اندیشکده راهبردی تبیین – چهارم شهریورماه سال جاری کنفرانس «اهل سنت و جماعت چه کسانی هستند» با حضور 200 تن از علمای اهل سنت از کشورهای مختلف مسلمان به مدت سه روز در گروزنی پایتخت جمهوری چچن برگزار شد. بیانیه و توصیه‌های این کنفرانس در نوع خود بی‌سابقه بود چراکه در آن، سلفیه– اعم از طیف‌های متعدد آن ازجمله وهابیت و اخوان المسلمین – از دایره اهل سنت خارج شدند. این موضوع خشم و انتقاد گروه‌های سلفی و وهابی و مقامات سیاسی، دینی و رسانه‌های عربستان سعودی را برانگیخت. در کمتر از یک هفته از پایان کنفرانس، بیش از یکصدهزار توییت انتقادی و خشم‌آلود علیه کنفرانس به ثبت رسید(1) و صدها گزارش و مطلب علیه آن در فضای مجازی منتشرشده و بسیاری از علمای وهابی و سلفی در کشورهای مختلف عربی به ویژه عربستان و مصر به آن واکنش تند نشان دادند. علاوه بر پیامدهای دینی، این کنفرانس تأثیرات سیاسی خود را نیز در مناسبات کشورهای درگیر با آن به خصوص عربستان و مصر گذاشته است.

1-چرا چچن؟

کنفرانس چچن نخستین کنفرانس اهل سنت با  دستور کار زدودن دامن اهل سنت از انحرافات نیست. پیش از این در سال 2010 نشست‌هایی در مصر و عمان برگزارشده بود که ضمن تأکید بر ضرورت وحدت جهان اسلام، توصیه به عدم پذیرش جریان‌های تکفیری و افراطی کرده بود. اما آنچه نشست علما در گروزنی را از نشست‌های پیشین متمایز کرده و اهمیت مضاعف آن را به نمایش می‌گذارد، شرایط پرتنش و غیرطبیعی جهان اسلام و کشمکش‌های موجود در آن است. علاوه بر این آنچه خشم سلفی‌ها را دوچندان کرد، انتخاب گروزنی به عنوان محل نشست بود. چچن سال‌ها مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و نظامی سلفی‌های جهادی و وهابیت بوده و اکنون بخش قابل‌توجهی از افراد مسلح و تروریست‌های موجود در سوریه را شهروندان این جمهوری فدراسیون روسیه تشکیل می‌دهند. چچن اکنون در سایه ریاست جمهوری رمضان قدیروف متحد روسیه و مسلمانِ صوفی مسلک است که اجازه فعالیت به افراط‌گرایان نمی‌دهد. پیش از او نیز پدرش احمد قدیروف با سلفی‌ها جنگیده و درنهایت توسط آن‌ها کشته شد. از سویی روس‌ها نیز تلاش می‌کنند تا پس از سال‌ها جنگ با افراط‌گرایان سلفی چچنی، گروزنی را به شهری زیبا و نماد صلح در روسیه تبدیل کنند. در نشست اخیر، رمضان قدیروف رئیس‌جمهور چچن میزبان کنفرانس بود. مؤسسه طابا در امارات که ریاست آن با صوفی مشهور یمنی علی حبیب الجفری است نیز از برگزارکنندگان اصلی آن معرفی‌شده است.(2)

2-همه به جز سلفی‌ها و سعودی‌ها

آنچه اهمیت کنفرانس گروزنی را دوچندان کرد حضور رسمی نهاد دینی الازهر و رئیس آن دکتر احمد الطیب بود. علاوه بر الطیب که با هیئت 40 نفری از علمای الازهر حاضرشده بود، مفتی‌های سابق و فعلی مصر و مشاور امور دینی رئیس‌جمهور این کشور نیز حضور داشتند. شاید بارزترین چهره‌های دیگر این کنفرانس را بتوان شیخ عدنان الافیونی مفتی دمشق و علی حبیب الجفری شخصیت برجسته صوفی یمنی مقیم امارات و رئیس مؤسسه دینی طابا دانست.

هرچند از نام و نشان دیگر مشارکت‌کنندگان اطلاعات چندانی در دست نیست اما عدم دعوت از علمای سلفی و وهابی و شخصیت‌های افراط‌گرای اخوانی باعث شد تا مخالفان کنفرانس، این موضوع را دستاویزی برای حمله به کنفرانس قرار داده و برگزارکنندگان آن را به انحصارطلبی متهم کنند. با این‌که دکتر الشریف حاتم العونی تنها مشارکت‌کننده عربستانی این کنفرانس معتقد است که اگر از جریان سلفی‌ها هم دعوت به حضور می‌شد و در بیانیه وارد دایره اهل سنت می‌شدند، خود سلفی‌ها چنین چیزی را نمی‌پذیرفتند زیرا آن‌ها دیگران را از اهل سنت خارج می‌دانند.(3)

هدف برگزارکنندگان این کنفرانس ارائه تعریفی جدید و جسورانه از اهل سنت و انتقاد از رفتارهای خشن و تروریستی سلفیان بوده است. در این نشست سلفیت و وهابیت به عنوان منحرف‌کننده خط اسلام حقیقی معرفی‌شده‌اند. در کنفرانس گروزنی شخصیت‌های صوفیه حضور بارز و پررنگی داشتند. سلفیه از دشمنان سرسخت صوفیه است و همیشه آنان را به عنوان نحله‌هایی منحرف از اسلام معرفی کرده است. اما این بار وجود شخصیت‌های مهمی مانند علی حبیب الجفری، عبدالهادی القصبی شیخ الشیوخ طریقه‌های صوفیه مصر و تعداد دیگری از این مشایخ، از نکات قابل‌توجه بود که به‌شدت موردانتقاد مخالفان نشست مذکور قرار گرفت.

3-بیانیه تاریخی کنفرانس گروزنی

بی‌تردید علاوه بر سطح اجلاس، بیانیه و توصیه‌های کنفرانس گروزنی تاکنون در سطح اجلاس‌ها و نشست‌های برگزارشده اهل سنت بی‌سابقه و منحصربه‌فرد بوده است. اهمیت این بیانیه فارغ از اهداف مدنظر برگزارکنندگان، تلاش اهل سنت برای ارائه یک تعریف مجدد از خود و پالایش مفهوم «اهل سنت و جماعت» از همه فرقه‌ها و جریان‌هایی منحرف است که اهل سنت را در خود منحصر کرده و دیگران را از دایره و مدار اهل سنت خارج ساخته‌اند. از طرفی این فرقه‌های تکفیری-تروریستی با انتساب افعال و اقدامات خشونت‌آمیز خود در سرتاسر منطقه و جهان به اهل سنت، اقدام به تخریب چهره اسلام و تحت‌الشعاع قرار دادن طیف معتدل و میانه اهل سنت که اکثریت این فرقه مسلمان را تشکیل می‌دهند‌، کرده‌اند.

بیانیه علاوه بر بُعد دینی خود، پیام‌های سیاسی آشکاری نیز دارد که نشان می‌دهد برگزاری این کنفرانس را باید ماحصل رویدادهای تأسف بار منطقه و تحولات آن و نقشی که گروه‌های سلفی تکفیری و عربستان سعودی در آن ایفا می‌کنند دانست. بیانیه به‌طور مستقیم از اصحابِ افکار منحرفی که مدعی انتساب به اسلام هستند و امنیت مردم را دچار آشفتگی و بی‌ثباتی کرده‌اند انتقاد می‌کند. بیانیه رویکرد بسیاری از شخصیت‌ها و متفکران و بدنه مسلمانان که عنوان خوارج را بر گروه‌هایی مانند داعش اطلاق کرده‌اند پذیرفته و ظهور و حرکت مدعیان سلفیه تکفیری را موج معاصر و جدید خوارج قدیم معرفی می‌کند که دین را جاهلانه تأویل کرده و باعث به وجود آمدن ده‌ها مفهوم غلط از آن می‌شوند.

محتوای بیانیه همچنین نشان می‌دهد که برگزارکنندگان کنفرانس و علمای حاضر در آن، به دنبال یک مواجهه مستمر با سلفی‌ها و وهابیت هستند و این کنفرانس را می‌توان نقطه آغاز یک حرکت مستمر دارای برنامه دانست که به دنبال هدف قرار دادن انحراف شدید و خطرناکی است که مفهوم اهل سنت را نشانه رفته و آن را مفهومی انحصاری و متعلق به خود می‌داند. (4)

بیانیه به ضرورت همکاری میان نهادهای علمی الازهر، قرویین، زیتونه و… اشاره‌کرده و از آن‌ها به عنوان نهادهای با قدمت یاد می‌کند. در مقابل، بیانیه از مراکز دینی عربستان سعودی مانند دانشگاه ام‌القری، دانشگاه امام محمد بن سعود و دانشگاه اسلامی المدینه که به عنوان شاخص‌های آموزشی وهابیت به شمار می‌روند هیچ اسمی به میان نمی‌آورد. این موضوع به مراکز وهابیت آل سعود ضربه وارد می‌کند. علاوه بر آن، استفاده از لفظ «با قدمت» برای دانشگاه‌های اهل سنت، که هر یک از آن‌ها بیش از صدها سال قدمت دارند، اشاره‌ای غیرمستقیم به مستحدث بودن وهابیت، نظام آموزشی آن و بی‌اصالت بودنش است.

4-خشم سلفی‌‌ها و آل سعود از برگزاری کنفرانس

واکنش سلفی‌ها و وهابی‌ها به خصوص در مصر و عربستان چه در سطوح علما و رسانه‌ها و چه در شبکه‌های اجتماعی از همان ابتدا خشمگینانه بود. اغلب بیانیه‌ها و پیام‌های صادرشده ضمن ابراز عصبانیت از خارج کردن نام سلفی‌ها از دایره اهل سنت، علمای حاضر در کنفرانس را به درباری و حکومتی بودن و تلاش برای تفرقه میان مسلمانان متهم می‌کرد. علاوه بر آن اغلب این افراد برگزاری کنفرانس در چچن را دستمایه حمله به روسیه و ایران قراردادند. به‌طور مثال شیخ سعود بن علی الحنان امام و خطیب مسجد النفیسه ریاض معتقد است هدف روس‌ها از برگزاری کنفرانس، نابودی سلفی‌ها است زیرا سلفی‌ها در افغانستان علیه روس‌ها جنگیدند و اغلب مبارزان چچنی بودند.(5) ضمن اینکه امارات نیز به عنوان کشوری که میزبان و محل اقامت یکی از برگزارکنندگان کنفرانس است، موردحمله معترضین سلفی-تکفیری قرار گرفت.

سیاسی‌ترین بیانیه متعلق به شیخ یوسف قرضاوی بود. او با انتقاد شدید از حاضران، کنفرانس را «نشست ضرار» توصیف کرده و به ایران و روسیه حمله نمود. قرضاوی در بیانیه خود، اهل حدیث را بخش جدایی‌ناپذیر از اهل سنت معرفی کرد.(6) هیئت علمای کبار سعودی نیز با صدور بیانیه‌ای که شدت آن کمتر از بیانیه قرضاوی بود، تلاش برای تفرقه میان امت اسلام را محکوم کرد.(7)

بیشتر علمای وهابی در عربستان در بیانیه‌های خود، علاوه بر انتقاد، نگاه تکفیری و اقصائی خود علیه دیگر مذاهب اسلامی را در بیانیه‌های خود نشان دادند. محمد السعیدی استاد فقه دانشگاه ام‌القری عربستان با حمله ضمنی به صوفیه، هدف برگزارکنندگان کنفرانس را برگرداندن عقل مسلمانان به خرافه گرایی و تسلط اولیاء و متولیان قبور بر حیات مردم دانست.(8)

در میان این واکنش‌ها، شیخ السقاف مدیر سایت مشهور الدرر السنیه در اقدامی قابل‌توجه و واکنشی، بروشوری چهارصفحه‌ای با عنوان «اهل سنت چه کسانی هستند» به 9 زبان ازجمله فارسی منتشر کرده و با غیر سنی دانستن پیروان اشعری و ماتریدی و حمله به صوفیه و شیعیان، اهل سنت را از منظر و دریچه وهابیت معرفی کرد.(9)

واکنش‌های متعدد سلفی‌ها در سرتاسر جهان عرب به‌گونه‌ای بود که درنهایت الازهر با صدور بیاینه‌ای، سعی در تعدیل واکنش‌ها و کم کردن عصبانیت‌ها نسبت به خود کرد. الازهر مدعی شد که نقشی در برگزاری کنفرانس نداشته و بیاینه هم به رؤیت رئیس آن نرسیده است.(10) علاوه بر این الطیب در سخنرانی خود از بزرگان اهل سنت نقل کرده که اهل حدیث نیز در دایره اهل جماعت هستند. (11)

در مقابل مخالفان، موافقان کنفرانس از برگزاری آن حمایت کردند. شیخ احمد کریمه استاد الازهر، سلفی‌ها و وهابی‌ها را بیگانگانی دانست که طفیلی‌وار به دنبال سُنی نشان دادن خود هستند درحالی‌که نسبتی با آن ندارند و مخالفان را فاسد و باطل می‌دانند.(12) دکتر شریف حاتم العونی تنها عالم سعودی حاضر در کنفرانس نیز با انتقاد به واکنش سلفی‌ها به محل برگزاری کنفرانس، آن‌ها را افراد انحصار‌طلب و تکفیری دانست که حق ندارند معامله به مثل دیگران با خود را محل اشکال بدانند. (13) واکنش حسن فرحان المالکی اندیشمند سعودی به این کنفرانس قابل‌توجه بود. او معتقد است کنفرانس گروزنی، سلفی‌ها را از دایره اهل سنت خارج نکرد بلکه شاخه ابن تیمیه‌ای سلفیه از این تعریف خارج‌ شده‌اند.(14)

5-کنفرانسی با ابعاد سیاسی و دینی

اهمیت نشست گروزنی باید در تمامی ابعاد دینی و سیاسی آن در نظر گرفته شود. این کنفرانس درست درزمانی برگزار شد که نقش‌آفرینی پنج‌ساله گروه‌های تروریستی-تکفیری و سلفیه جهادی در عراق و سوریه، انتقادات سختی را متوجه اهل سنت کرده بود. علاوه بر انفعال برخی از علمای اهل سنت در واکنش به اقدامات صورت گرفته توسط تکفیری‌ها، این جریان‌های تکفیری با ادعای سنی بودن، عملاً میدان‌دار عرصه‌های نظریه‌پردازی در همه شئونات روزمره مسلمانان و اجرای آن‌ها در برخی مناطق شده‌اند. به‌گونه‌ای که علاوه بر ایجاد انحرافات گسترده در تعالیم و عقاید اسلامی و عدول از مناهج فقهی و عقیدتی اهل سنت، تمهیدات بد‌بینی همگان به اهل سنت و اسلام را فراهم کردند. گروه‌هایی منحرفی که به دنبال تعریف و تصویرسازی از خود به عنوان شاخص اسلام اصیل و نماینده اهل سنت و جماعت بوده و هستند.

پیوستن جوانان به گروه‌های تکفیری عملاً تحت تأثیر آموزه‌ها و تبلیغات سلفیه تکفیری و نظریه‌پردازان آن بود و تریبون‌های علمای اهل سنت نقش برجسته‌ای برای خنثی کردن برنامه‌های جریان‌های سلفی و وهابی ایفا نکردند. ازاین‌رو توجه برگزارکنندگان نشست و علما به این نکته، چه در ضرورت ارائه یک تعریف جدید از اهل سنت واقعی و چه ایجاد نهضت مبارزه با تفکرات منحرف تکفیری، علاوه بر آنکه باعث احیای نهادهای اصیل و باسابقه و معتدلی مانند الازهر می‌شود، می‌تواند آغاز انقلاب اهل سنت علیه جریان‌هایی باشد که به نام آن‌ها، اقدام به تخریب چهره اسلام می‌کنند. از سوی دیگر روشن است که این کنفرانس به دنبال خلع ید مراکز دینی وهابیت در عربستان سعودی و مفتیان آن بوده است. مفتیانی که از آغازین سال‌های دهه 40 شمسی و هم‌زمان با تأسیس سازمان جهان اسلام (رابطه العالم الاسلامی) در عربستان سعودی به عنوان بازوی اجرایی این کشور در گسترش وهابیت در سراسر دنیا، نقش مخرب خود را آغاز کرده‌اند.

ابعاد سیاسی این نشست نیز به موازات ابعاد دینی آن نباید مورد غفلت قرار بگیرد. همان‌گونه که اشاره شد برگزاری این کنفرانس در وهله اول مرهون تحولات سیاسی پرشتاب منطقه است. عربستان سعودی به عنوان کشوری که در این تحولات نقش محوری در حمایت از گروه‌های سلفی تکفیری دارد، پیام‌های آشکاری از برگزاری این کنفرانس دریافت کرده است. علاوه بر هدف قرار گرفته‌ شدن ایدئولوژی نفرت و خشونت حاکم بر عربستان، کنفرانس در واقع، خود عربستان و نقش سیاسی آن را نیز نشانه گرفت. برگزاری کنفرانس در چچن به عنوان یکی از جمهوری‌های فدراسیون روسیه و حضور هیئت مصری در عالی‌ترین سطح خود نشان می‌دهد که روسیه و مصر به دنبال خالی کردن زیر پای سعودی‌ها هستند. بنابراین اهمیت کنفرانس از بعد سیاسی نیز تلاش برای محدود کردن عربستان و ایجاد فشار بر روی آن است. در حقیقت، خارج کردن رهبری اهل سنت از دست عربستان سعودی که در سال‌های اخیر مدعی آن بوده و کم کردن تأثیرات آن، منزوی نمودن اندیشه سلفیه جهادی و تقویت جایگاه الازهر در رهبری اهل سنت را باید از اهداف اصلی برگزارکنندگان کنفرانس و حامیان آن دانست.

6-مصر و روسیه؛ محوری علیه عربستان

در همین چارچوب نباید از نقش مهم روسیه و مصر در برگزار شدن این کنفرانس و تلاش این دو کشور برای بهره‌برداری سیاسی از آن غافل بود. واقعیت این است که هر دو کشور در حال حاضر در دیدگاه‌های سیاسی با ریاض اختلاف نظر بسیار جدی دارند. هرچند السیسی ریاست خود را با پشتیبانی سیاسی و مالی گسترده سعودی‌ها آغاز کرد، اما در حال حاضر این روابط دچار مشکلات جدی شده است. نزدیکی السیسی به مسکو، اختلاف نظر قاهره و ریاض درباره راه‌حل بحران در سوریه، انتقادات شدید و روزمره رسانه‌های سعودی از السیسی، معاهدات اقتصادی ناتمام دو کشور، اختلاف بر سر موضوع مالکیت جزایر صنافیر و تیران و … از جمله مواردی هستند که نشان از سردی روابط راهبردی قاهره و ریاض می‌دهند. علاوه بر این دیدار وزیران امور خارجه ایران و مصر در نیویورک و دیدار نکردن مقامات ریاض و قاهره در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل، مصداق دیگری از فاصله‌گیری آرام (و نه همه جانبه‌ی) مصر با عربستان است. بی‌تردید کنفرانس گروزنی نیز عامل مهمی در روابط میان دو کشور است. سعودی‌ها اعتقاد دارند حضور هیئتی مصری در این سطح در چچن بدون موافقت السیسی امکان‌پذیر نبوده است. محمد آل شیخ نویسنده سرشناس سعودی در واکنش خشمگینانه به نقش مصر در کنفرانس، خواستار تغییر رفتار عربستان با مصر به دلیل حضور شیخ الازهر در کنفرانس شده بود. او معتقد است السیسی از پشت خنجر زده است. بنابراین باید او را تنها گذاشت و خشم خود را با این جمله که «مصرِ السیسی به جهنم برود» به خوبی نشان می‌دهد.(15) از آن‌سوی اما اوضاع مناسبات با مسکو متفاوت است. روسیه یک قدرت بزرگ و فعال در معادلات کنونی منطقه است که سعودی‌ها توان رویارویی مستقیم با آن را ندارند. لذا عمده واکنش‌های صورت گرفته علیه روسیه توسط بخش غیررسمی یعنی علمای وهابی و رسانه‌های وابسته به آن‌ها بوده است.

نتیجه‌گیری

برگزاری کنفرانس چچن  برای تعریف مفهومِ به‌ظاهر ساده اهل سنت و جماعت، نشان می‌دهد که جهان اهل سنت از یک بحران هویتی بزرگ رنج می‌برد. بحرانی که نزاع‌های اخیر، آن را عمیق ترکرده است. از سوی دیگر واکنش‌های مختلف گواهی بر این است که نزاع دیگری در حوزه رهبری معنوی جهان اهل سنت  با دو قطب عمده آن یعنی الازهر و نهاد دینی سعودی‌ها وجود دارد. هر یک از این دو، خود را به عنوان رکن مهم و قطب اصلی در رهبری اهل سنت معرفی می‌کنند. الازهر سال‌ها از نقش کمرنگ خود در هدایت این رهبری در رنج بوده و در سال‌های اخیر نهاد دینی عربستان سعودی نقش عمده را ایفا کرده است. اکنون الازهر در سایه تحولات سیاسی منطقه و نتیجه‌گیری برخی کشورها برای در انزوا قرار دادن عربستان سعودی و نهاد دینی آن، فرصت را برای ابراز وجود مجدد برای در دست گرفتن رهبری جهان اهل سنت به عنوان نهادی معتدل، مناسب دیده است.

اما واقعیت این است که این نهادهای دینی نشان داده‌اند که خارج از اراده سیاسی حاکمیت، تعریف نمی‌شوند و رفتارهای آن‌ها تحت تأثیر منافع کشورهای خود است. لذا میزان اثر‌گذاری این کنفرانس،که برگزاری آن را باید محصول اقتضائات سیاسی و منافع کشورها دانست، قابل تأمل است. به نظر می‌رسد اثبات استقلال نهادهای دینی، شرط نخست برای تأثیرگذاری مستمر و پایدار این مراکز دینی و به دست آوردن اعتماد مردم است.

منابع:

1– ((مؤتمر الشيشان “ضرار” شارك فيه “علماء السلطان))، قناة العالم، 2 سپتامبر 2016،

http://www.alalam.ir/news/1857277

2– ((مؤتمر الشيشان 2016))، مؤسسة طابه، 31آگوست 2016،

http://www.tabahfoundation.org/ar/news/view_article/?id=84

3– خلود المحمد، ((غضب سعودي واسع تجاه مؤتمر الشيشان.. وهيئة كبار العلماء تحذر من إثارة النعرات))، هافینغتون بوست عربی، 1 سپتامبر2016،

http://www.huffpostarabi.com/2016/09/01/story_n_11822220.html

4- ((مؤتمر الشيشان 2016))، مؤسسة طابه، 31آگوست 2016،

http://www.tabahfoundation.org/ar/news/view_article/?id=84

5- خلود المحمد، ((غضب سعودي واسع تجاه مؤتمر الشيشان.. وهيئة كبار العلماء تحذر من إثارة النعرات))، هافینغتون بوست عربی، 1 سپتامبر2016،

http://www.huffpostarabi.com/2016/09/01/story_n_11822220.html

6- ((مؤتمر الشيشان “ضرار” شارك فيه “علماء السلطان))، قناة العالم، 2 سپتامبر 2016،

http://www.alalam.ir/news/1857277

7– ((الأمانة العامة لهيئة كبار العلماء تحذر من دعوات إثارة النعرات وإذكاء العصبية بين الفرق الإسلامية))، خبرگزاری رسمی عربستان سعودی، 1 سپتامبر 2016،

http://spa.gov.sa/1533492

8– عمر البدوی، (( الشيشان: مؤتمر يُقصي «السلفية» من أهل السنة))، پایگاه خبری روزنامه الحیات، 29 آگوست 2016،

https://goo.gl/BbjHeK

9- علوی بن عبدالقَادر السقاف، (( من هم اهل السنة و الجماعة؟))، الدرر السنية، بی تا،

http://www.dorar.net/article/1935

10– (( بعد إثارته للجدل.. «اﻷزهر» يتبرأ من «بيان الشيشان»))، پایگاه خبری محیط، 31 آگوست 2106،

https://goo.gl/3VSMgV

11– ((الغضب يتواصل بالسعودية بعد مؤتمر الشيشان.. وآل الشيخ: لنترك السيسي لمصيره))، پایگاه خبری سی ان ان عربی، 1 سپتامبر 2016،

http://arabic.cnn.com/middleeast/2016/09/01/azhar-saudi-islamic-sunna

12–(( انزعاج مصري من استمرار انتقادات السعودية بسبب مؤتمر الشيشان وأوامر للإعلاميين بعدم الرد))، پایگاه خبری وطن، 12 سپتامبر 2016،

https://goo.gl/cqeboC

13- خلود المحمد، ((غضب سعودي واسع تجاه مؤتمر الشيشان.. وهيئة كبار العلماء تحذر من إثارة النعرات))، هافینغتون بوست عربی، 1 سپتامبر2016،

http://www.huffpostarabi.com/2016/09/01/story_n_11822220.html

14– ((جنون سعودي من «غروزني»: الوهابية رأس الفتنة ولا تمثل السنه وأهل القبلة ))، سودانیز اونلاین، 3 سپتامبر2016،

http://sudaneseonline.com/board/490/msg/1472925531.html

15- ((الغضب يتواصل بالسعودية بعد مؤتمر الشيشان.. وآل الشيخ: لنترك السيسي لمصيره))، پایگاه خبری سی ان ان عربی، 1 سپتامبر 2016،

http://arabic.cnn.com/middleeast/2016/09/01/azhar-saudi-islamic-sunna

 16 – ((بررسی روابط الازهر با دولت‌ها در مصر و ایده‌ی وحدت اسلامی))، وبگاه اندنیشکده راهبردی تبیین، 19 مرداد 94،

http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/بررسی-روابط-الازهر-با-دولت‌ها-در-مصر-و-ایده‌ی-وحدت-اسلامی

سید رضا قزوینی غرابی/ روزنامه نگار عراقی و تحلیلگر مسائل عراق