اندیشکده راهبردی تبیین – براساس آنچه در اسناد روابط دوجانبه ایران و آرژانتین آمده است، روابط دو کشور براساس عهدنامه مودت و تجارت  که در تاریخ 27 ژوئیه 1902 بین اسحق خان مفخم الدوله وزیر مختار دولت ایران در آمریکا با دکتر ادواردو وایلد وزیر مختار دولت آرژانتین در مکزیک و هلند امضاء گردید، برقرار شده است. در مفاد این عهدنامه آمده است که چون دولتین ایران و آرژانتین مایل به استقرار روابط مودت و تجارت بین دو کشور می باشند، این عهدنامه صلح و دوستی بین دو کشور به ‌امضا می‌رسد. عهدنامه مودت دو کشور در عهد مظفرالدین شاه در ایران و خولیو روکا در آرژانتین بوده است. اما اگر به تاریخ معاصر دو کشور نگاه شود، مهمترین مسئله در رابطه جدید ایران و آرژانتین به پرونده آمیا بازمی‌گردد. این مسئله باعث شد تا یک مانع جدی در روابط دو کشور ایجاد گردد به ویژه آن‌که آرژانتین مقامات بلندپایه‌ی ایران را به عنوان متهم در پرونده‌ی آمیا معرفی کرده‌ا ست.

پرونده آمیا چیست؟

در ساعت 9:53 صبح روزدوشنبه، ساختمان هفت طبقه انجمن یهودیان آرژانتین در نتیجه وقوع انفجار مهیب تخریب شد. در این انفجار بخش های جلویی این ساختمان نابود و 85  نفر کشته و قریب 150 نفر زخمی شدند. انفجار آمیا توطئه‌ای بود که روابط ایران و آرژانتین را هدف قرار دارد. بدون آنکه دخالت ایران در این انفجار اثبات شود، ایران به دست داشتن در این فاجعه متهم و برای برخی از مسئولان ارشد ایرانی حکم جلب صادر شد.

در دوران دولت دهم، موافقت نامه‌ای بین دو کشور برای همکاری در خصوص پرونده آمیا تشکیل  و یک گام موثر برای حل این مشکل برداشته‌ شد. این موافقت‌نامه با واکنش منفی دشمنان جمهوری اسلامی ایران همراه بود.

در نهایت با تغییر دولت در بوینس‌آیرس، دولت جدید و غربگرای آرژانتین، تفاهمنامه سال 2013 دولت قبلی این کشور  با جمهوری اسلامی ایران، برای تشکیل یک «کمیته حقیقت‌یاب» مشترک درباره انفجار سال 1994 مرکز یهودیان آرژانتین در بوینس آیرس را ملغی کرد تا عملا کلاف روابط بین ایران و آرژانتین همچنان سردرگم بماند با این تفاوت که ایران حسن نیت خود را صریحاً اعلام و به آن عمل کرده بود.

اگرچه آمیا مانعی بزرگ در روابط ایران و آرژانتین محسوب می‌شود اما عوامل موثرِ مختلفی وجود دارد که هم در به نتیجه نرسیدن این پرونده و هم به طور کلی در زمینه روابط ایران و آرژانتین نقش‌آفرینی می‌کند.

آمریکا

ایالات متحده آمریکا یکی از عوامل مهمی است که در روابط ایران و آرژانتین نقش بازی می‌کند. به طور کلی روابط کشورهای آمریکای لاتین با آمریکا روابط خاصی است و جدا کردن آن ها از معادلات ایالات متحده سخت است، علی رغم چپ گرایی جدید که با اخیرا با موجی از بازگشت راستگرایان مواجه شده است.

آمریکا به تحرک ایران در منطقه آمریکای لاتین حساس شده است. آمریکایی‌ها برای مقابله با گسترش روابط ایران با کشورهای آمریکای‌لاتین «قانون مقابله با نفوذ ایران در نیمکره غربی» را به تصویب رساندند.[1]

به هر حال آمریکای لاتین همیشه در سیاست خارجی ایالات متحده جایگاه ویژه‌ای داشته است. زمانی که آمریکا دکترین مونروئه را به عنوان چراغ راهنمای سیاست خارجی خود قرار داده بود و این دکترین به عنوان سیاست انزوای آمریکا تلقی می‌گردید، آمریکای لاتین از این انزوا مستثنی شده بود. بعدها هم آمریکا در کشورهای متعدد این منطقه دخالت کرد. کودتاهای مختلف در کشورهای آمریکای لاتین به نمادی از حضور ایالات متحده در این منطقه تبدیل شد. البته نیاز است به این نکته اشاره شود که همواره یک جناح متمایل به آمریکا در سپهر سیاست کشورهای آمریکای لاتین فعال بوده است.

رژیم صهیونیستی

فکر تشکیل دولت یهود، در ابتدا موجی از مهاجرت یهودیان را به آرژانتین و ایالات متحده برانگیخت[2] و آرژانتین از گزینه‌های پیشنهادی انگلیس برای تشکیل دولت یهود محسوب می‌گردید.[3]

از سوی دیگر کشورهای آرژانتین و شیلی دارای بزرگترین منابع آب شیرین جهان می‌باشند و از لحاظ کشاورزی نیز بهترین زمین‌های مرغوب در آرژانتین و قسمت‌هایی از برزیل قرار دارد. با روند پیش‌بینی‌های آینده بحران آب در جهان در دهه‌های آینده، محتمل بوده که ارزش آب شیرین از نفت بیشتر و احتمال جنگ‌های آینده بیشتر بر سر تصاحب منابع آب شیرین باشد. در آرژانتین،  با خرید زمین‌های زیادی توسط سرمایه‌داران صهیونیست-آمریکایی و بازیگران هالیوود، سعی در تملک این سرزمین‌ها شده است.[4] این جایگاه تاریخی آرژانتین در میان صهیونیست‌ها و هم‌چنین حضور عینی در این کشور بیان‌گر این است که  فعالیت یهودیان در این کشور گسترده است و ارتباط خوبی بین برخی جناح‌های سیاسی آرژانتین و رژیم صهیونیستی وجود دارد.[5]

کشورهای آمریکای لاتین

کشورهای آمریکای لاتین به غیر از برزیل، اسپانیولی زبان هستند و در یک فضای مشترک فرهنگی به سر می‌برند. از سوی دیگر اتحادیه‌ها و نهادهای مختلفی، این کشورها را در کنار هم قرار داده‌اند. تاثیرگذاری این کشورها بر سیاست‌خارجی و داخلی یکدیگر قابل توجه است. مثلا با برکناری رئیس جمهور برزیل توسط مجلس سنای این کشور، برخی از دولت‌های آمریکای لاتین، سفرای خود را از برزیل فراخواندند. از این رو گسترش روابط ایران با کشورهایی چون ونزوئلا در سال‌های اخیر، زمینه را برای همگرایی با دیگر کشورهای این منطقه فراهم نمود. از سوی دیگر رقابتی سنتی بین آرژانتین و برزیل وجود دارد. گسترش روابط ایران و برزیل، این حساسیت را برای آرژانتین پدید آورد که به سمت حل مشکلات خود با ایران حرکت کند. به ویژه این‌که تمایل ایران برای نقش‌آفرینی برزیل در پرونده هسته‌ای خود، به پرستیژ این کشور در سطح بین الملل افزود و این نیز محرکی برای آرژانتین شد که به دنبال آن باشد تا از ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی ایران بهره ببرد. از این رو فضای حاکم بر کشورهای آمریکای لاتین، بر جهت‌گیری‌های سیاسی آرژانتین نیز بی تاثیر نیست.

انگلیس

مهمترین مسئله بین آرژانتین و انگلیس مسئله جزایر مالینوس یا فالکلند است. تاریخچه مناقشه بر سر فالکلند به قرن شانزدهم میلادي برمی گردد. در سال 1771 نزدیک بود جنگی در مورد حاکمیت این مجمع الجزایر رخ دهد.

بریتانیا مدعی است جزایر مزبور به این کشور تعلق دارند و آرژانتین نیز همچنان جزایر مالویناس را بخشی از سرزمین خود می داند. وسعت این منطقه 12,173 کیلومتر مربع و داراي 800 کیلومتر خطوط ساحلی می‌باشد. مالویناس در فاصله 483 کیلومتري کرانه شرقی آرژانتین واقع گردیده است. بر سر نام‌گذاري و همچنین تقدم و تأخر در اکتشاف و اسکان در جزایر مذکور اختلاف‌نظر بسیار وجود دارد.

یکی از دلایل اهمیت سرنوشت مناقشه فالکلند (مالویناس) بروز جنگی شدید میان بریتانیا و آرژانتین در مورد مالکیت و حاکمیت آن در سال 1982 می‌باشد که به نبرد فالکلند معروف شده است. این درگیري نظامی به مدت 74 روز ادامه و به مرگ 255 بریتانیایی، 649 آرژانتینی و 3 نفر از ساکنان مالویناس انجامید. نیروهاي نظامی انگلیس در ژوئن 1982 به دستور مارگارت تاچر نخست وزیر وقت انگلیس، فالکلند (مالویناس) را اشغال و کنترل آن را بازپس گرفتند. تنش میان انگلیس و آرژانتین در سال 2012 و به دنبال اعلام برگزاري همه پرسی و مراسم بزرگداشت سی امین سالگرد جنگ فالکلند و چند تحول دیگر شدت یافته است.[6] بخش مهمی از توان  و تحرک سیاست خارجی آرژانتین، سال‌هاست بر این مسأله متمرکز است. مالویناس در آرژانتین، امروزه به نماد مبارزه و حیثیت دولت ها تبدیل شده. جبران این شکست برای آرژانتینی ها به یک آرزو تبدیل شده و در این ماجرا هر دولتی سعی می کند با هر اهرم به نفع خود تاثیرگذار باشد.[7] روابط ایران و انگلیس نیز روابط پر از سوظن است. از این رو، نگاه بدبینانه‌ی آرژانتین و ایران به انگلیس، فصل مشترک سیاسی را برای دو کشور پدید آورده است.

شیعیان آرژانتین

پاز روحانی شیعی آرژانتینی در رابطه با شیعیان آرژانتین می‌گوید:

جمعیت شیعیان در آرژانتین زیاد نیست اما به صورت کلی و در مقایسه با آمریکای لاتین حائز اهمیت می‌باشد. در آمـریـکای لاتین چند کشور به دلیل حضور شیعیان در آن، حائز اهمیت هستند چون شیعیان در آنجا زندگی می کنند؛ از جمله سه کشور ونزوئلا، آرژانتین و برزیل. در بقیه کشورها هر چند مسلمانان حضور دارند ولی کلیدی محسوب نـمی شوند، با اینکه فعالیت آنها خوب است؛ مثل شیلی و کلمبیا. کشورهای دیگر از جمله نیکاراگوا هم شیعه دارند، ولی رشد چندانی نداشته اند. اما آرژانتین امتیازاتی دارد؛ چراکه اولاً، به دلیل وجود جامعه شیعیان یکی از کشورهایی است که از طرف جمهوری اسـلامی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و دوم ایـنکه، طلاب آرژانتینی فاضل بیشتری دارد که در حد 5 تا 15 سال درس خوانده اند.[8]

جریان‌های سیاسی آرژانتین

ماکری  رئیس جمهور جدید آرژانتین در دوران تبلیغات انتخاباتی قول داده بود که روابط کشورش را با کشورهایی چون آمریکا، برزیل و شیلی به طرز چشمگیری ارتقاء داده و روابط گرم این کشور با ونزوئلا در زمان کریستینا فرناندز را مورد بازنگری قرار دهد. حتی مشاور سیاست خارجی او به رسانه‌ها گفته که ماکری قصد دارد اختلافات آرژانتین با بریتانیا بر سر جزایر مالویناس (فالکلند) را تعدیل کند و در عوض بر همکاری‌های فرهنگی و محیط زیستی دو کشور بیافزاید. این مسئله در کنار حرکت به سمت گسترش روابط با رژیم صهیونیستی، نشان از تاثیرگذاری عمیق گروهای سیاسی داخلی آرژانتین بر سیاست‌خارجی این کشور دارد. به نحوی که جناح چپ که پیش از این قدرت را در دست داشت، توافقنامه با ایران امضا می‌کند و از سوی دیگر سخنان و عملکردی آتشین در مقابل سیاست‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی دارد[9] و بعد از روی کارآمدن جناح راست‌گرا، این مواضع تغییر 180درجه‌ای پیدا می‌کند.

کشورهای عربی

کشورهای عربی تا پیش از این عنصر مهمی در آمریکای لاتین نبودند. شاید تحرکات ایران در این منطقه، اعراب حاشیه خلیج فارس را برآن داشت تا گسترش ارتباط با کشورهای آمریکای لاتین را در پیش گیرند. وزیر امور خارجه عربستان نیز  همگرایی کشورهای عربی با کشورهای آمریکای جنوبی را برای منزوی کردن ایران موثر دانست.[10] از این رو حدود 5 سال است اجلاس سران عرب و کشورهای آمریکای جنوبی شکل گرفته است. گسترش روابط اعراب با این کشورها می‌تواند در روابط این کشورها با ایران تاثیرگذار باشد.

جریان‌های داخلی ایران

جریان‌های داخلی ایران نیز حائز اهمیت هستند. اینکه چه تفکری برای سیا‌ست خارجی ایران حاکم شود، در گسترش یا عدم گسترش روابط آمریکای لاتین تاثیرگذار است. دولت نهم و دهم گسترش روابط با کشورهای آمریکای لاتین را در دستورکار داشت اما با تغییر دولت، تحرک کمتری در این زمینه در دولت ایران برای گسترش روابط دیده میشود.[11]

روابط اقتصادی[12]

روابط اقتصادی  دو کشور یکی از ابعاد مهم در روابط فیمابین بوده است به گونه ای که تا قبل از انفجار آمیا( 1994) حجم روابط دو کشور به بیش از 2/1 میلیارد دلار هم رسید. محصولات كشاورزي آرژانتين (گندم، برنج، ذرت، دانه‌هاي روغني، روغن خام آفتابگردان و سويا) از كيفيت بالا و قيمت‌هاي مناسبِ قابل رقابت با ساير توليدكنندگان در سطح جهان برخوردار مي باشد و همواره بعنوان یکی از منابع تأمین کالاهای اساسی كشور، مورد توجه بوده است. بعلاوه این کشور در بعد صنعتی، دارنده بسیاری از فناوری‌هایی بوده که مورد توجه بخش صنعتی ایران قرار داشت. از جمله می توان به صنعت داروسازی، قطعات اتومبیل و بویژه فناوریِ گازسوز کردن خودروها اشاره نمود. مجموعه این شرایط باعث شده بود روابط اقتصادی دو کشور از بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار فعال بوده و دفتر شرکت بازرگانی دولتی ایران در بوینوس آیرس تاسیس و خط کشتیرانی مستقیم بین دو کشور برقرار و وابسته های بازرگانی نیز در دو کشور فعال باشند. از سوی دیگر ایران سوخت 20درصد برای راکتور اتمی تهران را نیز در سال‌های دهه60 شمسی از آرژانتین تامین می‌کرد که نکته‌ای حائز اهمیت در روابط دو کشور محسوب می‌شود.

پس از انفجار آمیا و تنش در روابط ایران و آرژانتین، بنابر تصمیم جمهوری اسلامی ایران، خريدها از اين كشور كاهش يافت و از آن پس روابط اقتصادي با آرژانتين تحت تاثير مستقیم روابط سياسي قرار گرفت. حتی در چند نوبت نيز هم‌زمان با افزایش تنش در روابط سیاسی، این روابط به مرز توقف رسید.

در سال های بعد، این روند مبادلات تجاری با افزایش روبرو گردید بگونه ای که در سال 2013 حجم روابط اقتصادی دو کشور به قریب 1/1 میلیارد دلار رسید. این میزان البته در سال 2014 با اندکی کاهش روبرو و به 08/1 میلیارد دلار رسید.

نتیجه گیری

آنچه که مشخص است، روابط سیاسی ایران و آرژانتین تا حد زیادی در سال‌های اخیر سینوسی بوده است. به نظر می‌رسد به دلیل گره در تحرکات سیاسی رسمی، فعالیت‌ اقتصادی می‌تواند زمینه‌ساز بهبود بلندمدت روابط دوکشور شود. این نوع فعالیت‌‌ها باعث می‌شود تمرکزی برای تخریب روابط سیاسی در کار نباشد و از سوی دیگر زمینه برای بهبود بادوام روابط فراهم آید.

محمد حسین فرهادیان/دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل