اندیشکده راهبردی تبیین – مقام معظم رهبری در 13 شهریور 1395 در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی سیاست‌های کلی «خانواده» را که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است، در16 بند به رؤسای قوای سه‌گانه و مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. در بند 5 این سیاست‌ها آمده است: «مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده.»[1]

در این نوشتار ضمن اشاره به اهمیت و جایگاه خانواده، اهداف و راهبردهای دشمن در جنگ نرم علیه خانواده و پیامدهای آن برشمرده و در نهایت راهکارهایی ارائه شده است.

اهمیت و جایگاه خانواده

مقام معظم رهبری درباره اهمیت و جایگاه خانواده می فرمایند: «خانواده پایه‌ و سلول اصلی در جامعه است…»[2] «تحکیم خانواده، مورد تاکید اسلام و تمامی اسناد بالادستی نظام، خصوصاً اصل دهم قانون اساسی است. مسئله‌ی زن و خانواده برای کشور، جزو مسائل درجه‌ی یک است…»[3] «جامعه‌ی اسلامی، بدون بهره‌مندی کشور از نهاد خانواده‌ی سالم، سرزنده و بانشاط، اصلاً امکان ندارد پیشرفت کند…»[4]

خانواده، جایگاه منحصر به فردی در فرآیند پنج گانه تحقق اهداف انقلاب اسلامی یا عدم تحقق آن دارد؛ به ویژه شأن «انسان سازی» خانواده که در اکثر مراحل این فرآیند، موجب تامین نیروی انسانی پیشبرنده اهداف انقلاب می شود. تاثیر این نهاد در پرورش نیروهای انقلابی و تحقق مرحله نخست این فرآیند «انقلاب اسلامی» و مرحله دوم «نظام سازی»، در حافظه تاریخی ملت ایران وجود دارد. اکنون که این فرآیند در مرحله دولت سازی قرار دارد و مهمترین کمبود فعلی برای تحقق این مرحله، نبود مسئولین شایسته و تربیت نیافته است که این مهم نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم از خانواده متاثر است.[5] لذا بدخواهان اسلام و انقلاب، با جنگ نرم علیه خانواده، در صدد ایجاد خلل در دستیابی نظام اسلامی به اهداف فرهنگی خود هستند.

در این بخش، به طور اجمالی به برخی از مهمترین نقش ها و تاثیرات خانواده اشاره می شود:

به عنوان مثال، اعجاز نقش آفرینی های ایثارگرانه خانواده های ایرانی در دفاع مقدس هشت ساله و انگیزه دهی به فرزندان خود برای ادای تکالیف شرعی تا مرز از جان گذشتگی، نمونه معاصر تاثیرگذاری بلاتردید این نهاد اجتماعی در جوامع اصیل تلقی می گردد و در این تحلیل، غرب تردیدی ندارد که خانواده، «سرمایه اجتماعی» نظام جمهوری اسلامی ایران و بزرگترین پشتوانه تقویتی انقلاب اسلامی و عامل اصلی ماندگاری و موفقیت نظام جمهوری اسلامی است. اگر نهاد خانواده نقش فعال و مؤثر در هویت افراد و جامعه داشته باشد، موجب تقویت هویت و شخصیت افراد شده و ذهن‌ها و قلب‌ها را نسبت به «نفوذ فرهنگی» و «تهاجم فرهنگی» ایمن می سازد.

اهداف و راهبردهای دشمن در جنگ نرم علیه خانواده

همان طور که پیش‌تر در سیاست های کلی خانواده ذکر شد، هدف اصلی و چشم انداز دشمن در جنگ نرم علیه خانواده «فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی»[6] است. دشمنان فرهنگی تلاش دارند از طرق گوناگون، بنیان خانواده را متزلزل کنند؛ چرا که پرورش و تربیت دینی از خانواده شکل می گیرد. دین از طریق خانواده، آموخته و انتقال داده می شود و اساس تربیت دینی، خانواده است؛ لذا دشمن می خواهد مفهوم خانواده را ویران کند زیرا تضعیف عنصر خانواده در افراد و جامعه، سبب تضعیف رکن رکین هویت و شخصیت افراد و سرگرمی به امور کم اهمیت و مبتذل شده و این امر، نفوذ و رخنه فرهنگی و نهایتاً عملیات «تغییر» را میسر می سازد و این دقیقاً نقطه مقابل جایگاه مطلوب خانواده در جامعه اسلامی است.

در این بخش، به طور خلاصه، مهمترین اهداف و راهبردهای دشمن برای رسیدن به هدف «فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی» که حاصل بررسی عملکرد فرهنگی و رسانه ای آنهاست، بیان می شود و در ادامه به ماهواره به عنوان مهمترین ابزار برای این کار اشاره می گردد:

راهبردهای کلی و مشترک:

با تمرکز بر مادران و زنان:

با تمرکز بر پدران و مردان

با تمرکز بر فرزندان

رسانه های جمعی مهمترین ابزار دشمن در این جنگ نرم علیه خانواده هستند که در این میان شبکه های ماهواره ای و فیلم ها و سریال های نقش برجسته تری دارند. از میان حدود 160 شبکه فارسی زبان، برخی از شبکه ها مانند بی‌بی‌سی فارسی، من‌و‌تو، جِم و فارسی1 شهرت و تاثیرگذاری بیشتری دارند.

در گزارش سال 2015 کمیسیون دیپلماسی عمومی آمریکا(ACPD)، بودجه ای یک میلیارد و 833 میلیون دلاری برای «دیپلماسی عمومی» یا به تعبیر صحیح «جنگ نرم» علیه ایران و دیگرکشورهای جهان در نظر گرفته شده و بخشی از آن برای تغییر ارزش‌ها و سبک زندگی در ایران اختصاص یافته است که این امر را با اتکا بر پخش رادیویی، تلویزیونی، ماهواره‌ای، وب‌سایت، وبلاگ و رسانه‌های اجتماعی انجام می‌دهد. در این گزارش در مورد دیپلماسی عمومی و برنامه‌های رسانه‌ای (پخش تلویزیونی و ماهوا‌ره‌ای) در سطح بین‌المللی، نحوه چگونگی اختصاص بودجه یک میلیارد و 833 میلیون دلاری ارائه شده است و دیپلماسی عمومی شورای مدیران بنگاه سخن‌پراکنی آمریکا (Broadcasting Board of Governors) و وزارت خارجه شامل برنامه‌های تبادل امور فرهنگی و شورای آموزش به صورت جزء به جزء بیان شده است.

بخشی از این گزارش به ایران مربوط می‌شود؛ جایی که تمرکز آمریکایی‌ها بر روی تغییر ارزش‌ها و سبک زندگی مردم ایران (جنگ نرم) استوار شده است. طبق گزارش «کمیسیون مشورتی دیپلماسی عمومی آمریکا»، سه شبکه رادیویی-تلویزیونی این وظیفه مهم و استراتژیک را بر عهده دارند: بخش فارسی صدای آمریکا با بودجه مالی ۱۵ میلیون و ۱۳۳ هزار دلاری، «رادیو فردا» با  بودجه مالی 6 میلیون و 967 هزار دلاری، بخش آذری زبان صدای آمریکا با بودجه سالانه 646 هزار دلاری.[9] همچنین شورای مدیران بنگاه سخن‌پراکنی آمریکا (BBG)، طی گزارشی، در بودجه پیشنهادی سال 2016، برای تلویزیون صدای آمریکا مبلغ 13.674 میلیون دلار و برای رادیو فردا 7.454 میلیون دلار را ارائه کرده است.

در بخشی از این گزارش برنامه‌هایی به منظور افزایش مخاطبان ایرانی، برای صدای آمریکا در سال 2016، تعیین شده است، از جمله:

– مصاحبه با مقامات امریکایی در مورد سبک زندگی

– تخصیص یک برنامه 30 دقیقه‌ای هر هفته با تمرکز بر جامعه ایرانی-آمریکایی مثل لس‌آنجلس آمریکا و با هدف سرگرمی.- گزارش‌های اختصاصی برای نشان دادن جامعه آمریکا و نقش مذهب و گروه‌های مذهبی این کشور برای ارائه الگو و با هدف جلوگیری از افراط‌گرایی اسلامی در ایران

– مصاحبه و تهیه مستند از دانشجویان ایرانی که در دانشگاه‌های معتبر آمریکا تحصیل می‌کنند.[10]

غیر از تأثیرات غیر مستقیم، نامحسوس و بطئی برنامه های شبکه های ماهواره ای این چنینی، می توان به نتایج پژوهشی که از ابتدای سال 92 تا پایان سال 93 در گروه اجتماعی بنیاد امور خانواده پژوهشی درباره تاثیر شبکه‌های ماهواره ای بر خانواده آغاز شده است اشاره نمود. به گفته رئیس هیئت مدیره بنیاد صیانت از نهاد خانواده قوه قضاییه و مدیر گروه پژوهش بنیاد علوم رفتاری، این پژوهش که با جامعه آماری 8 هزار و 450 جوان در گروه سنی 15 تا 28 سال انجام شد، نشان می دهد 17 درصد طلاق ها تحت تاثیر شبکه های ماهواره‌ای صورت گرفته است. این رقم بر اساس یافته های تحقیق و دلایل اظهار شده توسط بعضی از زوجینی به دست آمده است که بیننده شبکه های ماهواره‌ای بوده اند. به نحوی که به دقت می توان تاثیر ماهواره‌ها را بر روابط زناشویی دریافت. وی افزود: «در 95 درصد از سریال های ماهواره ای روابط فرازناشویی تبلیغ می شود و زنان شوهردار و مردان متاهل بدون هیچ گونه محدودیت به دنبال روابط نامتعارف هستند، و جایگاه خانواده به عنوان هسته اصلی جامعه، پایین می آید و بی ارزش می شود».[11]

متاسفانه، مخاطبین به دلیل ضعف فرهنگی دینی، اعتقادی و اخلاقی و سواد اندک رسانه ای با قرار گرفتن دائم در معرض سریال هایی که مضمون اصلی آنها خیانت و روابط غیر اخلاقی و نامشروع است، به تدریج در خصوص این موضعات و مضامین دچار تغییر نگرش شده و نوعی حساسیت زدایی در این زمینه صورت می گیرد و در دراز مدت به کمرنگ شدن اخلاق و ارزش های مذهبی، گسترش فساد و در نهادیت از هم پاشیدگی خانواده ها می انجامد.[12]

 طبق آخرین آمار سازمان ثبت احوال كشور هر ساعت ١٩ طلاق در ایران ثبت مي‌شود. شيب طلاق در ايران در نقاط شهري از اواخر دهه ٧٠ شدت گرفته با فاصله‎اي حدود ٦ساله و از ‌سال ٨٣ به بعد منحني طلاق در روستاها هم رو به افزايش گذاشته است[13] که این روند با روند شیوع استفاده از ماهواره در کشور همزمانی دارد.

جمع بندی

خانواده یکی از ارکان هویتی هر انسان است و در صورتی که افراد در خانواده های ضعیف به لحاظ هویتی رشد و نمو پیدا کنند، شخصیت ضعیف و قابل نفوذی پیدا می کنند. چنین افرادی به خاطر ضعف نفس و ضعف هویتی خود، گرایش بیشتری به مسائل مبتذل و سخیف داشته و کمتر به مسائل کلان و راهبردی سوق پیدا می کنند. لذا تضعیف خانواده و به تبع آن تضعیف هویت و شخصیت افراد و سرگرمی به امور مبتذل، موجب سست شدن سد فرهنگی ای به نام «خانواده» و به تبع آن «نفوذپذیری فرهنگی»، و نهایتاً در سطح اجتماعی کاهش پشتوانه مردمی نظام می گردد. به همین دلیل، دشمنان فرهنگی با چشم انداز قرار دادن «فروپاشی خانواده»، از راه تکنیک ها و تاکتیک های گوناگون -خصوصاً از طریق شبکه های ماهواره ای- در صدد تضعیف نهاد خانواده هستند تا سرمایه اجتماعی و پشتوانه مردمی نظام را تضعیف نمایند.

مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند: «آن کسانی که می‌خواهند در یک کشور یا جامعه‌ای «نفوذ» پیدا کنند، فرهنگ آن جامعه را در مشت خود بگیرند و فرهنگ خود را به آنها تحمیل نمایند، یکی از کارهایشان، معمولاً «متزلزل کردن بنیان خانواده» است. کما اینکه در خیلی از کشورها این کار را متأسفانه انجام داده‌اند. مردها را بی‌مسئولیت و زنها را بد اخلاق کرده‌اند.»[14]

راهکار کلی در مقابل جنگ نرم علیه خانواده، طبق بند 5 سیاست های کلی خانواده، عبارت است از: “مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده” . این راهکار کلی که در عنوان «مصون سازی خانواده» قابل تعبیر است، ابعاد و طرق گوناگون دارد. در زیر به طور خلاصه و تیتروار به برخی از این موارد اشاره شده است:

• وضع و اجرای قوانین مربوط به خانواده با رویکردی جامع و سیستمی به این مقوله: اجرای کامل اسناد بالادستی و قوانین موجود، از قبیل سیاست های کلی خانواده، قانون تسهیل ازدواج جوانان مصوبه 12 دی 1384، مصوبات بیست و نهمین جلسه شورای عالی جوانان(2 مرداد 1386)، لایحه حمایت از خانواده، «سیاست های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده» شورای فرهنگی اجتماعی زنان شورای عالی انتقلاب فرهنگی
• ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی، از پوشش و لباس و خوراک تا مسائل کلان از طریق آموزش و پرورش و رسانه ها و ساخت برنامه های رسانه ای به صورت آفندی و پدافندی
• معرفی خانواده های موفق همچون خانواده نخبگان و شهدا، و الگوسازی از ایشان
• فرهنگ سازی ازدواج آسان و به موقع از طریق الگوسازی های رسانه ای در فیلم ها و سریال ها
• تبیین زیبایی «حیا» و رعایت این اصل در تصویرسازی های رسانه از وضعیت مطلوب روابط اجتماعی
• اختصاص تسهیلات ازدواج به زوج های جوان
• حرکت های خودجوش و مردمی در راستای ترویج و تسهیل ازدواج همچون “طرح تامین جهیزیه آینه شمعدون”
• ایجاد محیط های سالم زنانه، برای جلوگیری از اختلاط های غیر ضروری
• ایجاد و ترویج محیط هایی برای سرگرمی و نشاط خانوادگی
• اجرای قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره(مصوبه 26/11/1373)
• افزایش «سواد رسانه ای» مردم، خصوصاً نوجوانان
• و…

سید محمدعلی شریعت‌زاده/پژوهشگر اندیشکده راهبردی تبیین