حماس از برنامه‌ریزی خود برای شرکت در انتخابات محلی و شهرداری‌های فلسطین خبر داد. این انتخابات قرار است در سراسر کرانه باختری و غزه در اکتبر (مهر) سال 2016 برگزار شود. انتشار خبر اعلام آمادگی حماس برای شرکت در این انتخابات، واکنش‌ها و تحلیل‌های گوناگونی با خود به همراه داشت. بسیاری از تحلیل گران فلسطینی این تصمیم را تلاش حماس برای مبرا نمودن خود از اتهام عدم همراهی در ایجاد وحدت ملی فلسطین دانستند.

خالد مشعل طی پیامی مراسم فارغ‌التحصیلی گروه جدیدی از پیشگامان آزادسازی در دیر البلح واقع در نوار غزه در خصوص تصمیم حماس برای حضور در انتخابات شهرداری‌ها اعلام نمود: «یکی از مهم‌ترین مقتضیات ساماندهی اوضاع داخلی فلسطین، تشکیل مؤسسات سیاسی با رعایت اصول دموکراسی و مشارکت، تحقق آشتی ملی و پایان دادن به شکاف داخلی و برگزاری انتخابات ریاست تشکیلات خودگردان، پارلمان و شورای ملی سازمان آزادی بخش فلسطین است… حماس به انتخابات و دموکراسی و مراجعه به اراده ملت فلسطین از طریق صندوق‌های رأی اعتقاد دارد و ضمن پذیرش نتایج این انتخابات، ترسی هم از آن ندارد»[1]

این پیام نشان‌دهنده‌ی تصمیم حماس برای رویارویی جدید با جنبش فتح و وضعیت فعلی خود در کرانه باختری و غزه از طریق ابزار صندوق رأی است. در یادداشت پیش رو ضمن بررسی دو انتخابات پیشین شهرداری‌ها در فلسطین به پیامدهای حضور حماس در انتخابات آتی پرداخته خواهد شد.

1- انتخابات شهرداری‌های 2005، اولین ورود حماس به سیاست

برخلاف آنچه تصور می‌شود، اولین ورود حماس به عرصه سیاست از انتخابات پارلمانی سال 2006 کلید نخورد. حماس برای نخستین بار با حضور در انتخابات 2005 برای تصاحب کرسی مسئولین محلی و شهرداری‌ها بخت و شانس خود را از درون صندوق‌های رأی مورد آزمایش قرارداد. از نکات حائز اهمیت آن است که انتخابات شهرداری‌ها در سال 2005 پس از فوت مشکوک یاسر عرفات انجام گرفت.

 در این انتخابات جنبش فتح حدود نیمی از آرا و حماس 30 درصد آرای مردم را به خود اختصاص دادند. حماس در این دور از انتخابات توانست در 22 حوزه انتخاباتی در کرانه باختری پس از فتح در رتبه دوم قرار بگیرد. یکی از نتایج مهم این انتخابات درگیری‌های گسترده میان طرفداران فتح و حماس در رفح بود که حماس توانست در این شهر پیروز شود.[2] این پیروزی حماس، زنگ خطر را برای تشکیلات خودگردان در انتخابات 2006 پارلمان فلسطین به صدا درآورد. تاریخ نشان داد احساس تهدید از سوی حماس توسط دیگر بازیگران عرصه سیاسی فلسطین، اشتباه نبود و حماس پس از تجربه انتخابات شهرداری‌ها، پارلمان و دولت را از چنگ فتح و تشکیلات خودگردان با پیروزی در انتخابات 2006 خارج نمود.

2- انتخابات شهرداری‌ها 2012 و تحریم آن از سوی حماس

تصمیم محمود عباس برای برگزاری انتخابات در کرانه باختری و عدم برگزاری آن در غزه، موجب تحریم این انتخابات در سال 2012 از سوی حماس شد. صلاح برودیل یکی از رهبران جنبش حماس طی بیانیه‌ای در آن سال رسماً اعلام نمود: «بر اساس مفاد آشتی ملی انتخابات شهرداری‌ها، پارلمان، شورای ملی و ریاست تشکیلات باید به‌صورت یک بسته واحد و به‌عنوان یکی از نتایج آشتی ملی برگزار شوند و برخورد موردی با این مسئله و فرار از زیر بار تعهدات بزرگ آشتی ملی مبنی بر انجام کارها بر اساس توافق ملی جایز نیست. برگزاری انتخابات شهرداری‌ها تنها در کرانه باختری و مستثنا کردن نوار غزه و جنبش حماس از این مسئله بدین معناست که این انتخابات، انتخابات داخلی جنبش فتح با هدف تصاحب مجدد این شهرداری‌ها توسط جنبش فتح صورت می‌گیرد[3]»

با اعلام رسمی حماس و تأکید چند باره اسماعیل هنیه نخست‌وزیر وقت دولت فلسطین مبنی بر نامشروع دانستن انتخابات محلی، تنش‌های سیاسی میان حماس و فتح افزایش یافت. در همان برهه برخی از تحلیل گران هشدار دادند که فاصله‌گیری حماس از صندوق‌های رأی برای این جنبش مفید نخواهد بود؛ زیرا هرچند این انتخابات از سوی حماس فاقد مشروعیت است اما خلاء حضور این جنبش را مخالفان گفتمان مقاومت و طرفداران فتح پر خواهند نمود.

 انتخابات با حضور حدود 55 درصد مردم کرانه باختری انجام شد. این انتخابات هرچند به دلیل نبود حماس رقابت سردی را تجربه نمود اما اختلافات درونی جنبش فتح را عیان نمود. به‌گونه‌ای که برخی شخصیت‌ها و فهرست‌های جدا شده از فتح توانستند بر لیست اصلی فتح غلبه نمایند.[4]

3- انتخابات شهرداری‌ها در اکتبر 2016

حال پس از گذشت 4 سال از انتخابات پیشین که با تحریم حماس همراه بود، جنبش حماس رسماً از حضور خود در انتخابات پیش رو خبر داده است. علاوه بر حماس 13 جنبش دیگر فلسطینی از جمله جبهه خلق، جبهه دموکراتیک، حزب خلق و جهاد اسلامی هم آمادگی خود را برای شرکت در این انتخابات اعلام نموده‌اند. خضر حبیب، یکی از رهبران جهاد اسلامی با اعلام آمادگی این جنبش برای حضور در انتخابات گفت: «این جنبش مشکلی در حضور در قالب یک فهرست یکپارچه ملی نمی‌بیند. این انتخابات محلی و خدماتی است و به توافق اسلو ربط پیدا نمی‌کند و جهاد اسلامی مایل است در کنار گروه‌های دیگر به تعهد ملی خود عمل نماید.»

 هم‌چنین اسامه الحاج عضو کمیته مرکزی جبهه خلق این را اولین گام برای دستیابی به آشتی ملی دانست و تأکید نمود جبهه خلق ایرادی در وارد شدن در یک لیست مشترک نمی‌بیند. از سوی دیگر محمود خلف، عضو کمیته مرکزی جبهه دمکراتیک نیز اعلام کرد، نیروهای دمکراتیک پنج‌گانه یعنی جبهه‌های خلق و دمکراتیک، حزب فدا، ابتکار ملی و حزب خلق نیز در انتخابات شهرداری‌ها در قالب یک فهرست مشترک حضور خواهند یافت. [5] اما به نظر می‌رسد بیشترین پیامدهای ناشی از این انتخابات، پس از جنبش فتح و تشکیلات خودگردان متوجه مقاومت حماس باشد که در ادامه به بررسی پیامدها و دستاوردهای احتمالی حماس از این انتخابات پرداخته خواهد شد.

1-3- فرصتی برای مطالبه گری از تشکیلات خودگردان

طی سال‌های گذشته بارها حماس و فتح یکدیگر را به ایجاد مانع برای تحقق دولت وحدت ملی و یکپارچگی سیاسی در فلسطین متهم نموده‌اند، همان‌گونه که بارها در اظهارات سران حماس آمده است حضور حماس در این انتخابات نشان‌دهنده اراده حماس برای تحقق آشتی ملی و برگزاری یک انتخابات یکپارچه در سراسر فلسطین است.

حماس با حضور در انتخاباتی که برگزارکننده آن تشکیلات خودگردان است، فرصتی برای مطالبه گری برگزاری دیگر انتخابات را برای خود فراهم می‌نماید. ابومرزوق در مصاحبه‌ای تأکید نمود: «ما این انتخابات را مقدمه‌ای برای انتخابات پارلمانی یا ریاست تشکیلات خودگردان در آینده می‌دانیم و همچنان بر موضع خود مبنی بر لزوم برگزاری انتخابات پارلمانی، ریاستی و شورای ملی بر اساس توافقات آشتی ملی تأکید داریم و این همان چیزی است که در توافقات آشتی ملی هم آمده است و ما بر پایبندی خود به این توافقات تأکید کرده و از تمامی شرکای خود در دیگر گروه‌های فلسطینی می‌خواهیم که این توافقات را اجرایی کنند.»[6] به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت نه‌چندان مطلوب محمود عباس در کرانه باختری، حماس این انتخابات را فرصتی برای فشار بر تشکیلات خودگردان و رئیس آن می‌داند.

2-3- افزایش حضور سیاسی در کرانه باختری بدون مسئولیت مستقیم

 یکی از تصمیمات هوشمندانه حماس، اعلام عدم تشکیل لیست مستقل انتخاباتی است. سامی ابوزهری سخن گوی جنبش حماس در خصوص این تصمیم تأکید نمود: «حماس در قالب فهرستی متشکل از افراد متخصص در انتخابات شرکت خواهد کرد تا هدف خدمت به ملت فلسطین را تحقق ببخشد. حماس ضمن دعوت از تمامی اقشار ملت فلسطین برای مشارکت در انتخابات شهرداری‌ها، اعلام می‌کند که این جنبش در قالب فهرست تکنوکرات‌ها در این انتخابات شرکت می‌کند»[7]

هم‌چنین ابومرزوق از سران حماس در تبیین چرایی عدم ارائه لیست مستقل می‌گوید: «بی‌شک، شرایط کرانه باختری بسیار ویژه است و با وضعیت باریکه غزه فرق می‌کند، اما این اولین باری نیست که حماس موفق به پشت سر گذاشتن موانع و مقابله با اقدامات رژیم صهیونیستی می‌شود؛ از همین رو، این جنبش لیست‌های انتخاباتی خود را با حضور افراد با تجربه و متخصص تشکیل خواهد داد و از لیست‌هایی با همین شرایط هم حمایت خواهد کرد. این جنبش در هیچ منطقه‌ای با لیست‌های انتخاباتی منتسب به حماس شرکت نخواهد کرد.»[8]

این تصمیم ناشی از درک حماس و موانع حضور و تردد نیروهای رسمی وی در کرانه باختری است. شرایط غزه با کرانه باختری بسیار متفاوت است و حماس برای امکان حضور خود در انتخابات و افزایش حضور سیاسی‌اش به دنبال حمایت از افراد نزدیک به خود در مقابل تشکیلات خودگردان و نفوذ در رأی مردم کرانه باختری از طریق معرفی شخصیت‌های متخصص است.

این سیاست در جنبش‌های اخوان المسلمین کاملاً شناخته شده است. اخوان المسلمین در بسیاری از کشورها فعالیت‌های مدنی، اقتصادی و اجتماعی را اولویت خود در قبال جامعه تعریف می‌نمود. حماس با تصمیمی هوشمندانه ضمن حضور سیاسی، با اعلام حمایت از دیگر لیست‌ها و افراد غیرسیاسی و افرادی که علناً و مستقیماً عضو حماس نیستند، فرصت کسب جایگاه و مشروعیت برای جنبش خود در کرانه باختری ایجاد خواهد نمود.

3-3- بازگشت به صندوق‌های رأی در کنار مقاومت

حماس با پیروزی در انتخابات سال 2005 به عرصه سیاسی قدم برداشت، اتفاقی که بسیاری از تحلیل گران پایان رویه مقاومت حماس می‌دانستند و معتقد بودند نمی‌توان در یکدست سیاست و دولت داشت و در دستی دیگر سلاح و مقاومت را پیش برد و عاقبت حماس را تبدیل شدن به گروهی غیرانقلابی و محدود در توافق‌های سیاسی می‌دانستند.

 تحریم انتخابات محلی از سوی حماس، ناکامی این جنبش در تداوم دولت ملی فلسطین و خارج شدن کنترل سیاسی کرانه باختری، عدم برگزاری جلسات پارلمان فلسطین و… مجموعه‌ای از عواملی است که موجب شد برخی تحلیل گران فرآیند حماس را بازگشت به پیش از 2005 بدانند و تأکید نمایند حماس در برزخ انتخاب صلح هدنه (آتش بس بلند مدت) یا تداوم مقاومت قرار دارد؛ اما اعلام حماس با حضور در انتخابات و برگزاری انتخاباتی دیگر چون تشکیل دولت ملی و پارلمان فلسطین، نشان داد به دنبال بازگشت به صندوق‌های رأی و رویه سیاسی خود است. در این خصوص اسماعیل هنیه تأکید نمود: «حماس با ورود به این رقابت می‌خواهد این شعار که دستی می‌سازد و دستی مقاومت می‌کند را محقق سازد و در زندگی سیاسی فلسطینیان نیز توازن برقرار کند[9]»

4-3- شکست در انتخابات، تشدید نارضایتی‌ها

در صورتی که حماس در غزه لیستی مشخص و منتسب به خود ارائه نماید و آن لیست رأی نیاورد و یا در صورت عدم ارائه لیست در غزه، ما شاهد پیروزی لیست‌های نزدیک به جریان‌های سازش در شهرداری‌های غزه باشیم، در هر دو حالت پیش بینی شده جنبش حماس با چالشی تازه روبرو خواهد بود.

هم‌چنین حماس در صورتی که پس از انتخابات مدعی عدم سلامت انتخابات بلاخص در غزه شود یا با پذیرش سلامت انتخابات عدم پیروزی را قبول کند، در هر صورت با تشدید نارضایتی‌ها خصوصاً در غزه روبرو خواهد بود که جنبش مقاومت فلسطین را با چالشی سیاسی جدیدی روبرو خواهد نمود.

4- جمع‌بندی

بازگشت حماس به انتخابات بدون ارائه لیست مستقیم، به نظر می‌رسد تصمیم صحیحی است که در صورت هوشمندی می‌تواند خدشه‌های وارد شده به توانمندی سیاسی و اراده اجتماعی خصوصاً طی دو سال پرفشار گذشته این جنبش را کمی ترمیم نماید. فرصت مطالبه گری از تشکیلات خودگردان، مبرا نمودن حماس از ایجاد مانع در تحقق وحدت ملی و افزایش حضور سیاسی در کرانه باختری مجموعه فرصت‌های پیش روی حماس در بازگشت به صندوق‌های رأی است.

محمدمحسن فایضی/ پژوهشگر مسائل فلسطین