اندیشکده راهبردی تبیین– آنچه که در اندیشه­های مقام معظم رهبری در رابطه با توحید مطرح می­شود، مسئله­ای فراتر از یک مفهوم انتزاعی و بدون مابه­ازای عملی و اعتقادی و رفتاری است. توجه به بعد کلان توحید، به معنی سازماندهی ابعاد فردی و اجتماعی زندگی بر اساس این مفهوم است و توحید در راس همه­ی امور قرار می­گیرد و متفاوت است با هر عقیده و نظر دیگری.

در این تفکر، صرف اعتقاد به وحدانیت خدا، توحید تلقی نمی­شود بلکه ابعاد عملی و فردی اعتقاد توحیدی، گسترده­ی اجتماعی خواهد داشت. اعتقاد و ایمان قلبی، تنها مورد قبول قرآن و اسلام نبوده بلکه ایمان حقیقی از نظر اسلام ایمانی است که توأم با رفتار و التزام عملی به احکام و مقررات دینی باشد و به همین جهت در آیات زیادی از قرآن، ایمان و عمل صالح مقرون به هم موجب رستگاری و سعادت معرفی شده است.

رهبر معظم انقلاب اسلامی عقب افتادگی و انحطاط جامعه اسلامی بعد از پیامبر را محدود شدن خداپرستی و توحید به فرضیه و باوری ذهنی دانسته، می فرماید:

«باچنین نگرشی است که به درستی می‌توان راز نفوذ و گسترش و اعتلای اسلام نخستین و عقب‌گرد و انحطاط و خصلت انفعالی اسلام دوره های بعد را شناخت. اسلام پیامبر(ص) توحید را مانند راهی جلوی پای مردم می‌گذاشت و اسلام دوره های بعد آن را چون نظریه‌ای در محافل بحث و مجادله مطرح می‌ساخت. آن‌جا سخن از بینش تازه­ای درباره جهان و تئوری تازه‌ای برای حرکت و تلاش و زندگی بود و این‌جا بحث از ریزه کاری های کلامی باب اوقات تفنن و فراغت. آنجا، توحید، استخوان بندی نظام موجود و محور همه روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به شمار می رفت.»[1]

به طور کلی نگاه توحیدی برای فرد و اجتماع، وظیفه و محور معین می­کند و نمی­توان توحید را فردی دانست و از آن بروز اجتماعی نداشت. کسی که معتقد است همه چیز از خداست، پس نمی­تواند چیزی غیر از خدا تعریف کند و سمت و سویی غیر از خدا بگیرد.

از این رو توحید در زندگی فردی نیز تاثیر اجتماعی دارد. یک فرد نمی­تواند موحد باشد اما ولایت طاغوت را بپذیرد و نسبت به حرکت کلی جامعه بی­تفاوت باشد. از این رو این تفکر به طور تمام قد مقابل ایده­ی جدایی دین از سیاست می­ایستد و آن را مخالف تفکر توحیدی می­داند. آیت­الله خامنه­ای در پیام خود به کنگره عظیم حج در سال 1368 می­گویند:

«از بزرگترین مظاهر شرک در عصر حاضر، تفکیک دنیا از آخرت، و زندگی مادّی از عبادت، و دین از سیاست است… این، همان شرکی است که امروز مسلمانان باید با اعلام برائت، دامن خود و اسلام را از آن تطهیر کنند. آنچه جای تأسف است، این‌که سالها غفلت مسلمین و مهجور ماندن قرآن سبب شد که دست‌های تحریف بتوانند به نام دین، هر سخن باطلی را در اذهان جای داده و بدیهی‌ترین اصل دین خدا را منکر شوند و شرک را جامه‌ی توحید پوشانده و مضمون آیات قرآن را بی‌دغدغه انکار کنند، و در حالی که قرآن اقامه‌ی قسط را هدف از ارسال رسل می‌داند؛ «لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم النّاس بالقسط»[2]، و در حالی که با خطاب «کونوا قوّامین بالقسط شهداء للَّه»[3]،همه‌ی مؤمنین را موظف به تلاش برای اقامه‌ی قسط می‌کند، و در حالی که آیات کریمه‌ی قرآن، اعتماد به ستمگران را ممنوع می‌سازد و به پیروان خود می‌فرماید: «و لاترکنوا الی الّذین ظلموا فتمسّکم النّار»[4]، و گردن نهادن به ظلم طاغوت را منافی با ایمان می‌شمرد و می‌گوید: «الم تر الی الّذین یزعمون انّهم امنوا بما انزل الیک و ما انزل من قبلک یریدون ان یتحاکموا الی الطّاغوت و قد امروا ان یکفروا به»[5]، و کفر به طاغوت را در کنار ایمان به خدا قرار می‌دهد؛ «فمن یکفر بالطّاغوت و یؤمن باللَّه فقداستمسک بالعروة الوثقی»[6]، و در حالی که نخستین شعار اسلام، توحید، یعنی نفی همه‌ی قدرتهای مادّی و سیاسی و همه‌ی بت­های بی‌جان و باجان بود، و در حالی که اولین اقدام پیامبر(ص) پس از هجرت، تشکیل حکومت و اداره‌ی سیاسی جامعه بود، و یا دلایل و شواهد فراوان دیگری که بر پیوند دین و سیاست حکم می‌کند، باز کسانی پیدا می‌شوند که بگویند دین از سیاست جداست، و کسانی هم پیدا شدند که این سخن ضداسلامی را از آنها بپذیرند.»

از این رو جهان­بینی توحیدی جامعه­ساز است؛ جامعه­ای که بستر رشد انسانی است و عملا چیزی به نام دین از سیاست در آن تفکیک نمی­شود. این نگاه به توحید، با خود عقاید اساسی دینی را به همراه می­آورد و برای زندگی فردی و اجتماعی انسان برنامه و چارچوب تعیین می­کند.

تحقق دین و پیروزی حقیقی هر دینی به این است که یک جامعه­ای را، یک عده­ای از مردم را بتواند اداره کند. زندگی آن‌ها را، حیات اجتماعی آن‌ها را، اقتصاد آن‌ها را، جنگ و صلح آن‌ها را، روابط فردی آن‌ها را، روابط آن‌ها با بقیه­ی دنیا را این دین تنظیم کند.[7]

با این نگاه، آیت­الله خامنه ای با استناد به آیه­ی 121 سوره­ی انعام[8] (از ذبحی كه نام خدا بر آن یاد نشده مخورید كه عصیان است ، ديو نهادان به دوستان خود القا میكنند تا با شما مجادله كنند اگر اطاعتشان كنید مشرك خواهيد بود) می‌فرمایند:

«در فرهنگ قرآن در مواردی بر اطاعت و دنباله‌روی، نام عبادت نهاده شده و اطاعت کنندگان غیر خدا مشرک معرفی شده‌اند. با این بیان عبادت خدا را ـ که روح و معنای توحید است ـ می‌توان با تعبیر عبودیت و اطاعت انحصاری خدا معرفی کرد و عبودیت و اطاعت غیر خدا را شرک دانست؛ چه در فرمان های شخصی، چه در قوانین عمومی و چه در شکل و قواره نظام اجتماعی.»[9]

از این رو توحید به معنی نرم­افزار اصلی زندگی، جهت گیری­های کلی انسان را معین می­کند. به نوعی مسیر رودخانه را تعیین می­کند تا جریان زندگی از کل تا جز و از فردی تا اجتماعی در آن قرار بگیرد.

جهان هستی در عین تفاوت­ها، در آفریننده مشترک است و تحت سلطه قوانین الهی است. بدون شک شناخت قوانین الهی، رکن اصلی برای فهم امور است. از سوی دیگر زندگی بشری به هم گره خورده است و مرزهای جغرافیایی یک امر مصنوعی هستند. با توجه به عدم پذیرش و به معنی دیگر آن، عدم اطاعت و عبادتِ غیر از خدا، در تفکر توحیدی، این مسئله در ابعاد مختلف زندگی خود را نشان می­دهد.

بنابر اصل توحید، انسان‌ها حق ندارند هیچ‌کس و هیچ چیز، جز خدا را عبودیت و اطاعت کنند و همه تحکمات و تحمیلاتی که از طرف قدرت­گونه‌های تاریخ بر بشریت رفته، غلط و برخلاف حق بوده است. این بیان­کلی، بت ها، خدایان،­ خداوندگاران و تمایلات نفس سرکش را مدنظر دارد و در قرآن[10] از شریکان پنداری خدا – از جنس بشر و غیر آن – سخن گفته می­شود و طرحی کلی از این رویه اصل توحید[11] را می­نمایاند.

پس آنچه که مورد اطاعت قرار بگیرد به نوعی عبادت شده است و غیر خدا، لزوماً انسان و بت صامت نیست و می­توان این مسئله را هم مدنظر داشت که قوانین و اصول و نهادهای غیر الهی که «اطاعت» می­شوند نیز خود یک بت و یک خداوندگارند. این مسئله­ای است که سراسر بشر را در بر می­گیرد و شایسته نیست جامعه­ی اسلامی در رفتار خود به ویژه در سیاست­خارجی، جوانب توحیدی را رعایت نکند.

نگاه توحیدی در سیاست­خارجی، منشا اثرات مختلف خواهد بود. عدم­پذیرش قوانین، اوامر، نهاد­ها، رژیم­های غیرالهی و… و از سوی دیگر عدم تعهد به قدرت­های غیرالهی از جمله اثرات مهم نگاه توحیدی است. جامعه اسلامی نمی­تواند در مسیر و چارچوبی حرکت کند که منشا غیرالهی دارد و با اوامر الهی و فطری مخالف است.

نظم­ جهانی­­ای که چارچوب و حرکت غیر­الهی دارد و ساختار آن هدایت­کننده به سوی بدی­ها باشد، منافی توحید است. نظام جهانی که مبتنی بر بی­عدالتی و تبعیض ملت­ها، نژادپرستی، تروریسم و… باشد منافی اهداف الهی است و برای جامعه اسلامی قابل پذیرش نیست. البته مبارزه با این نظم­جهانی غیرالهی نیز یک حرکت توحیدی است.

شکوفایی و سعادتمند شدن نوع بشر در تفکر توحیدی نهفته است. جامعه­ای سعادتمند است که همبسته و در راه خدا باشد. جامعه بشری باید توحیدی عمل نماید. در سطح یک جامعه، در یک جغرافیای خاص و تحت یک حکومت، اگر حکومت محافظ تبعیض و بی عدالتی باشد، این جامعه به نابودی کشیده خواهد شد ولو اینکه بخشی از این جامعه در بالاترین سطوح زندگی باشند. حال اگر در سطح نظام بین­المللی، این نوع تبعیض وجود داشته باشد یعنی نظامی باشد که از منافع برخی قدرت­ها در برابر دولت­­ها و کشور­های دیگر محافظ می­کند، متعاقبا این نظام، در سطح بزرگتری ظلم می­کند.

از این رو ظرفیت بشری و رفع بی­عدالتی زمانی محقق می‌شود که نظام جهانی توحیدی باشد و پیش از رسیدن به این مطلوب، باید توحیدی ماند و در کنار عدم تبعیت از نظام غیر الهی، باید با آن مبارزه نیز کرد.

محمد حسین فرهادیان/دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل