عنصر تعارض موجود در ذات آنارشیک نظام بین‌الملل و تأکید بر منافع ملی سبب شده است که هر کشوری اهداف مدرج خود را با توجیه حفاظت و تأمین منافع ملی از طریق دیپلماتیک و غیر دیپلماتیک دنبال کند. سیاست خارجی روسیه نیز از این امر مستثنا نیست. اتخاذ سیاست راهبردی حرکت به‌سوی منطقه شرق، جنوب شرق آسیا و اقیانوسیه توسط دولت اوباما که در سال 2012 رسماً اعلام شد (۱)، یک خلأ ژئوپلیتیکی از منطقه دریای بالتیک تا خلیج‌فارس به وجود آورده است که در حال حاضر روسیه و برخی قدرت‌های منطقه‌ای به دنبال پر کردن آن هستند. روسیه در شرق اروپا و منطقه غرب آسیا در حال افزایش نفوذش است. در این مقاله به بررسی انگیزه‌های میانجیگری پوتین در مذاکرات سازش از منظر راهبرد نوین روسیه در تلاش برای تثبیت قدرتش در منطقه غرب آسیا پرداخته می‌شود.

1-تلاش روسیه برای تثبیت قدرت خود در منطقه غرب آسیا

روسیه در سال‌های اخیر به‌ویژه تحت رهبری پوتین سعی دارد در حوزه‌های گوناگون به ارتقا جایگاه و منزلت خود در نظام بین‌المللی و به‌ویژه در منطقه غرب آسیا اقدام کند. در این راستا از راهبردها و راهکارهای متنوع چون انواع کنفرانس‌ها، نشست‌ها و ائتلاف‌ها و از نهادهای بین‌المللی و منطقه‌ای مثل سازمان ملل، شورای امنیت و اتحادیه عرب بهره می‌برد. همچنین روسیه از طریق ارتباط و همکاری با قدرت‌های بین‌المللی و قدرت‌های منطقه‌ای و استفاده از ظرفیت‌های آن‌ها سعی در مدیریت بحران‌ها و تحولات غرب آسیا به نفع خود دارد. البته لازم به ذکر است که در بستر تحولات میدانی غرب آسیا روسیه در عین همکاری لاجرم باید با قدرت‌های بین‌المللی و قدرت‌های منطقه‌ای نیز به رقابت برخیزد. واقعه سرنگونی بمب‌افکن سوخو ۲۴ روسیه توسط جنگنده اف ۱۶ ترکیه در مرز سوریه نیز جلوه‌ای از همین نوع رقابت‌ها در منطقه است.(۲)

1-1- بعد سیاسی و ژئوپلیتیک

گسترش روزافزون و مداخلات مستقیم و غیرمستقیم آمریکا و ناتو به سمت شرق و حوزه نفوذ شوروی سابق در اروپای شرقی، جمهوری‌های استقلال‌یافته شوروی سابق، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا و ورود به محیط امنیتی روسیه و ایجاد بحران‌ها و تحولات مخرب داخلی و منطقه‌ای در این کشورها، برای روسیه نگران‌کننده و غیرقابل قبول است. لذا روس‌ها در ابتدای قرن ۲۱ میلادی، به‌ویژه تحت رهبری پوتین موضع منفعل خود را در دهۀ 1990 پشت سر گذاشته و به ایفای نقش مؤثر و متناسب با یک عضو دائم شورای امنیت، صاحب دومین ارتش بزرگ جهان، دارنده بیشترین بمب‌های اتمی جهان و یکی از بزرگ‌ترین صادرکننده تسلیحات در عرصه بین‌الملل و منطقه‌ای پرداخته‌اند.(۳)

روسیه باید از موقعیت و حیثیت خود دفاع کند لذا مانورهای تسلیحاتی- نظامی از اوکراین تا سوریه، مداخله قدرتمندانه در گرجستان و منتزع کردن دو منطقه اوستیای جنوبی و آبخازیا از آن، حمله نظامی به شبه‌جزیره کریمه اوکراین و الحاق آن به روسیه و حمایت از استقلال‌طلبان شرق اوکراین در برابر دولت مرکزی این کشور و نهایتاً ورود نظامی به سوریه و همکاری راهبردی با ایران و در نمونه بزرگ‌تر آن با محور مقاومت، همگی نشانگر ایفای نقش فعال، هژمون روسیه در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای است.

2-1- بعد اقتصادی

برای اقتصاد روسیه از طرفی جذب درآمدها و سرمایه‌های نفتی و از طرفی دیگر بازار گسترده و مستعد تسلیحاتی و غیر تسلیحاتی کشورهای منطقه غرب آسیا، بسیار تعیین‌کننده و حیاتی بوده و در راهبردهای اقتصادی روسیه اولویت بالایی دارد. کشورهای منطقه غرب آسیا و به‌ویژه عرب‌ها از مهم‌ترین بازارهای محصولات نظامی و غیرنظامی روسیه محسوب می‌شوند.(۴)

3-1- بعد امنیتی

روسیه همواره نگران حاکمیت افراطیون سلفی در کشورهای منطقه غرب آسیا بوده است زیرا تحولات این کشورهای مسلمان می‌تواند بر مناطق مسلمان‌نشین روسیه تأثیرگذار باشد و سطح مطالبات مسلمانان را از روسیه افزایش دهد و بر خواسته‌های هویت‌طلبانه، قوم‌مدارانه و گرایشات استقلال‌طلبانه آن‌ها در آسیای مرکزی و قفقاز و به‌طور مشخص‌تر در جمهوری‌های چچن، اینگوش و داغستان دامن بزند. تقریباً 10 درصد از جمعیت روسیه که بالغ‌بر ۳۰ میلیون نفر مسلمان هستند.(۵) حدود شانزده هزار چچنی در قالب گروه‌های تکفیری در سوریه و عراق هستند که در صورت بازگشت به مناطق مسلمان‌نشین روسیه تهدیدی مستقیم محسوب می‌گردند.(۶)

2- بررسی پیامدهای تلاش روس را برای تثبیت قدرت خود در منطقه

سیاست خارجی اتحاد جماهیر شوروی دارای مبانی ایدئولوژیک بود اما روسیه سعی می‌کند به‌طور روزافزونی از ایدئولوژی فاصله گرفته و سیاست خارجی واقع‌گرایانه و پراگماتیستی را به‌ویژه در منطقه غرب آسیا طرح و اجرا کند.

1-2- همکاری راهبردی با ایران و محور مقاومت و رابطه با کشورهای عرب متحد غرب

ائتلاف و همکاری راهبردی روسیه با ایران و در پهنه‌ای بزرگ‌تر، محور مقاومت در عرصه سوریه انگیزه و علاقه‌مندی مسکو به گسترش نفوذ نظامی و سیاسی‌اش در منطقه و بخشی از استراتژی رویارویی این کشور با ناتو و آمریکا در غرب آسیا ، آسیای مرکزی و قفقاز محسوب می‌شود.(۷) البته لازم به ذکر است که ائتلاف راهبردی ایران و روسیه، کشورهای عربی متحد غرب را عصبانی کرده و امکان دور شدن آن‌ها از روسیه را افزایش می‌دهد. به‌ویژه بعد از توافق هسته‌ای غرب با ایران، اعراب احساس خطر کردند و به روسیه نزدیک شدند؛ اما با تقویت همکاری‌ها راهبردی روسیه با ایران و نزدیکی هرچه بیشتر آن‌ها، احتمال فاصله گرفتن اعراب متحد غرب از روسیه افزایش می‌یابد.

این کاهش روابط با اعراب خوشایند روسیه، که حساب ویژه‌ای روی جذب و پذیرش سرمایه‌های نفتی و نیز بازار مصرف کشورهای عرب اعم از نظامی و غیرنظامی کرده است، نخواهد بود؛ لذا مطرح کردن آمادگی میانجیگری پوتین در خصوص سازش میان تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی را می‌توان در راستای ایفای نقشی جدید توسط روسیه در جهان عرب ارزیابی کرد که با هدف افزایش توجهات و تشدید ارتباطات این کشور با جهان عرب انجام خواهد شد.

2-2- سیاست خارجی روسیه و رژیم صهیونیستی:

پس از فروپاشی شوروی، به علت تغییر فضای بین‌المللی و نزدیکی روسیه به غرب و همچنین مهاجرت قریب به یک‌میلیون یهودی روس‌تبار به سرزمین‌های اشغالی طی سال‌های ۱۹۹۰ لغایت ۲۰۱۲ روابط روسیه و رژیم صهیونیستی ارتقا پیدا کرد.(۸) لازم به ذکر است یهودیان روس تبار اکنون یک‌ششم جمعیت رژیم صهیونیستی را تشکیل می‌دهند فلذا عاملی بسیار مهم در ارتباطات فیمابین محسوب می‌گردند.(۹)

با توجه به وجود جمعیت بالای یهودی در روسیه و نیز حجم انبوه یهودیان روس تبار در رژیم صهیونیستی و همچنین افزایش روزافزون سطح ارتباطات فیمابین، شاهد تأثیر و تأثر جدی طرفین هستیم به نحوی که لابی یهودی در روسیه بر سیاست‌های راهبردی این کشور تأثیرات خود را به نفع تل‌آویو می‌گذارد. تحولات اخیر جهان عرب و بحران‌های به وجود آمده در این راستا اعم از بحران ظهور گروه‌های تکفیری – تروریستی در عراق، سوریه، لیبی، یمن، برای روسیه که اکثر این کشورها به‌نوعی در حوزه نفوذ سنتی آن جای می‌گرفتند و با توجه به حضور اقلیت بزرگی از مسلمانان در روسیه تهدیدی جدی محسوب می‌گردد که باید مدیریت گردد.(۱۰)

از طرفی رژیم صهیونیستی نیز به سبب فعال شدن منازعات قومی و مذهبی و ظهور جریان‌های تکفیری در جهان اسلام به‌نوعی دارای حاشیه امن شده است و سعی درافزایش تفرقه در جهان اسلام و منطقه را دارد؛ بنابراین مدیریت بحران‌ها و تحولات منطقه به نفع خود در دستور کار هردو طرف روسی و رژیم صهیونیستی قرار دارد و از این منظر هم مشارکت و هماهنگی آن‌ها با یکدیگر و هم چالش‌های فیمابین آن‌ها افزایش پیداکرده است.

3-2- سیاست خارجی روسیه و مسئله فلسطین

روسیه چه در زمان وجود شوروی و چه بعد از فروپاشی آن، همواره از تشکیل کشور مستقل فلسطین در محدوده سرزمین اشغالی ۱۹۶۷  حمایت کرده است. بعد از انعقاد قرارداد اسلو در ۱۹۹۳ و ایجاد تشکیلات خودگردان فلسطین نیز روسیه سریعاً آن را پذیرفته و از آن پشتیبانی کرد.(۱۱)

ارتباطات تشکیلات خودگردان و روسیه نیز از سطح مناسب و قابل قبولی برخوردار بوده است. بعد از سال ۲۰۰۷  و جدایی غزه تحت حاکمیت حماس و کرانه باختری تحت حاکمیت تشکیلات خودگردان نیز روسیه ارتباطات خود را با هردو طرف حفظ کرده است؛ اما راهبرد، مواضع و ارتباطات روسیه در قبال فلسطین، بسیار متأثر از فضا و مناسبات بین‌المللی و منطقه‌ای و نیز روابط روسیه با رژیم صهیونیستی بوده است.

لذا فلسطین برای روسیه توأمان به‌مثابه یک فرصت مشروعیت‌زا و یک تهدید مشروعیت‌زدا تلقی می‌شده که روسیه سعی دارد با مدیریت رابطه‌اش با فلسطین آن را به یک فرصت مؤثر مشروعیت‌زا در سیاست خارجی غرب آسیا خود تبدیل کند. حمایت از فلسطین برای روسیه در جهان اسلام و عرب، مشروعیت زا است و امکان و قابلیت جلب حمایت کشورهای مسلمان منطقه و نیز اقلیت بزرگ مسلمان روسیه را دارا است.

3- پیشنهاد پوتین برای میانجیگری بین تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی

ابتدا سیسی- رئیس‌جمهور مصر- بود که ۲۱ اگوست ۲۰۱۶ روسای رسانه‌های تحریر الاهرام، الاخبار و الجمهوری را فراخواند و به آن‌ها اطلاع داد که پوتین، اعلام آمادگی کرده است که می‌تواند میزبان ابومازن و نتانیاهو برای برگزاری «مذاکرات مستقیم» باشد. وی همچنین گفت که مصر از هر نوع حرکت بین‌المللی که بتواند بر مذاکرات صلح تأثیر بگذارد، استقبال می‌کند.

قبل از آن‌هم وزیر امور خارجه تشکیلات خودگردان ریاض مالکی در خردادماه ۹۵ گفته بود: «شاید، کنفرانس فرانسه گفتگوهای صلح را ارتقا بخشد و اما این به آن معنا نیست که مابقی فرصت‌ها گرفته‌شده است. به همین علت، من اینجا در مسکو هستم تا در مورد ظرفیت‌ها و توانایی‌های مسکو در رابطه با دخالت مستقیم و فعال در (گفتگوهای مربوط به) فرآیند صلح مذاکره کنم». المالکی سپس یادآور شده بود: «ما معتقدیم روسیه می‌تواند نقشی بسیار پررنگ در جمع‌کردن طرف‌ها بر سر میز ایفا کند.»(۱۲)

اخیراً نیز، احمد مجدلانی عضو کمیته اجرایی ساف، اظهار داشت: « به‌زودی دیداری میان نتانیاهو و محمود عباس با هدف بررسی امکان انجام مذاکرات میان فلسطین و اسرائیل در پاسخ به تلاش‌ها برای از سرگیری روند صلح خاورمیانه برگزار می‌شود.» احمد مجدلانی ادامه داد:‌ «روسیه و مصر در حال تلاش برای نزدیک کردن دیدگاه‌ها میان فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها برای پیشبرد روند صلح هستند که سال‌ها متوقف باقی مانده است.»

هم‌چنین روزنامه صهیونیستی یدیعوت آحارونوت نیز به نقل از برخی منابع آگاه اعلام کرد که این دیدار میان نتانیاهو و محمود عباس ماه اکتبر آینده و زیر نظر پوتین برگزار خواهد شد و هیچ‌یک از طرفین برگزاری این دیدار را تکذیب نکرده‌اند. این روزنامه افزود، تشکیلات خودگردان ترجیح می‌دهد که این دیدار به‌جای قاهره در مسکو برگزار شود؛ چرا که مصر سعی در تحمیل طرح خود برای از سر گیری روند سازش به‌جای طرح فرانسه را دارد که عباس به آن چشم امید دوخته و با قدرت از آن حمایت می‌کند. در همین حال، این منابع تأکید کرده‌اند که ریاست تشکیلات خودگردان فلسطین بر لزوم توقف شهرک سازی‌ها و تعیین زمان پایان اشغالگری رژیم صهیونیستی تاکید دارد. گرچه مطابق گزارش رسانه‌های بین‌المللی، محمود عباس با پیشنهاد روسیه برای دیدار با نتانیاهو در مسکو موافقت کرده است ولی در مقابل نتانیاهو خواستار به تعویق افتادن آن شده است.(۱۳)

اما آنچه این تلاش مسکو جهت احیاء مذاکرات سازش را زیر سؤال برده و آن را بی سرانجام سازد همانا ملاحظات، شرایط، مواضع و پیش‌شرط‌های جدی و متناقض دو طرف فلسطینی و رژیم صهیونیستی است که در اظهارات سران آن‌ها به‌وضوح مشاهده می‌شود: به‌طور مثال «واصل ابو یوسف» عضو کمیته اجرایی سازمان آزادی بخش فلسطین برگزاری دیدار بین نتانیاهو و عباس را بعید می‌داند و عنوان می‌کند که هرگونه دیداری مشروط به توقف شهرک‌سازی و آزادی اسرای فلسطینی و نیز وجود افق روشن سازش است.(۱۴) همچنین “احمد مجدلانی” به هاآرتص گفته است، منفعت رژیم صهیونیستی نیز ایجاب می‌کند که نتانیاهو برای انحراف افکار عمومی از تلاش‌های سیاسی فرانسه و طرح فرانسه، به طرح روسیه علاقه‌مندی نشان دهد.(۱۵) و این یعنی تل‌آویو به دنبال صلح نیست بلکه تنها به‌عنوان تاکتیکی جهت رفع فشارهای بین‌المللی به این نوع مذاکرات توجه نشان می‌دهد.

علاوه بر این ابومازن و تشکیلات خودگردان بارها اعلام کرده است که در مذاکرات مستقیم و بدون دو پیش‌شرط متوقف کردن شهرک سازی‌ها در اراضی اشغالی ۱۹۶۷ و نیز مشخص شدن زمان پایان اشغالگری توسط رژیم صهیونیستی شرکت نخواهد کرد و آن را مفید نمی‌داند و این در حالی است که طبق پیشنهاد اخیر، پوتین نه به‌عنوان میانجی بلکه به‌عنوان یک ناظر در مذاکرات مستقیم طرفین نقش ایفا خواهد کرد. از طرفی دیگر نتانیاهو نیز بارها اعلام کرده است باید مذاکرات مستقیم و بدون هیچ‌گونه پیش‌شرطی باشد.

نگاهی به تاریخ

قریب به ۱۱ سال پیش دقیقاً چنین پیشنهادی توسط پوتین، برای میانجیگری میان طرف فلسطینی و رژیم صهیونیستی مطرح شده و در مصاحبه با روزنامه “الاهرام” مصر حتی مثل امسال از مصر به‌عنوان کشوری تأثیرگذار در حل مناقشات منطقه‌ای به‌ویژه مسئله فلسطین نام برده بود. پوتین ضمن اعلام آمادگي براي میانجی گیری، اين مسئله را به خواست طرفين و همكاري جمعي كشورها و قدرت‌های منطقه منوط کرده بود.

وي گفته بود: « ما در سال‌های اخير گفتگوهاي بسيار جدي را با اسرائیل‌هایی كه ساليان طولاني در اتحاديه جماهير شوروي سابق ساكن بودند، انجام داده‌ايم و تلاش‌های زيادي را در مورد اين‌كه آيا در شرايط امنيتي مناسبي به سر می‌برند يا خير، انجام داده‌ایم» پوتين با اشاره به قدرت و دامنه نفوذ مصر در منطقه گفته بود: « ما اميدواريم كه مصر به‌منزله يكي از بزرگ‌ترین كشورهاي عرب و قدرتمندترين و پرنفوذترین كشور منطقه بتواند تأثیر مثبتي در حل و فصل صلح‌آمیز اين مسئله داشته باشد.»(۱۶)

4- نتیجه‌گیری

حال با توجه به سوابق ناامیدکننده مذاکرات سازش و نیز ادامه شهرک‌سازی در قدس شرقی و کرانه باختری و نیز عدم آزادسازی اسیران فلسطینی مشخص است که این دور از مذاکرات نیز در صورت انجام بی‌فایده بوده و منجر به شکست خواهد شد. لذا با توجه به اینکه این مذاکرات آینده‌ای نداشته و مثل مذاکرات بی‌نتیجه سابق محکوم به شکست است باید علت مطرح شدن آن را از سوی روسیه بررسی کرد:

پوتین واقف است که در زمینه صلح مثل ۱۱ سال پیش موفق نخواهد بود علاوه بر اینکه فعلاً ایام مبارزات انتخاباتی آمریکا است و دیگر این‌که رژیم صهیونیستی اساساً به دنبال صلح نیست. اما انگیزه روسیه در مطرح کردن این دعوت به مذاکره توجه مجدد به مسئله فلسطین و استفاده از بعد مشروعیت‌زا آن در بین کشورهای عربی و جهان اسلام است که در راستای تأمین منافع ملی روسیه قرار دارد. همان‌طور که قبلاً هم گفته شد توجه و تاکید بر مسئله فلسطین و فرایند صلح غرب آسیا سبب نزدیکی روسیه به کشورهای عربی منطقه و جلب اعتماد آن‌ها خواهد شد و علاوه بر بازار مصرف نظامی و غیرنظامی اعراب باعث جذب سرمایه‌های نفتی آنان توسط روسیه خواهد شد.

البته نباید از جنبه ژئوپلیتیک و راهبردی مسئله نیز غافل شد به این معنا که روسیه طی سال‌های اخیر سعی در فعال کردن تمامی ظرفیت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای جهت مقابله با نفوذ و دخالت‌های مستقیم و غیرمستقیم ناتو و آمریکا در حوزه‌های نفوذ سنتی خود داشته است و نزدیکی هرچه بیشتر با کشورهای عرب منطقه را نیز باید در راستای همین مسئله ارزیابی کرد. در خصوص انگیزه رژیم صهیونیستی از حضور احتمالی در این دعوت نیز باید گفت راهبرد رژیم صهیونیستی در منازعه با جهان عرب، دستیابی به سازش حداقلی است، یعنی تل‌آویو به دنبال تحمیل حداکثر خواسته‌هایش به‌طرف فلسطینی و دادن حداقل امتیاز به‌طرف مقابل است.

رژیم صهیونیستی معتقد است با تحکیم و تعمیق هر چه بیشتر روابط با روسیه دستیابی به این اهداف قابلیت تحقق بیشتری خواهد داشت. لازم به ذکر است روسیه روابط نزدیک و گرمی با رژیم صهیونیستی دارد به‌ویژه از سال گذشته که روسیه عملیات نظامی در سوریه را آغاز کرد، دو طرف وارد فاز هماهنگی‌های دو متقابل نظامی و امنیتی شدند.

——————————

منابع و مآخذ:

۱- متن کامل سند راهبرد امنیت ملی آمریکا در سال ۲۰۱۵ م، خبرگزاری تسنیم، سرویس بین‌الملل، شناسه خبر: 647326،

، ۱۹ بهمن ۱۳۹۳:

http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/11/19/647326

۲- ترکیه مسئولیت سرنگونی سوخوی روسیه را پذیرفت، خبرگزاری صداوسیما، تحلیل سیاسی خارجی،

، ۹ تير ۱۳۹۵:

http://www.iribnews.ir/fa/news/1193216

۳- روسیه، ویکی‌پدیا:

https://fa.m.wikipedia.org/wiki/روسیه

نیروهای مسلح فدراسیون روسیه، ویکی‌پدیا:

https://fa.m.wikipedia.org/wiki/نیروهای_مسلح_فدراسیون_روسیه

جنگ‌افزار هسته‌ای، ویکی‌پدیا:

https://fa.m.wikipedia.org/wiki/جنگ‌افزار_هسته‌ای

۴- Ilya Bourtman، “Putin and Russia’s، Middle East Policy، Review of International Affairs Middle East، vol. 10، no. 2 (2006 june) P. 2.؛

Paul Rivlin، The Russian Economy and arms exports to Middle East، the (Jaffee Center for Strategic Studies JCSS )، Memorandum، No. 79، 2005 November، P. 34.

۵- اسلام در روسیه، ویکی‌پدیا:

https://fa.m.wikipedia.org/wiki/اسلام_در_روسیه

۶- آزاده مرنی، کمر داعش شکست، موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، 1395/4/26:

http://m.tebyan.net/newindex.aspx?pid=327092

 آمار تکان دهنده از حضور تروریست‌های خارجی در سوریه/ چچنی ها و سعودی‌ها در صدر هستند، خبرگزاری مهر، سرویس بین‌الملل، خاورمیانه و آفریقای شمالی، شناسهٔ خبر: 2229539 – چهارشنبه ۱۶ بهمن ۱۳۹۲:

http://www.mehrnews.com/news/2229539

۷- پوتین: مسکو به سوریه کمک کرد تا حاکمیت خود را حفظ کند، خبرگزاری فارس، گروه بین‌الملل / حوزه آمریکا، اروپا ۹۵/۰۶/۱۴:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950614001192

۸- آینده اسرائیل، پایگاه خبری- تحلیلی انتخاب، هشتم مرداد نود و یک:

http://www.entekhab.ir/fa/news/71140

۹- همان:

http://www.entekhab.ir/fa/news/71140

؛ ساکنان اسرائیل چه کسانی هستند؟، باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر: ۵۱۷۷۷۲۴، نوزده فروردین ۹۴:

http://www.yjc.ir/fa/news/5177724

۱۰- اسلام در روسیه، ویکی‌پدیا:

https://fa.m.wikipedia.org/wiki/اسلام_در_روسیه

۱۱- سعید شکوهی، «سیاست خارجی تحول‌گرایانه روسیه در خاورمیانه در دورۀ مدودف»، مجله دیپلماسی صلح عادلانه، شماره 6، بهار 1391.

۱۲- میانجیگری مسکو در حل مشکلات فلسطین با رژیم صهیونیستی، امروز آنلاین، به نقل از ایتارتاس، سرویس بین‌الملل، ۲۰ خرداد ۱۳۹۵:

https://goo.gl/PKaZLY

۱۳- نتانیاهو حاضر به دیدار با “ابومازن” نشد، قدسنا، کد خبر ۶۶۴۲۶، مورخ ۹۵/۶/۱۷:

http://qodsna.com/NewsPage.aspx?newsid=66426

۱۴- سفر مقام روسی به سرزمین اشغالی برای احیای روند سازش، خبرگزاری تسنیم، سرویس: بین‌الملل، شناسه خبر: 1174704، ۱۰ شهريور ۱۳۹۵:

http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/06/10/1174704

۱۵- تلاش پوتین برای احیای گفت‌وگوهای اسرائیلی-فلسطینی، سایت فردا، ۲۱ شهریور ۱۳۹۵ تهران:

http://www.radiofarda.com/a/f12-moscow-summit-netanyahu-and-abbas/27954730.html

۱۶- پوتين، روسيه آماده ميانجيگري بين فلسطين و اسرائيل است، خبرگزاری مهر، سرویس: بین‌الملل، شناسه خبر:175891، ۵ اردیبهشت ۱۳۸۴:

http://www.mehrnews.com/news/175891

نعمتی