این مقاله با بررسی برخی از موفقیت های ایران در حوزه علم و فناوری قصد بر اثبات موفقیت ایران در عرصه علم و فناوری دارد. در این مقاله با بیان تعاریفی از فرهنگ علمی، از آن به عنوان  زمینه‏ی توسعه در علم و فناوری یاد می‏شود که انقلاب اسلامی با محتوای دینی خود، پدید آورنده‏ی آن بوده‏است. دین اسلام با فریضه شمردن علم و علم آموزی از یک سو و‏استقلال طلبی از سوی دیگر، ارزش هایی را در جامعه ایران ایجادنمودکه عملافراهم کننده رشدعلمی بود. بافراهم شدن این زمینه علمی، دوسویه‏ی اجتماعی وفردی به سمت دستیابی به علم و فناوری ایجادمی شود که از سه شیوه به این هدف نائل می‏آید. سه شیوه‏ی یادگیری، درگیرشدن و اجتماعی – سازمانی که برگرفته ازنظر گودن و گینگراس می‏باشد. از طریق شیوه یادگیری، افزایش تحصیلات جامعه ایرانی پدیدآمده‏است ودر راستای شیوه درگیرکردن، اقداماتی تشویقی از جمله جوایز برای برگزیدگان جشنواره های علمی مختلف و همچنین ایجاد انگیزه های معنوی،صورت گرفته‏است. نهاد سازی های مختلف از جمله ایجاد پژوهشگاهها و پارک های علمی و فناوری از یک سو و ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سوی دیگر در قالب دستیابی به علم و فناوری از طریق شیوه‏ی سازمانی – اجتماعی ارزیابی می‏گردد.

مقدمه

در مقاله پیش رو قصد بر آن ‏است تا به این سوال پاسخ داده شود که دلیل رشد علم وفناوری در ایران چیست؟ آنچه که به عنوان علم در این مقاله مورد نظر‏است علوم تجربی آکادمیک‏است که حوزه هایی از علوم پزشکی، علوم پایه و… را منهای علوم انسانی و علوم اجتماعی در بر می‏گیرد.

در ابتدا با توضیح مختصری از مفهوم فرهنگ علمی به عنوان زمینه‏ی رشد علم، شیوه های دستیابی به علم و فناوری  از نگاه گودن و گینگراس بررسی می‏شود.

سپس با بیان هویت اسلامی انقلاب ایران که مروج علم و علم آموزی‏است، به این مسئله پرداخته می‏شود که با حاکم شدن ارزش های دینی در جامعه ایرانی، زمینه حرکت علمی فراهم می‏شود و حرکت های فردی و اجتماعی به سمت دستیابی به علم از سه طریق یادگیری، درگیرشدن و شیوه سازمانی – اجتماعی صورت می‏گیرد. و نشان داده می‏شود که چگونه این سه شیوه در ایران به کار گرفته شده‏است.

آنچه که در این مقاله قرار‏است به آن رسیده شود این‏است که رشد علم و فناوری در ایران حاصل همسو شدن ارزش های جامعه ایرانی با ارزش های علمی از طریق حاکمیت اسلام انقلابی بوده‏است. چرا که اسلام مروج علم و‏استقلال طلبی می‏باشد.

در رابطه با نقش انقلاب اسلامی در توسعه علم و فناوری، مطالب مدونی تولید نشده‏است و تنها می‏توان از مقاله‏ی “نقش دین در فرهنگ سازی توسعه علمی” که توسط آقای محمد رحیم عیوضی نوشته شده‏است،نام برد که به رابطه دین و توسعه علمی می‏پردازد و در بخش هایی به نقش فرهنگ ساز دین اشاره می‏کند که مولد ارزش های تجلیل کننده از علم در جامعه‏است. البته محمدباقر خرمشاد نیز در مقاله” انقلاب اسلامی، انقلاب تمدن ساز” بیان می دارد که انقلاب اسلامی در پی تمدن سازی در عصر جدید است و  دانشگاه (به عنوان مکان علمی) نقش اساسی را در این هدف انقلاب اسلامی بازی می کند.

چارچوب نظری

فرهنگ علمی اصطلاحی‏ است که دلالت های مختلفی را برای آن بیان نموده اند. از یک منظر فرهنگ علمی بیانگر جدا نبودن علم و فرهنگ عمومی تلقی می‏شود و این جدا نبودن علم از جامعه منجر به آن می‏شود که همگان بایداطلاعات  بیشتر درباره‏ی علم داشته باشند (وحیدی 1388, 155) .

خلیل هراتی نیز عناصر متعددی را برای تشخیص فرهنگ علمی بیان می‏دارد که  این عناصر آگاهی، شناسایی، درک، آشنایی، شناخت و‏استعداد کسب اطلاعات را در حوزه‏ی علم و فناوری در برمی گیرد. وی داشتن فرهنگ علمی را به معنی شایستگی انسان برای مواجهه با علم می‏داند. وی بیان می‏دارد  که فرد با فرهنگ(فرهنگ علمی) باید در تصمیمات علمی مشارکت جوید یا حداقل آمادگی آن را داشته باشد (هراتی 1376).

گودن و گینگراس نیز تعریفی از فرهنگ علمی ارائه می‏دهند که مفهوم ” دستیابی” در محورآن قرار می‏گیرد. آنها فرهنگ علمی  را بیانی از تمامی شکل هایی می‏دانند که افراد و جامعه می‏توانند از طریق آنها دانش و تکنولوژی را به دست بیاورند (وحیدی 1388, 159).

این تعریف به نوعی به سواد علمی (یعنی سطح علمی جامعه ) و فهم همگانی از علم (به معنی شناخت وجوب علم و علاقه مندی به آن را ) توجه دارد و از سوی دیگر چارچوبی برای حمایت همگانی از علم و فناوری محسوب می‏شود که باآن علم و فناوری می‏تواند شکوفا شود.  شناخت نسبی از علم و فناوری، با اهمیت دانستن علم و فناوری و رویکرد مثبت به علم، اهتمام و حرکت به سمت کسب علم و فناوری، دارا بودن حداقلی از آموزش، مهیا بودن زمینه برای کسب علم و فناوری و آمادگی لازم برای رشد علم و… از جمله شاخص های فرهنگ علمی محسوب می‏گردند

فرهنگ علمی از نگاه گودن و گینگراس دو سویه‏ی فردی و اجتماعی دارد. سویه‏ی فردی اشاره به تحرک و اهتمام فردی به علم دارد. سویه‏ی اجتماعیِ فرهنگ علمی از نگاه گودن وگینگراس ازآنجا نشات می‏گیردکه افراد به طور طبیعی در مواجه با مشکلات به خصوص در دستیابی به علم و فناوری به یکدیگر متمایل می‏شوند و گروه هایی را تشکیل داده و به اقدامات جمعی متوسل می‏شوند. گودن و گینگراس این اجتماعات را “نهاد” می‏نامند (وحیدی 1388, 161).

این نهاد ها شامل طیف گسترده ای از اجتماعات علمی بشری محسوب می‏شود که می‏توان از دانشگاه، انجمن های علمی، پژوهشگاه ها، مراکز تحقیقاتی دولتی و غیر دولتی، کتابخانه ها، باشگاه های علمی و… نام برد.

هرکدام از این نهاد ها جدای از آنکه مستقیم یا غیر مستقیم با علم و تکنولوژی در پیوند هستند و صرف نظر از اینکه مالی، نظارتی، هماهنگ کننده، آموزشی یا ارتباطی هستند، به دستیابی اجتماعی به علم و تکنولوژی یاری می‏رسانند. جمع تمامی این فعالیت ها بخش اجتماعی فرهنگ علمی را تشکیل می‏دهد (وحیدی 1388, 164) .

گودن و گینگراس سه شیوه‏ی دستیابی به علم و فناوری را نیز بیان می‏کنند که شیوه‏ی یادگیری، شیوه‏ی درگیرکردن و شیوه‏ی اجتماعی-سازمانی را شامل می‏شود. که اولی جنبه فردی، سومی جنبه‏ی اجتماعی و دومین شیوه پیوندی ما بین جنبه‏ی فردی و اجتماعی محسوب می‏گردد.

در شیوه‏ی یادگیری افراد از طریق نهادها توانایی لازم را برای مشارکت درفرآیند سامانه‏ی علمی و تکنولوژیک به دست می‏آورند. عنصر های یادگیری به سه گروه فهم روش علمی، به دست آوردن تخصص و جذب ارزش های علمی بخش می‏شود (وحیدی 1388, 169).

شیوه‏ی درگیرکردن: شیوه ای‏است که در آن افراد یا گروه های متخصص یا غیر متخصص به سبب پیوند ها و گره خوردگی های اجتماعی داشته های خود را درحوزه هایی بیرون ازمحیط کاراولیه‏ی خود به کارمی گیرند و در اصل درگیرکردن به معنی چیزی افزون بر فعالیت های حرفه ای روزانه انجام دادن‏است. این کنش ها بیشتر کنش هایی داوطلبانه هستند که ممکن‏است در برخی مواقع پاسخی به انتظارات اجتماعی یا سیاسی باشند یا با جایزه ها و ستایش های دیگر پیش برده شود. (وحیدی 1388, 170).

شیوه‏ی اجتماعی – سازمانی:  این شیوه اشاره به نهادها دارد و دو مجموعه از نهادهای دخیل را می‏شمارد. یک، نهادهایی که در کنش های علمی و فناورانه دخیل هستند و فعالیت های در حوزه های پژوهش، توسعه، تولید، توزیع و اجرای علم و تکنولوژی را بر عهده دارند و دو، نهادهایی که ساختارهایی را برای نهادهای اول ایجاد می‏نمایند و کار آموزش، پشتیبانی، نظارت و هماهنگی در حوزه علم و فناوری را انجام می‏دهند.

البته تمام این شیوه ها با یکدیگر تداخل و پیوند دارند و در عمل جدا از یکدیگر عمل نمی کنند.

آیا ایران به رشد در حوزه علم و فناوری دست پیداکرده ‏است؟

سایت نیچر(Nature)در گزارش خود در 9 مارس 2011 با بررسی رشد تولید مقالات علمی در خاورمیانه، ایران و ترکیه را حائز بیشترین رشددراین منطقه معرفی نمود. این گزارش بیان می‏دارد که ایران در سال 2000 میلادی 2/0% از تولید مقالات تحقیقاتی جهان را در اختیار داشت که این رقم در سال 2009 به 3/1% ازکل مقالات تولیدی جهان افزایش پیدا کرده‏است (Scully 2011).

از سوی دیگر مصداق هایی برای توسعه علمی و تکنولوژی مطرح شده‏است. به طور مثال فناوری نانو یکی از عرصه های شاخص در توسعه علم و فناوری ایران تلقی می‏گردد. فناوري‌نانو واژه‌اي‏است كه به تمام فناوري‌هاي پيشرفته در عرصه كار با مقياس نانو اطلاق مي‌شود. معمولاً منظور از مقياس نانو يک ميليارديم متر‏است. در حقيقت کاربرد فناوري نانو از کاربرد عناصر پايه نشأت مي‌گيرد. هر کدام از اين عناصر پايه، ويژگي‌هاي خاصي دارند که‏استفاده از آنها در زمينه‌هاي مختلف، موجب ايجاد خواص جالبي مي‌گردد. مثلاً از جمله کاربردهاي نانوذرات مي‌توان به دارورساني هدفمند و ساده، بانداژهاي بي‌نياز از تجديد، شناسايي زود هنگام و بي‌ضرر سلول‌هاي سرطاني، و تجزيه آلاينده‌هاي محيط زيست اشاره کرد. همچنين نانولوله‌هاي کربني داراي کاربردهاي متنوعي مي‌باشند که موارد زير را مي‌توان ذکر کرد:
تصوير برداري زيستي دقيق
حسگرهاي شيميايي و زيستي قابل اطمينان و داراي عمر طولاني
شناسايي و جداسازي كاملاً اختصاصي DNA
ژن‌درماني كه از طريق انتقال ژن به درون سلول توسط نانولوله‌ها صورت مي‌پذيرد.
از بين بردن باكتري‌ها
اينها تنها مواردي از کاربردهاي بسيار زيادي هستند که براي عناصر پايه قابل تصور مي‌باشند و ایران دوازدهمین کشور برتر در حوزه فناوری های نانو محسوب می‏گردد. (ستادویژه فناوری نانو 1391)

از طرف دیگر مطابق گزارشی که شبکه تحلیگران تکنولوژی ایران(ایتان) تهیه نموده‏است ایران در حوزه زیست فناوری به جز چند شاخه‏ی صنعتی این فناوری در بقیه‏ی شاخه ها خودکفا بوده‏است و با سایر کشورهای توانمنددر این حوزه رقابت می‏کند. ایران در این حوزه رده 23 یا 24 را در جهان دارا می‏باشد و بعد از ترکیه و قبل از رژیم صهیونیستی در رده بندی منطقه قرار می‏گیرد. در این راستا ایران توانایی تولید داروهای نو ترکیب به خصوص فاکتور7 و فاکتور 8 را دارد و در این دو دارو جزء معدود کشورهای تولیدکننده می‏باشد.

توليد سلول هاي بنيادي نیز که يکي از پيشرفته‌ترين عرصه هاي علوم پزشکي و آزمايشگاهي‏است امروز در ایران صورت می‏گیرد. سلول‌هاي بنيادي جنيني (STEM CELL) سلول‌های اولیه‌ای هستند که توانایی تبدیل به انواع مختلف سلول‌ها را دارند. تحقیقات بالینی نشان داده‏است که این سلول‌ها می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده، پیوند زده شوند و با تبدیل شدن به سلول‌های خاص آن بافت، ازآنها مي‌توان درتوليدسلول‌ها و نهايتاً بافت‌هاي مختلف در بدن انسان‏استفاده کرد. ايران پس از آلمان، امريکا، ژاپن و چين به اين فناوري مهم دست يافته‏است.

در زمینه شبیه سازی موجودات زنده نیز ایران دارای سابقه می‏باشد.  براساس اطلاعات موجود، تاکنون فقط در چند کشور معدود از جمله آمریکا، انگلستان، کانادا و چین شبیه سازی بز انجام شده‏است[1]

ایران در حوزه هوا-فضا نیز اقداماتی را به انجام رسانده‏است. ایران با پرتاب اولین ماهواره خود به نام امید توانست در کنار شوروی (۱۹۵۷)، ایالات متحده آمریکا(۱۹۵۸)، فرانسه(۱۹۶۵)، ژاپن(۱۹۷۰)،چین(۱۹۷۰)، بریتانیا(۱۹۷۱)، هند(۱۹۸۰) ورژیم  صهیونیستی(۱۹۸۸) که مستقلاً موفق به پرتاب ماهواره شده بودند، قرار بگیرد. (براتی 1390)

در فناوری هسته ای نیز ایران توانسته‏است به تکنولوژی غنی سازی دست پیدا کند. مطابق با آمار نیز در سال های اخیر عمده‏ی مقالات تولید شده در ایران در حوزه فیزیک هسته ای و تخصص های مربوط به این فناوری می‏باشد (Archambault 2010, 5).

موسسه‏ی Science-Metrix در یکی از مقالات خود به نام “سی سال در علم”،  رشد علمی ایران درطول سال های گذشته را سریع ترین رشد علمی جهان دانسته‏است (Archambault 2010, 1) . این مقاله عنوان می‏دارد که جغرافیای تولید علم در حال تغییر‏است و خاورمیانه به مرکزرشد تولیدات علمی تبدیل شده‏است.

نمودار زیر برگرفته از مقاله ساینس متریکس از تولید علم(مرتبط با گرایش های هسته ای) در ایران‏ است

نویسنده در این متن با مقایسه روند رشد علمی ایران، عراق و کویت این نتیجه را حاصل می‏کند که هرچند جنگ برای عراق و کویت باعث افول رشد علمی شد اما برای ایران رشد علمی را به همراه آورد و تلویحا اشاره می‏کند به این مسئله که انزوای ایران در زمان جنگ عراق با این کشور موجب رشد علمی در ایران شده‏است. وی نقش سیاست در توسعه علمی ایران را نیز به عنوان یک ادله مطرح می‏کند و توسعه علوم هسته ای را هم در این چارچوب ارزیابی می‏کند.

هرچند نقش اساسی جنگ 8 ساله‏ی ایران و عراق را نمی توان در توسعه علم و فناوری چه به صورت معنوی و چه به صورت مادی به خصوص در حوزه های هوا- فضا، عمران و سازه و… نادیده گرفت اما باید به این نکته اشاره کرد که رشد عمده مقالات علمی در ایران از حدود سال 2002-2004 آغاز می‏شود.  که در نمودار زیر (که توسط خود موسسه‏ی ساینس متریکس تهیه شده‏است ) کاملا مشخص‏ است.

چرا علم در ایران توسعه پیدا کرد؟

درپاسخ به این سوال می‏توان گفت که حرکت جهانی به سمت علم و فناوری وجود دارد که خواسته یا ناخواسته ایران را نیز با خود همراه کرده‏است. اما این مطلب در حالی مطرح می‏گردد که در سال هایی که ایران با رشد در حوزه علم و فناوری روبرو بوده‏است روند جهانی علم دچار افول گردید و در حال طی شیب منفی می‏باشد و لزوماً همه‏ی  کشورهایی که روند توسعه علمی آنها منفی‏است از جنگ و ناامنی رنج نمی برند. برخی از این کشورها در ثبات و امنیت کامل قرار دارند.  از جنبه‏ ی دیگر نیز اگر رشد جهانی به سمت علم و فناوری را مورد پذیرش قرار بگیرد، چرایی رشد سریع تولیدات علمی ایران مورد سوال واقع می‏شود.

هویت انقلاب اسلامی و علم

انقلاب اسلامی ایران هویت دینی دارد همانطور که علیرضا شجاعی زند می‏گوید« انقلاب سال 57 ایران … به اقرار بسیاری، یکی از مصادیق امروزین انقلاب های دینی‏است» (شجاعی زند 1383, 45)  از این رو عملکرد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… سال های پس از انقلاب تاحد زیادی برگرفته از دین یا لااقل برگرفته از برداشت هایی از دین‏است. در نتیجه رویکردانقلاب اسلامی نسبت به علم و فناوری را باید تاحدودی در نگاه دین اسلام به علم جست و جو کرد.

در اينكه در اسلام راجع به علم تأكيد و توصيه شده بحثی نيست. قرآن كتابی‏است كه اولين مرتبه كه نازل شد سخن خود را با “خواندن”،”علم”و”كتابت” آغاز كرد. وحی قرآن با تذكر این مطالب درسوره‏ی علق (آیات 1 تا 4)[2] آغاز گشت (مطهری, بیست گفتار بدون تاريخ). درسخنان و سیره‏ی پیامبر اسلام نیز، علم و علم آموزی از جایگاه ویژه ای برخودار‏است.[3] از سوی دیگر در سابقه‏ی تمدنی اسلام نیز علم جایگاه متعالی داشته‏است. مرتضی مطهری درباره‏ی علم مورد نظر اسلامی می‏گوید: «هر علمی که به حال  اسلام ومسلمین نافع‏است  و برای آنها لازم‏است آن را باید از علوم دینی شمرد و اگر خلوص نیت  داشته باشد و برای خدمت به اسلام و مسلمین آن علم را تحصیل نماید مشمول اجر و ثواب هایی که در تحصیل علم گفته شده هست» (مطهری, ده گفتار بدون تاريخ, 158).

شعار‏ استقلال و علم

یکی از شعارهای اصلی مردم در تظاهرات های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی،‏استقلال بود که در قالب‏استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی مطرح می‏گردید.

مسئله‏ی‏استقلال در بیان رهبران انقلاب اسلامی ایران به علم و نهادهای علمی گره خورده‏است و‏استقلال ایران در گرو علم تلقی شده‏است. مرتضی مطهری با بیان این مسئله که دنیای امروز بر پاشنه‏ی علم می‏گردد بیان می‏دارد که که اصولاً بدون علم نمی توان جامعه ای غنی، مستقل، آزاد و عزیز و قوی به وجود آورد (مطهری, ده گفتار بدون تاريخ) .

امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی نیز در سخنرانی های متعددی‏استقلال کشور را در گروی علم و نهادهای علمی دانسته اند. ایشان در پیام خود به مناسبت آغاز سال تحصیلی(31/6/1358) چنین بیان می‏دارند که:

« … تا‏استقلال فکری برای ملتی حاصل نشود،‏استقلال در ابعاد دیگر حاصل نخواهد شد … باید کوشش در راه علم و به دست آوردن تخصص در رشته های مختلفه، اساس فعالیت جوانان دانشجوی عزیز ما باشد که نیازمندی های میهن به دست خود آنها برآورده و کشور ما با کوشش شما خودکفا شود»

و در دیدار خود با اهالی علم و دانش چنین می‏گویند:

«دانشگاهی می‏خواهیم که ما را از وابستگیها بیرون بیاورد؛ ما را مستقل کند، تمام کشور ما را مستقل کند و از وابستگیها خارج کند»

آیت الله خامنه ای نیز ‏استقلال کشور را به علم آموزی گره زده و می‏گویند:«کشوری که دستش از علم تهی‏است نمی تواند توقع عزت، توقع‏استقلال و هویت و شخصیت، توقع امنیت، توقع رفاه داشته باشد.» (حسینی خامنه ای 1390, 304) و در سخنی دیگر بیان می‏دارند که:«هر ملتی که دستش از علم تهی باشد، باید خود را آماده کند که دیگران بر او فرمانروایی کند.» (حسینی خامنه ای 1390, 300)

علم آموزی ازاین منظرنیزدرپیوندبادین قرارمی گیردچراکه‏استقلال طلبی درانقلاب ایران ریشه ای دینی دارد. مرتضی مطهری ‏استقلال مسلمانان راخواستِ اسلام بیان می‏کند و وابستگی به غیر مسلمانان را بر خلاف تعالیم دینی می‏داند و راه کسب‏استقلال و عدم وابستگی را درعلم و علم آموزی می‏بیند. وی درمذمت عدم‏استقلال می‏گوید:« اسلام جامعه ای می‏خواهدعزیزومستقل  و متکی به خود، اسلام نمی پسنددکه یک ملت مسلمان زیردست وتوسری خوریک ملت غیرمسلمان بوده باشد.» (مطهری, ده گفتار بدون تاريخ)

در تفکر امام نیز‏استقلال مقوله ای‏است که بر آمده از دین‏است. امام در سخنرانی خود در 28/6/1358 با یاد آوری اینکه اسلام با صنعت و ترقی مخالف نیست می‏گوید:« اسلام وابستگی شما را و ما {و} خودمان را به دیگران منکر ‏است»

انقلاب اسلامی و تغییر ارزش های جامعه

دین بخشی از فرهنگ ایران‏است و پس از انقلاب 1357 زمینه برای فرهنگ ساز شدن دین مهیا گشت. چرا که انقلاب ایران، انقلاب اسلامی بود وبه تبع دین مرجع اصلی برای سیاست، فرهنگ و اقتصاد قرار می‏گرفت.

دین از طریق ارزش هایش، باورهای جدیدی را در انسان و جامعه ایجاد می‏کند که سبب ساز گشودگی افق های نو در شناخت خود و هستی می‏شوند و  تاثیر دین نه تنها در نوع نگاه و گزینش ارزش ها بلکه در اولویت بندی ارزش ها نیز بسیار حائز اهمیت‏است. (عیوضی 1383, 34) ازاین رو باید بیان داشت که برجسته شدن دین در ابعاد گوناگون انقلاب ایران، بیش از پیش به دین قدرت تاثیرگذاری بر ارزش ها را داد و در کنار همه‏ی ارزش های دینی،باعث شد روح علم وعلم آموزی واستقلال طلبی نیزدرچارچوب ارزشی جامعه حاکم شود.

در جامعه شناسی علم مرتون بیان گردیده‏است که ناسازگاری ارزش های اجتماعی و ارزش های علمی از توسعه آزاد و مستقل علم ممانعت می‏کند (قانعی راد 1381, 29) مطابق با این نظر کاملا مشخص‏است که با برجسته شدن نقش دین در جامعه ایران پس از انقلاب و حاکمیت ارزش های دینی از جمله علم آموزی و‏استقلال طلبی، زمینه برای رشد علم و فناوری در ایران فراهم گردید.

›این زمینه‏ی رشد علم و فناوری را می‏توان فرهنگ علمی نامید. فرهنگ علمی در این جابه معنی آن‏است که یک جامعه نسبت به علم و علم آموزی نظر مثبت داشته باشد و نسبت به علم آموزی اهتمام و از نهادهای موثر ضد علمی برخوردار نباشد. شاید به توان به صورت خلاصه و مساحمتا آن را «چارچوبی از حمایت همگانی‏است که با آن علم و فناوری شکوفا می‏شود، نامید.» (برنز به نقل از محمد وحیدی،1388،159).

با پدید آمدن فرهنگ علمی در سطح جامعه‏ی ایرانی، حرکت به سوی علم و فناوری از دوجنبه‏ی فردی و اجتماعی پیگیری می‏شود. جنبه‏ی فردی به کوشش های افراد برای دستیابی به علم و تکنولوژی اشاره دارد ودر جنبه‏ی اجتماعی منظور حرکت های گروهی ‏است که در قالب نهاد برای به دست آوردن علم و فناوری رخ می‏دهد.

پس از فراهم آمدن زمینه (فرهنگ علمی)، حرکت های فردی و اجتماعی از طریق سه شیوه پیگیری شد. شیوه یادگیری، شیوه درگیرکردن و شیوه اجتماعی – سازمانی. شیوه نخست با سطح فردی و شیوه سوم با سطح اجتماعی در پیوند‏است اما شیوه‏ی دوم پلی میان این دو شیوه‏است.

در قالب شیوه یادگیری، افراد از طریق نهادهای آموزشی (چه رسمی و چه غیر رسمی )، کسب علم می‏کنند. در سال های پس از انقلاب، نهادی همچون نهضت سواد آموزی تاسیس شد تا به ترمیم بافت بی سواد جامعه بپردازد. از سوی دیگر با تصویب اصل 30 قانون اساسی، تحصیلات رایگان تا پایان دوره‏ی متوسطه جزء حقوق هر ایرانی قرار گرفت که دولت موظف به تامین آن بود. مطابق با آمار منتشره درصد باسوادی در ایران ازحدود 52% در سال 1357  به  حدود 90% در سال 1390 رسیده‏است.[4]

تحصیلات دانشگاهی نیز در سال های پس از انقلاب  با رشد در مقاطع مختلف روبه رو بوده‏است. تعداد كل دانشجويان كشور در سال 1357، 175 هزار و 675 نفر بود كه اين رقم در سال 89 به سه ميليون و 790 هزار و 859 نفر و تا دي ماه سال 1390 به چهار ميليون و 117 هزار و 208 نفر رسيده‏است (شبکه خبر دانشجو 1390) یعنی در سال 1357، 48/0 %  از جمعیت 36میلیونی ایران (حدودی) دانشجو بوده اند در حالی که در سال 1390، 34/5 % از جمعیت 77میلیونی ایران(حدودی) در کسوت دانشجویی قرار گرفته اند.

ارتقاء سطح تحصیلات، فهم روش علمی، تخصص و جذب ارزش های علمی را به ارمغان می‏آورد. در کنار این جنبه‏ی شیوه یادگیری، مقاطع بالای دانشگاهی(تحصیلات تکمیلی) رویکرد پژوهش محور و تولیدی پیدا می‏کند.

در قالب شیوه درگیر کردن، باید این مسئله را عنوان کرد که‏استقلال طلبی از یک سو و فریضه بودن علم آموزی از جنبه‏ی دیگر، انگیزه هایی را برای افراد وگروه هایی فراهم می‏کند تا فراتر از وظیفه و به صورت داوطلبانه وارد حوزه علم و فناوری شوند. مصداق برای این مسئله مطرح کردن به دلیل عینی نبودن و گستردگی آن مشکل‏است. به عنوان نمونه شاید بتوان جهادسازندگی (جنبه نهادی) و سعید کاظمی آشتیانی (جنبه فردی) را به عنوان نهاد و افراد داوطلب که وارد عرصه علم و فناوری شده اند، معرفی نمود. برگزیدگان جشنواره های علمی همچون جشنواره بین المللی خوارزمی، جشنواره جوان خوارزمی، جشنواره شیخ بهایی، المپیادهای گوناگون علمی، جشنواره‏ی رازی و… نیز در زیر مجموعه‏ی این شیوه طبقه بندی می‏شوند.

در قالب شیوه اجتماعی – سازمانی باید به دو نهاد اشاره کرد. نهاد هایی که وظیفه پشتیبانی و مدیریت را برعهده  دارند و نهادهایی که مستقیم عهده دار پژوهش و تولید علم هستند.

هرچند وزارتخانه های علوم، آموزش و پرورش و بهداشت، مدیریت نهادهای آموزشی ایران را برعهده دارند اما وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران به دلیل آنکه پژوهشگاه های مختلفی و همچنین دانشگاهها(به غیر از دانشگاه های علوم پزشکی) در زیر مجموعه‏ی آن قرار دارند نقش عمده تری را بازی می‏کند.

اما معاونت علمی ریاست جمهوری نقش راهبردی در توسعه علم و فناوری برعهده دارد و به صورت ستادی و مستقیم این مهم را پیگیری می‏نماید. پارک های علم و فناوری و ستادهای راهبردی فناوری های نوین زیر نظر این معاونت قرار دارند و از سوی دیگر بنیاد نخبگان که اساسی ترین مرکز حمایتی در حوزه علم و فناوری‏است زیرمجموعه این معاونت قلمداد می‏شود.

در حوزه نهاد های دوم(پژوهشی) نیز باید به این نکته اشاره داشت که در حال حاضر صدها پژوهشگاه، پژوهشکده، پارک های علم و فناوری، شرکت های دانش بنیان به وجود آمده‏است که هر کدام از این نهادها مستقیما به امر تولیدعلم می‏پردازند. شاید پژوهشگاه رویان برجسته ترین نمونه از این نهادها باشد. این پژوهشگاه در طول حیات علمی خود موفقیت های بزرگی در حوزه های علوم تولید مثل، سلول های بنیادی وزیست فناوری کسب کرده‏است. پژوهشگاه رویان در زمینه خدمات درمان ناباروری، سلول‌های بنیادی و زیست‌ فناوری نیز تاکنون موفقیت‌های زیادی را به نام خود ثبت کرده‏است (پژهشگاه رویان 1391, درباره ما) از جمله:

تولد اولين كودك حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF  در تهران (1371)
تولد اولین كودك حاصل از روش ميكرواينجكشن ICSI در کشور (1373)
تولد اولين كودك حاصل از روش تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی جنین (PGD ) در ايران (1383)

استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته برای نخستین بار در کشور (1383)
استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور (1384)
تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف نوزادان (1384)

تولد نخستین حیوان شبیه سازی شده خاورمیانه (رویانا) (1385)
تولد دو گوساله‏و سه بزغاله شبیه سازی شده (1388)
تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی
استفاده از سلول‌درمانی برای بهبود‏و درمان بیماران‏ویتیلیگو برای نخستین بار در کشور (1387)
تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (1387)
تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولید کننده فاکتور 9 انعقادی خون انسان (1388)
تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن Tissue Plasminogen Activator(TPA ) انسانی (1389)

نتیجه گیری

انقلاب اسلامی با برخورداری از هویت دینی، اقدام به تاسیس نظام اجتماعی نمود که علم و علم آموزی از یک سو و‏استقلال طلبی و خودباوری از سوی دیگرجزلاینفک نظام ارزشی آن به شمار می‏آید. فریضه شمردن علم و از سوی دیگر نیاز به علم برای‏استقلال، زمینه ارزشی و اجتماعی و فرهنگی را برای دست یابی به علم مهیا کرد و فرهنگ علمی را در جامعه ایران نهادینه کرد. این فرهنگ علمی از دو جنبه در جامعه حرکت ایجاد نمود: یک. حرکت فردی دو. حرکت اجتماعی. حرکت فردی و اجتماعی به طور کلی از سه شیوه به دستیابی علم و فناوری منجر شد. در سال های پس از انقلاب اسلامی با مبارزه علیه بی سوادی از یک سو و مهیا کردن زمینه تحصیلات مدرسه ای و دانشگاهی، کاهش درصد بی سوادی و افزایش قشر تحصیل کرده و دانشگاهی پدیدآمد که در چارچوب روش یادگیری قرار می‏گرفت.

برگزاری جشنواره های گوناگون و حمایت های مادی در حوزه علم و فناوری و همچنین وجود انگیزه های دینی و وطنی برای ورود به حوزه علم و فناوری شیوه‏ی دیگری را برای به دست آوردن علم و فناوری رقم زد.

تاسیس نهادهای مدیریتی در حوزه علم و فناوری و تاسیس نهادها علمی- پژوهشی نیز از جمله روش هایی بود که دستیابی به علم و فناوری را مهیا نمود.

اگر نظام ارزشی جامعه‏ی ایران نسبت به علم نظر مخالف و حتی بی طرفانه داشت رشد 11 برابری برای ایران پدید نمی آمد. این جمله بدین معنی نیست که لزوماً در هرجا توسعه‏ی علم و فناوری رخ داده‏است، دین محور قرار داشته‏است بلکه منظور این‏است که آنچه ایران با آن به عنوان رشد علمی  مواجه‏است، برآمده از نظام همگون ارزشی آن با نظام ارزشی علمی‏است. که این نظام ارزشی درایران خود نشات گرفته از دین‏است که به واسطه ی انقلاب1357 نقش اجتماعی بیشتری را در جامعه ایران پیدا کرد.

—————————————

منابع:

1)  امام خمینی(ره). صحیفه‏ی نور. اینترنتی: دفترحفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای, 1391.
2)  براتی, مسعود. توانمندی جمهوری اسلامی ایران در علوم پیشرفته. تهران: شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران(ایتان), 1390.
3)  پژهشگاه رویان. وبسایت پژوهشگاه رویان. خرداد 1391.
4)  حسینی خامنه ای, سیدعلی. روشنای علم. تهران: انقلاب اسلامی, 1390.
5)  خرمشاد, محمدباقر, و علی آدمی. “انقلاب اسلامی، انقلاب تمد نساز؛ دانشگاه ايرانی، دانشگاه تمد نساز.” فصلنامه‏ی تحقیقات فرهنگی, 1388: 161-188.
6)  سایت معاونت علمی رئیس جمهور. اردیبهشت 1391.
7)  سایت وزارت علوم،تحقیقات و فناوری. اردیبهشت 1391.
8)  وبسایت ستاد ویژه فناوری نانو. کاربرد فناوری نانو. 1391.
9)  شبکه خبر دانشجو. جديدترين آمار آموزش عالي كشور + جدول. 1390.
10)  شجاعی زند, علیرضا. “نقش و عملکرددین در وضعیت انقلابی.” مجله جامعه شناسی ایران, 1383: 28-66.
11)  عیوضی, محمدرحیم. “نقش دین در فرهنگ سازی توسعه علمی.” قبسات, 1383: 47-19.
12)  قانعی راد, محمدامین. “شیوه‏ی جدید تولیددانش:ایدئولوژی و واقعیت.” مجله‏ی جامعه شناسی ایران, 1381: 28-59.
13)  محسنی, منوچهر. مبانی جامعه شناسی علم. تهران: طهوری, 1386.
14)  مطهری, مرتضی. بیست گفتار. تهران: صدرا, بدون تاريخ.
15)  —. ده گفتار. تهران: صدرا, بدون تاريخ.
16)  وحیدی, محمد. علم-در-جامعه. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی, 1388.
17)  هراتی, خلیل. “پیشرفت علم و فرهنگ علمی.” رهیافت15 (بهار 1376): 86-91.

Archambault, Eric. “30 Years in Science.” Science-Metrix (Science  (18-

Metrix), 2010-

Scully, Tony. Report tracks standard of research in Middle East  (19.

Nature middleeast, 2011.

محمد حسین فرهادیان/دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل