادن تحولاتی از قبیل برقراری مجدد روابط آمریکا و کوبا، قدرت گرفتن حزب مخالف در مجلس ونزوئلا، روی کار آمدن رئیس جمهور راست­‌گرا در آرژانتین، عدم توافق ملّی با انتخاب مجدد مورالس برای ریاست جمهوری بولیوی و….

ب) کاهش قیمت نفت خام در بازارهای جهانی با تحرکات خصمانه­‌ی عربستان سعودی که در روابط ما با برخی کشورها از قبیل ونزوئلا، بولیوی و اکوادور مؤثر بود.

ج) کاسته شدن از توجه دولت به منطقه آمریکای لاتین و متمرکز شدن بر توسعه اقتصادی با کشورهای این منطقه که اصولاً یا درگیر مشکلات اقتصادی هستند، یا وابستگی خود به آمریکا، به‌عنوان دشمن جمهوری اسلامی را هنوز حفظ کرده­‌اند، یا اینکه صرفاً به دنبال منفعت و توسعه اقتصادی کشور خود هستند و حاضر به حمایت ایدئولیژیک و یا تشکیل اتحاد علیه مستکبران نیستند.

د) کاهش فعالیت فرهنگی و نفوذ اعتقادی در این منطقه، در حالی که کشوری مثل عربستان از این سستی به‌خوبی استفاده می­‌کند.

ه) فاصله جغرافیایی، برخی از مزیت‌های اقتصادی طرفین را در تبادل کالا کاهش می‌دهد.

• نتیجه

اکنون توصیه می­‌شود دولت­‌مردان در جهت تقویت دیپلماسی عمومی در آمریکای لاتین گام برداشته و ارتباط خود را با «ملّت­‌های آمریکای جنوبی» و نه فقط دولت­‌ها، بیشتر کنند تا در آینده بتوان هم از حمایت اقتصادی و هم ایدئولوژیک آنان بهره برد.

اندیشکده راهبردی تبیین