اندیشکده راهبردی تبیین – عدم ورود گروه فتح الشام به ائتلاف گروهای معارض سوری با ارتش ترکیه در عملیات بر ضد کردها و گروه‌ داعش در مناطق شمالی سوریه، موجب تحلیل‌های گوناگونی شده است زیرا در صورت اتحاد احتمالی دو گروه تکفیری داعش و فتح الشام، آینده تحولات بحران سوریه شاهد تغییراتی در معادلات میدانی و سیاسی خواهد بود که با توجه به سابقه تعارضات این گروه‌های تکفیری با یکدیگر اتحاد راهبردی بین آنها دور از ذهن است ولی اتحادهای موقت و تاکتیکی بعید به نظر نمی‌رسد.

در 24 اوت 2016، با اعلام رجب طیب اردوغان، ارتش ترکیه با همراهی گروه‌های معارض مسلح سوری، عملیات خود را با نام سپر فرات، در منطقه مرزی جرابلس در خاک سوریه و با عنوان مبارزه با تروریسم و داعش آغاز کرد. ولی به تدریج بین برخی از گروه‌های مسلحِ بعضاً تکفیری، اختلافاتی بر سر همکاری با ارتش ترکیه در مواجه با داعش رخ داد. در این راستا گروه احرار الشام برای مشروعیت بخشیدن به مشارکت خود در این عملیات، بیانیه‌ای صادر و با توجیهات شرعی این اقدام خود را مشروع جلوه داد.[1] اما چند روز بعد در 23 سپتامبر 2016 گروه فتح الشام (جبهه النصره سابق) با صدور بیانه‌ای شرکت در این عملیات و مبارزه علیه گروه داعش را از نظر شرعی حرام اعلام کرد[2].

با نگاهی به روند بحران سوریه در چند سال اخیر می‌توان گفت که در ابتدای این بحران، معارضان و کشورهای حامی آن‌ها همچون عربستان سعودی، قطر و ترکیه با هم‌پیمانی غرب، بر این تصور بودند که می‌توانند با استفاده از قدرت رسانه‌ای و مالی که در اختیار دارند، کار نظام سوریه را در مدت کوتاهی تمام کرده، نظام مطلوب خود را بر آن حاکم ساخته و ضربه‌ی کاری مهمی به محور مقاومت بزنند. آن‌ها هم‌چنین بر این باور بودند که می‌توانند با این اقدام، مانع نفوذ بیش از پیش جمهوری اسلامی ایران شوند. اما اوضاع طور دیگری رقم خورد به‌طوری‌که برخلاف تصور این کشورها، سد محکم نظام سوریه و حامیان مردمی و خارجی آن مانع از تحقق توطئه‌ها شد و این بحران به‌تدریج به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد که یکی از مهم‌ترین نتایج آن، تقویت گروه‌های تکفیری همچون داعش و فتح الشام (جبهة النصرة) بود که امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی و حتی کشورهای حامی آن را دچار تهدید جدی کرده است.

در مورد بیانیه اخیر گروه فتح الشام در مورد حرمت جنگ با گروه داعش و عدم همکاری با ارتش ترکیه باید گفت ادله عنوان‌شده در این بیانیه، بیشتر از آن‌که یک مسئله فقهی باشد یک لفاظی و فرافکنی سیاسی است که برای مقاصد دیگری مطرح‌شده است زیرا گروه فتح الشام تا ماه‌های اخیر بارها در مناطق مختلف سوریه با گروه داعش وارد جنگ خونین شده[3] و بارها این دو جریان هم دیگر را با عناوین مختلف شرعی همچون خوارج، تکفیر و عناصر یکدیگر را به جرم همکاری و جاسوسی برای طرف دیگر اعدام کرده‌اند.

در مورد این چرخش ادبیات و یا سیاست گروه فتح الشام نسبت به گروه داعش، می‌توان چند احتمال را بیان کرد. نخستین احتمال، جلب کمک و حمایت‌های بیشتر از ناحیه حامیان منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق تهدید به تغییر راهبرد کنونی این گروه است زیرا این گروه در چند سال اخیر برای جلب اعتماد، تغییرات زیادی را در ساختار و ماهیت و حتی نام خود (تغییر نام جبهة النصرة به فتح الشام) داده و در این راستا به ظاهر از القاعده هم جدا شده است. ولی همچنان از حمایت مطلوبی که مدنظر دارد، برخوردار نیست و از حامیان خود توقع دارد بیش‌ازپیش در شرایط سخت کنونی(شرایط میدانی حلب) مورد حمایت ویژه قرار گیرد. به همین دلیل با اقدامات این‌چنینی هم‌پیمانان خود را تهدید به نزدیک شدن به داعش می‌نماید تا امتیازاتی را در این راستا دریافت نماید.

دومین احتمال را می‌توان اقناع عناصر و اعضای خود در جهت عدم تغییر در هویت این گروه بیان کرد زیرا جبهة النصره با هویت و ارزش‌های تعریف‌شده القاعده شکل‌گرفته و تاکنون عملکرد این گروه اگرچه همسو با سیاست‌های ترکیه و دیگر کشورهای عربی و غربی بوده ولی این امر به شکل غیرمستقیم و مخفی عملی شده است. بسیاری از عناصر بدنه فتح الشام، با توجه به سیاست‌های اعلامی این گروه خود را در راه جهاد با نظام سوریه و هم‌پیمانان غرب همچون ترکیه و عربستان سعودی می‌دانند و اگر گروه فتح الشام به شکل مستقیم وارد ائتلاف ترکیه علیه گروه داعش شود، با ریزش نیرو و حامیان خود روبرو خواهد شد. لذا ضروری است تا رهبران این گروه، هرچند به شکل ظاهری، از هویت اصلی خود فاصله نگیرند تا دچار ریزش نیرو نشوند. برای مثال هر از چندگاهی اخباری از همکاری گروه فتح الشام با ایالات متحده آمریکا و ترکیه انتشار می‌یابد[4] اما با تکذیب فوری فرماندهان و رسانه‌های وابسته به این گروه روبرو می‌شود[5].

اما سومین احتمال که به نظر می‌رسد قوی‌ترین احتمال هم باشد را می‌توان در ترس این گروه از وجه‌المصالحه قرار گرفتن گروه فتح الشام در مذاکرات بین‌المللی و تحولات اخیر میدانی عنوان کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1. کاهش سطح روابط با ترکیه: از ابتدای بحران سوریه، دولت ترکیه برای دستیابی به اهداف منطقه‌ای خود به حمایت از گروه‌های مختلف معارض سوری پرداخته است. در این راستا گروه جبهه النصره به دلیل تأثیرگذاری زیاد آن در جبهه‌های شمالی و غربی و تا حدودی جنوبی از موقعیت مناسبی برای کسب این حمایت‌ها برخوردار بوده است اما به دلیل عدم نتیجه بخشی لازم و همچنین بحران‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی ترکیه، شاهد تغییرات تدریجی در سیاست این کشور در قبال سوریه بودیم. بعد از کودتا ژوئیه 2016، دولت ترکیه اقدام به بازسازی روابط خود با روسیه و جمهوری اسلامی ایران کرد به همین دلیل حمایت‌های ترکیه از گروه‌های معارض سوریه به‌ویژه فتح الشام در چند ماه اخیر تا حدی کاهش یافت به‌طوری‌که بیستم سپتامبر، سه روز قبل از بیانیه عدم مشارکت گروه فتح الشام در کنار ارتش ترکیه در عملیات سپر فرات، اردوغان رئیس جمهور ترکیه، این گروه را در کنار گروه داعش و گروه‌های کرد، تروریست معرفی کرد[6].

2. مذاکرات ایالات‌متحده آمریکا و روسیه: یکی دیگر از عوامل این چرخش سیاسی احتمالی گروه فتح الشام را باید در مذاکرات و توافقات اخیر ایالات‌متحده آمریکا و روسیه دانست. به نظر می‌رسد در این مذاکرات در مورد لیست گروه‌های میانه‌رو و گروه‌های تکفیری و تروریستی توافقاتی انجام‌شده و گروه فتح الشام با قرار گرفتن در لیست گروه‌های تروریستی مورد هدف، وجه‌المصالحه واقع شده است. البته آمریکا حاضر به افشای این توافق نشده است ولی ظواهر امر مؤید این امر است. لازم به ذکر است که گروه فتح الشام(جبهه النصره) در لیست گروه‌های تروریستی قرار دارد ولی تاکنون مورد هدف حملات گروه ائتلاف به رهبری آمریکا قرار نگرفته است.  دولت‌های اروپایی همچون فرانسه[7] هم از ماه‌ها قبل اسم این گروه را در لیست گروه‌های تروریستی قرار داده بودند ولی دولت آمریکا هنوز به شکل عملی از این موضوع طفره می‌رود. هدف قرار گرفتن چندین فرمانده ارشد گروه فتح الشام در حلب و دیگر مناطق سوریه، رهبران این گروه را به این نتیجه رسانده است که آمریکایی‌ها این اطلاعات را به روس‌ها داده‌اند به‌طوری‌که به‌صراحت اعلام کرده‌اند که شیخ ابو عمر سراقب از رهبران ارشد گروه فتح الشام در حلب توسط ائتلاف آمریکایی‌ کشته شده است.[8]

3. تحولات میدانی حلب: با توجه به شکست‌های اخیر معارضان به‌خصوص گروه فتح الشام در عرصه میدانی سوریه به‌ویژه حلب، ضربات سنگینی به این گروه در جبهه شمالی وارد شده که این امر در صورت تداوم، موجب تقویت نظام سوریه و گروههای مقاومت و زمینه‌ساز شکست‌های بعدی در سایر جبهه‌ها همچون ادلب و ریف دمشق خواهد شد.

به نظر می‌رسد با توجه به عوامل فوق ما شاهد برخی از تغییرات در ساختارها و سیاست‌های این گروه تکفیری باشیم زیرا رهبران گروه فتح الشام به این نتیجه رسیده‌اند که تداوم تاکتیک‌ها و راهبردهای فعلی زمینه‌ساز انزوا و نابودی تدریجی این گروه خواهد شد، به همین دلیل ایجاد تغییرات ضروری می‌باشد که یکی از این تغییرات احتمالی تلاش برای نزدیک شدن به گروه داعش می‌باشد.

در مورد احتمال اتحاد راهبردی گروه فتح الشام با گروه داعش باید گفت به دلیل ذات تمامیت‌خواه و حجم اختلافات، هیچ‌یک از رهبران این دو گروه حاضر به تقسیم قدرت با یکدیگر نیستند. اتحاد راهبردی این دو گروه دور از ذهن است اما نزدیکی تاکتیکی طرفین در صورت قرار گرفتن در موضع ضعف، بعید به نظر نمی‌رسد. لازم به ذکر است تحولات چندین ساله بحران سوریه نشان داده است که گروه‌های تکفیری با یکدیگر همکاری می‌کنند ولی بعد از کسب اندک پیروزی، به‌سرعت با یکدیگر وارد اختلاف و درگیری خونین می‌شوند.

جمع‌بندی

در جمع‌بندی مطالب فوق باید گفت بحران سوریه یک بحران بین‌المللی است که طرف‌های درگیر در آن به‌نوعی نمایندگان قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای هستند و هر تحولی در این عرصه نمایان‌گر ایجاد تحول در عرصه معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی است. در این راستا می‌توان اقدام اخیر گروه فتح الشام در عدم مشارکت در جنگ با داعش در کنار ارتش ترکیه را، به‌نوعی واکنش این گروه به تغییر برخی از سیاست‌های حامیان این گروه‌ها در عرصه بحران سوریه ارزیابی کرد که از تبعات آن می‌تواند نزدیکی تاکتیکی گروه فتح الشام با گروه داعش باشد.

دکتر حسین آجرلو /دکتری روابط بین الملل از دانشگاه اسلامی بیروت