مقدمه:
ریزش و رویش دو پدیده عمومی انقلابها و حرکتهای اجتماعی هستند که عمدتا بر سرعت حرکت انقلاب اثر گذاشته و منجر به امید یا یأس در مردم می شوند. در این نوشتار در گام نخست به بررسی تعریف، انواع و علل اصلی ریزش و رویش پرداخته و سپس برخی راهکارها جهت کاهش تاثیرات ریزش بر عموم جامعه بیان می گردد. ذکر این نکته ضروری است که کاهش اثر ریزش بر عموم جامعه نیاز به مدلهای عملیاتی و راهبردی کلان داشته و می بایست به صورت مهندسی فرهنگی در جامعه اجرا گردد که در اینجا تنها به اختصار برخی از راهکارهای آن مرور می گردد.
تعریف:
هر انقلاب و جریانی که دارای ایدئولوژی مختص به خود باشد را می توان واجد یک هسته مرکزی نظری دانست. این هسته نظری شامل اصول، آرمانها، اهداف و مقاصد انقلاب می باشد که توسط رهبر و نظریه پردازان مرکزی انقلاب تفسیر و ارائه می گردد. قائل شدن به وجود هسته رهبری نظری در انقلاب، مفهوم جدیدی را به همراه می آورد و آن «فاصله از هسته» یا «فاصله از مرکز» است؛ بدان معنا که می توان افراد و گروه ها را با دوری یا نزدیکیشان به هسته نظری و رهبری آن انقلاب ارزیابی نمود. در چنین انقلابهایی با دو پدیده اجتماعی«ریزش» و «رویش» مواجه خواهیم بود. در حقیقت ریزش را می توان نهایت دور شدن از هسته و بُریدن از انقلاب و رویش را نزدیک شدن به هسته و همراه شدن با انقلاب دانست.
ریزش:
همانگونه که گفته شد ریزش، دوری افراد از جریان انقلاب می باشد. در واقع انقلاب را می توان به درختی تشبیه کرد که افراد برگهای آن هستند و ریزش برگها نمادی از ریزش افراد درون انقلاب می باشد. فلذا اولین نکته ای که حائز اهمیت است تدریجی بودن پدیده ریزش(همانند تدریجی بودن زردشدن برگها) است. بنابراین اگر در مراحل اولیه، ریزش علت یابی شده و از دور شدن افراد جلوگیری شود می توان مانع از ریزش ایشان شد. نکته دیگر آنکه عمدتا ریزشها ابتدا به صورت پنهان و سپس آشکار انجام می شود و خطر ریزش پنهان بسیار بیشتر از ریزش آشکار می باشد. برای بررسی پدیده ریزش می بایست آن را در دو نوع کلان از هم جدا کرد که یکی ریزش در سطح افراد نخبه و اثرگذار جامعه و دیگری ریزش در توده است:
1) ریزش در نخبگان:
نخبگان جامعه به دلایل مختلفی از همراهی با حرکت انقلاب سرباز زدند. نخبگان در اینجا به کسانی اطلاق می شود که به نحوی روی توده مردم نقش مرجعیت موثر را ایفا می نمایند. ریزش نخبگان ناشی از دو عامل کلی است:
1-1- عوامل شخصیتی مانند خستگی و تنبلی، حسادت و لجاجت، مادی گرایی: خستگی بنوبه خود ناشی از احساس ضعف فرد در راستای دستیابی به اهداف انقلاب و سرد شدن وی می باشد. حسادت و لجاجت عمدتا ناشی از احساس کم انگاشته شدن در فرد است به گونه ای که حس می کند به آنچه لیاقت و جایگاهش را دارد نرسیده است. مادی گرایی نیز ناشی از خوی کاخ نشینی است که موجب می شود مادیات برای فرد مهم شده و برای حفظ ثروت و رفاه از آرمانهای پرزحمت انقلاب دور گردد.
مثالهای زیادی از اینگونه ریزشها بعد از انقلاب مشاهده شده است که در این خصوص علت ریزش بسیاری از اصلاح طلبان سابق (که امروز جزء اپوزسیون خارج نشین هستند) را می توان از این دسته برشمرد.
1-2- عوامل ایدئولوژیک یا معرفت شناختی: این دسته از عوامل ریشه ای تر از عوامل شخصیتی هستند به گونه ای که عمدتا با تغییر نگاه عمیق فرد همراه بوده و امکان بازگشت در آنها اندک است. از جمله این عوامل می توان به سطحی بودن دستگاه فکری فرد، ضعف بنیان های نظری انقلاب در نظر فرد یا جذابیت ایدئولوژی های جدید اشاره نمود. در این خصوص عمدتا آغاز ریزش با طرح سوالات و شبهات بنیادین برای فرد می باشد که چون وی عاجز از پاسخگویی به آنها است آرام آرام در جان فکر او ریشه دوانده و منجر به تغییرات معرفتی بنیادین می گردد. مثالهای اینگونه ریزش را می توان در متفکرینی همچون سروش و… مشاهده نمود. همچنین ساده لوحی در فهم آرمانها و درنتیجه، تصمیمات اشتباه نیز منجر به عدم توان فرد در همراهی با انقلاب و اعتماد و خوشبینی او به جریانهای معاند شده و زمینه ساز ریزش فرد خواهد شد که نمونه این ریزش را می توان در خصوص آیت الله منتظری مشاهده نمود.
2) ریزش توده:
این ریزش به معنای آن است که توده مردم و جریانات به صورت فردی یا گروهی از هسته رهبری انقلاب فاصله بگیرند. این فاصله گرفتن عمدتا عمق کمتری از ریزش نخبگان دارد و عواملی دارد از جمله:
2-1- ارادی: در این حالت فرد آگاهانه و با خواست و میل خود از جریان انقلاب دور می گردد. علت چنین امری یا دفع از داخل و یا جذب از خارج است. دفع از داخل یعنی به هر دلیل فرد مورد اقبال از سوی هسته مرکزی یا جریان انقلاب قرار نگرفته و نسبت به نظام و انقلاب موضع انتقادی و تدافعی می گیرد. جذب از خارج نیز به معنای وجود عوامل جاذب قوی تر از هسته مرکزی، در خارج جریان انقلاب است که این عوامل از طریق تبلیغات، فرهنگ سازی بیگانه و … اثرگذار می باشند.
2-2- غیر ارادی: در این حالت فرد بدون آنکه بخواهد و یا تصمیمی بگیرد ناخواسته و تحت تاثیر شرایط محیطی تغییر جهت داده و از مسیر انقلاب دور می شود. یکی از این عوامل پیروی از نخبگان ریزشی است. در واقع با ریزش هر نخبه ای در صورتی که وی هنوز مرجعیت خود را روی افراد داشته باشد جمعی از توده نیز به همراه وی و به پیروی از او از جریان انقلاب جدا می شوند که هرچه پایگاه مرجعیت فرد قوی تر و عمیق تر باشد گستره توده پیرو وی نیز بیشتر خواهد بود. همچنین عامل مهم دیگر یاس و سرخوردگی است. هنگامی که توده احساس کنند انقلاب در دستیابی به اهداف و آرمانهای خود ناتوان است یا شاهد بریدن جمع زیادی از افراد درون انقلاب از مسیر اصلی باشند، دچار یاس و سردی می شوند که این یاس منجر به خمودی، سکون و عدم همراهی فرد با حرکت انقلاب می گردد.
رویش:
رویش نیز مانند ریزش فرایند تدریجی است که طی آن افرادی به جریان در حرکت انقلاب اضافه می گردند. این پدیده نیز عمدتا در دو سطح نخبه و توده روی می دهد که در زیر به بررسی علل و عوامل آن پرداخته می شود:
1) رویش نخبگان: رویش نخبگان به سه صورت کلی روی می دهد، یا نخبگان جدیدی به جامعه معرفی شوند یعنی افرادی از توده بتوانند رشد کرده و به جایگاه نخبگی در جامعه دست یابند. یا نخبگانی که به هردلیلی از جریان انقلاب دور بوده اند به دامان انقلاب بازگردند و یا با بازتولید گفتمان انقلاب اسلامی بتوان از نخبگان خارج مرزهای کنونی اثر انقلاب، افرادی را جذب نمود.
2) رویش توده: رویش توده نیز ناشی از سه عامل کلی است، یکی پیدایش نسلهای جدید انقلابی و تربیت جوانان مومن و انقلابی است. دیگری پیروی توده از نخبگان در نزدیکی به انقلاب و سوم گسترش فضای نشاط و امید نسبت به آرمانها و اهداف انقلاب و در نتیجه اقبال عمومی جامعه و نزدیک شدن معدل کلی جامعه به هسته رهبری جریان انقلاب می باشد.
تاثیرات ریزش ها برجامعه:
بدون شک ریزش، چه در سطح نخبگان و چه در سطح توده، تاثیرات زیادی در عموم جامعه و سایرین به جا خواهد گذاشت به گونه ای که شاید بتوان گفت ریزش غیرارادی توده، خود یکی از تاثیرات ریزش نخبگان جامعه می باشد. برای شناخت کلی تاثیرات ریزش روی عموم جامعه می توان دسته بندی زیر را در نظر گرفت:
1- آثار سطحی: این آثار در کلیت جامعه و با پهنه و گستره وسیعی به وجود می آیند. در این حالت آگاهی عموم جامعه از یک ریزش فردی یا گروهی، منجر به بهت و شوک اجتماعی می شود. این بهت و شوک بسته به نزدیکی و دوری فرد مذکور از هسته رهبری انقلاب متفاوت است به گونه ای که هرچه این فرد به هسته مرکزی نزدیک تر بوده و انتظار ریزش او کمتر باشد بهت و شوک اجتماعی عمیق تر خواهد بود. از سوی دیگر پس از درک این پدیده، نوعی سرخوردگی عمومی و رخوت و یاس در عموم جامعه گسترش می یابد چراکه بسیاری از مردم در ذهن خود علت اصلی ریزش را، ناتوانی انقلاب از همراه کردن نیروهایش تلقی کرده و لذا نوعی ناامیدی نسبت به انقلاب در بافت عمومی جامعه گسترش می یابد. در نتیجه این ناامیدی، جریان های گسترده منتقدان اجتماعی در توده مردم بروز می کنند که منجر به گسترش جو نقد و پرسشگری همراه با یاس در جامعه می شود که در این حالت اگر نظام و هسته انقلاب نتواند به سوالات پاسخ دهد احتمال انزجار سیاسی نیز وجود خواهد داشت.
2- آثار عمیق: این اثار با عمق بیشتر ولی در گستره محدودتر و عمدتا در بین پیروان نخبگان ریزشی ایجاد می شود. در این حالت ابتدا سوالات و شبهات عمیقی بین گروه های پیرو نخبه ایجاد شده و در مقام انتخاب بین همراهی انقلاب یا همراهی نخبه باقی می مانند. جمعی از افراد در این تصمیم گیری، نخبه را انتخاب کرده و همراه وی از جریان انقلاب دور می شوند که به نوعی ریزش غیرارادی توده را شاهد خواهیم بود. در گام بعد این افراد دور شده از جریان انقلاب که احساس تظلم می کنند به عناد روی آورده و به سم پاشی یا جریان سازیهای معاندانه در سطح جامعه یا حتی جنبشهای اجتماعی فیزیکی می پردازند. نکته آنکه هر دو نوع آثار فوق را می توان در وقایع فتنه 88 مشاهده و ردگیری نمود.
راهکارهایی برای کاهش تاثیرات ریزشها بر جامعه:
سوالی که باقی است آن است که برای کنترل و کاهش تاثیرات ریزش ها بر جامعه چه باید کرد؟ برای پاسخ به این سوال باید به دو نکته ای که در ابتدای مقاله گفته شد توجه کرد که :
– ریزش پدیده ای تدریجی است
– عمدتا ریزش ابتدا به صورت پنهان و سپس به صورت آشکار می باشد.
بنابراین برای کنترل تاثیرات پدیده ریزش نخبگان راهکارهای ذیل پیشنهاد می گردد:
1- شناسایی دقیق ریزشهای پنهان: در صورتی که ریزشهای پنهان شناسایی شوند می توان قبل از پیداشدن زخم به مداوای آن پرداخت و در این حالت از یک سو می توان مانع از ریزش شد و بسیاری را توسط فرایندهای اقناعی و … به دامان انقلاب بازگرداند. از سوی دیگر می توان اثرات ریزش را بر عموم جامعه کاهش داد. راهکارهای شناسایی ریزشها و پیشگیری از آنها نیاز به بحث و مداقه جداگانه دارد.
2- کاهش مرجعیت افراد مستعد ریزش بر عموم جامعه: در صورتی که شناسایی دقیقی از ریزشهای پنهان صورت گیرد، و به هیچ روی نتوان از طرق ایجابی مانع از ریزش فرد مذکور شد، می بایست پایگاه اجتماعی وی در میان توده مورد هدف قرار گیرد تا اجازه اثرگذاری عمیق به آن داده نشود.
3- تبیین دقیق پدیده ریزش برای عموم جامعه: یکی از راههای کاهش اثرات ریزش آن است که تبیین دقیقی از پدیده ریزش به جامعه داده شود. در حقیقت به نظر می رسد علت اصلی اثرگذاری ریزشها روی جامعه آن است که ذهن توده در هر پدیده ای (از جمله ریزش) به دنبال مقصر است و چون نمی تواند پدیده ریزش را به خوبی در ذهن خود حلاجی نمایند مقصر چنین پدیده ای را نظام می دانند که نتوانسته است نخبه مورد نظر را با خود همراه نگاه دارد. در حالیکه اگر پدیده ریزش به خوبی بازگویی شود و عموم جامعه شناخت درستی از این پدیده داشته باشند در همان نگاه صفر و یکی خود تقصیر را برعهده نخبه ای می بیند که یا خسته شده و بُریده و یا تغییر ماهیت داده است.
4- تبیین آرمانهای انقلاب، مسیر رسیدن به آنها و بیان موفقیتهای انقلاب در نیل به برخی آرمانها برای عامه جامعه: یکی از دلایل تاثیر ریزشها بر جامعه آن است که عموم جامعه برآورد دقیقی از وضعیت کنونی جمهوری اسلامی در دستیابی به آرمانهای انقلاب ندارد. در حقیقت حس ناامیدی، تبلیغات سوء بیگانگان و … می توانند منجر به نوعی بدبینی و یاس و سرخوردگی در عموم جامعه شوند که این امر با جرقه هایی چون جدایی نخبگان شدت می گیرد. برای ممانعت از چنین پدیده ای می بایست تلاش شود عموم مردم دید درستی از آرمانها و اصول انقلاب در هر زمان داشته باشند و نیز وضعیت کنونی در دستیابی به آن آرمانها را نیز برآورد و ارزیابی نمایند تا در صورت جدایی و ریزش نخبگان، بتوانند علت را به ضعف نخبه مذکور نسبت دهند نه به ضعف جریان انقلاب. شعار «ما می توانیم» دولت نهم و تبلیغ و نمایاندن دستاوردهای نظام از جمله عوامل موثر در این زمینه است.
آنچه در این مقاله آمد در وهله اول تلاش برای ارائه دو مدل دقیق جهت تبیین پدیده ریزش و رویش می باشد. هرچند این مدلها خالی از عیب نمی باشد اما حداقل تلاشی است که می تواند بسیاری از ریزشها و رویشهای انقلاب را توجیه و توصیف کرده و توضیح دهد. در گام بعد تلاش شد به شناسایی اثرات ریزش نخبگان بر جامعه پرداخته و برای کاهش این اثرات برخی راهکارها ارائه شود. در پایان مجددا یادآوری می شود راهکارهای ارائه شده در اینجا تنها خطوط کلی می باشند و در واقع برای کنترل آثار پدیده ریزش نیاز به کار مهندسی راهبردی فرهنگی جهت مدیریت و مهندسی فضای جامعه در مواجهه با پدیده ریزشها می باشد.
—————————————-
منابع:
بیانات مورد استفاده از مقام معظم رهبری(مدظله):
– در دیدار با خانواده‌هاى شهدا و ايثارگران استان خراسان شمالى در 22/7/91
– در ديدار اساتيد دانشگاه‌ها ۲۶/۰۹/۸۳
– خطبه‌هاى نماز جمعه‌ى تهران ۲۶/۰۹/78
– در ديدار دانشجويان نمونه و نمايندگان تشكلهاى مختلف دانشجويى25/7/85
– در ديدار رئيس و مديران سازمان صدا و سيما11/9/83
– خطبه‌هاى نماز جمعه‌ى تهران ۲۸/۰۵/۸۴
– نماز جمعه ۱۴/۱۱/۹۰
– در ديدار با اعضاى مجلس خبرگان رهبرى31/06/86
– در ديدار شوراىعالى انقلاب فرهنگى13/10/84
– در ديدار رئيس و مسؤولان قوه‌ى قضائيه و خانواده‌هاى شهداى فاجعه‌ى هفتم تير ۰۷/۰۴/۸۴
– در ديدار مداحان و ذاكران اهل بيت(ع) به مناسبت ميلاد حضرت فاطمهى زهرا(س) ۱۴/۴/۸۶
– توصیه‌های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به معتكفین (گلچینی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون «اعتكاف»)(سایت Khamenei.ir)
– در دیدار اعضای اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا با رهبر انقلاب در 9/10/88
– در دیدار اعضای اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش آموزی با رهبر انقلاب 19/2/86
مقالات:
– نخبگان گریز از مرکز (گفتگو با مصطفی ملکوتیان) (سایت Khamenei.ir)
– ریزشها و رویشهای انقلاب از نگاه رهبر معظم انقلاب (سایت nedayeenghelab.ir)
– ریزشها و رویشها در حکومت علوی(سایت Khamenei.ir)
– رویش باید آگاهی مردم را نشانه بگیرد(گفتگو با عماد افروغ)(سایتkhamenei.ir)
– مردم جریانات ریزشی را کنار می زنند(گفتگو با حسین کچوئیان)(سایت Khamenei.ir)
– پناهيان: كربلا مظهر ريزش‌ها و رويش‌ها است( سایت rajanews.com)
– امام با تاریخ، عقبه فتنه را نشان داد(گفت‌وگو با دكتر موسی نجفی) (سایت Khamenei.ir)
– بدون تولید علم، همیشه ریزش داریم(حجت‌الإسلام دكتر عبدالحسین خسروپناه) (سایت Khamenei.ir)
– امام و تئوری نسل‌ها(دكتر غلام‌رضا جمشیدی‌ها) (سایت Khamenei.ir)
– درباره‌ی تأثیر ریزش و رویش در مسیر تكامل جامعه(آیت‌الله محی‌الدین حائری شیرازی) (سایت Khamenei.ir)
– نگاهی به «ريزش» و «رويش» نيروها در صدر اسلام(سایت Khamenei.ir)
