اندیشکده راهبردی تبیین – گروه داعش چندی قبل برای نخستین بار از سازماندهی، ساختار و نقش رهبران و فرماندهان این گروه تحت عنوان «ساختار خلافت» رونمایی کرد. با این حال واقعیت آن است که پس از کشته شدن ابومحمد العدنانی سخنگوی داعش، این گروه در وضع بسیار نابسامان و وخیمی قرار گرفت. پیش از این نیز داعش از کشته شدن عمر الشیشانی فرمانده نظامی و ابوعلی الانباری مرد شماره دو گروه و وائل الراوی وزیر اطلاع‌‌‌‌رسانی و دیگر فرماندهان «نسل اول» خبر داده بود.
این تحولات باعث شد تا «ابوبکر بغدادی/ خلیفه داعش، تغییرات و انتصابات جدیدی را در ساختار تشکیلاتی فرماندهان خود ایجاد کند. آنطور که خالد القیسی پژوهشگر عراقی فاش کرده، پس از کشته شدن «شیشاني» و «انباری» مجلس شورای داعش به عنوان بالاترین شورای رهبری این گروه «عدنانی» را مأمور کرده بود تا فرماندهی دو جبهه نظامی و رسانه ای داعش را بر عهده بگیرد. از این رو پس از آن داعش در مقابل گزینه های بسیار محدود و مشکلی برای جایگزینی فرماندهانش قرار گرفت. در این میان محافل رسانه ای سلفی گمانه زنی ها و تحلیل های بسیاری درباره انتصاب های جدید ارائه کرده اند که حاوی نکات قابل توجهی است. با این حال الگویی که خالد القیسی به جهت نزدیکی با محافل سلفی ارائه کرده به شواهد و قرائن نزدیک تر به نظر می رسد. این نوشتار بر آن است تا با بررسی گمانه زنی ها در این‌‌‌باره تصویری از آخرین تغییرات ساختار داعش در عراق و سوریه ارائه کند.
در تشکیلات جدید همچنان ابوبکر بغدادی به عنوان خلیفه در راس هرم ساختار قدرت قرار دارد. در مرحله بعد دو بازوی بغدادی به عنوان جانشینانش در عراق و سوریه قرار دارند.
1- در عراق «إیاد عبد الرحمن العبیدی» معروف به «أبو صالح حیفا» از یک سو به عنوان رئیس شورای نظامی داعش و از سوی دیگر جانشین بغدادی در عراق منصوب شده است. العبیدی پیش از این، افسر سابق ارتش بعثی عراق بود اما در سال‌های پس از حمله آمریکا به گروه های جهادی القاعده پیوست و به ویژه در زندان آمریکایی «بوکا» با رهبران جریان سلفی جهادی عراق آشنا شد. العبیدی ابتدا پس از کشته شدن ابومسلم الترکمانی رئیس شورای نظامی داعش می شود و سپس به عنوان جانشین و نماینده بغدادی درعراق انتخاب می شود.
ریاست شورای نظامی داعش پیش از این در دست افرادی چون حجی بکر، بیلاوی، علوانی، ترکمانی و سپس ابو علی الانباری بوده است.
2- در سوریه، شورای رهبری داعش یکی از فرماندهان سعودی اش به نام طراد الجربا معروف به «أبو محمد الشمالی» را به عنوان نماینده و جانشین ابوبکر بغدادی در سوریه منصوب کرد. پیش از این چنین سمتی در دست ابوعلی الانباری و ابو الأثیر العبسی و وائل عادل بوده است. آنطور که وزارت خارجه آمریکا گفته، طراد الجربا پیش از این به عنوان یکی از مسئولان کمیته سربازگیری مهاجران داعش وظیفه تسهیل ورود هزاران نفر از عناصر خارجی داعش از مسیر غازی عنتاب ترکیه به جرابلس سوریه را برعهده داشته است. وی که اصالتی سوری دارد در سال 2001 سابقه پیوستن به اردوی القاعده در افغانستان را داشته و گفته می شود روابط قابل توجهی با رهبران طیف القاعده دارد.
مجلس شورا: در رده بعدی، مجلس شورا از جایگاه مهمی در هرم ساختاری داعش برخوردار است. در رأس این مجلس رئیس آن قرار دارد که در سلسله نشست‌های رهبران داعش برای نخستین بار فردی اردنی با نام عمر مهدی السلیطی معروف به «ابو المنذر المهاجر» به ریاست این مجلس انتخاب شد. السلیطی در اردن از مخالفان دو نظریه پرداز معروف جریان سلفی جهادی یعنی ابو قتاده فلسطینی و ابو محمد المقدسی به شمار می رفت. آنطور که وائل البتیری پژوهشگر اردنی می گوید السلیطی سابقا در دهه نود میلادی هم‌‌‌بند زرقاوی و مقدسی در زندان های اردن بوده است. برخی از سلفیان وی را یک عامل مهم شکاف در جریان سلفی جهادی اردن می دانند.[1] وی عمدتا شخصیتی علمی داشته و بسیاری گمانه زنی می کردند که وی در رأس هیئتی قضایی در داعش دیده شود.
شورای رهبری از 9 نفر از رهبران داعش تشکیل شده است:
– گردان های ویژه داعش: فرماندهی این نیروها به مرد جنجالی تاجیکی به نام «گلمراد خلیموف» نهاده شده است. وی پیش از این فرمانده نیروهای ویژه مبارزه با تروریسم در تاجیکستان بوده و دوره های حرفه ای ضدتروریسم را در آمریکا گذرانده است. مسئولیت این نیروها در داعش تا چندی قبل به عهده عمر الشیشاني بود. این بخش به لحاظ راهبردی از جایگاه بسیار مهمی در اندیشه داعش برخوردار است و مأموریت نبرد آخرالزمانی دابق بر عهده این نیروها نهاده شده است.
– امنیت و اطلاعات: مسئولیت این بخش را در ساختار جدید فردی به نام «إیاد الجمیلی» معروف به ابو عبدالرحمن انصاری یکی از افسران ارتش بعثی عراق بر عهده دارد که یکی از نزدیک ترین افراد به ابوبکر بغدادی به شمار می رود. آن طور که خالد القیسی می گوید یکی از دلایلی که بغدادی وی را برای چنین بخش مهمی انتخاب کرده، سابقه استخباراتی و اطلاعاتی گسترده «ایاد الجمیلی» به عنوان افسر امنیتی صدام بوده است. این منصب پیش از این به افراد مختلفی از جمله محمد النوری و ابو عزام و حامد البدری و سویداوی تعلق داشت.
– دفاتر خارجی: مسئولیت این بخش به یکی از فرماندهان عراقی داعش به نام «ابوبکر خاتونی» واگذار شده است که پیش از این مسئولیت مجلس شورا را بر عهده داشته است. نکته جالب درباره وی به زمانی بازمی گردد که برای نخستین بار فیلمی از ابوبکر بغدادی در مسجد موصل منتشر شد و مقامات امنیتی عراق اعلام کردند که فرد ظاهر شده در فیلم نه ابوبکر بغدادی بلکه «ابوبکر خاتونی» است.
– رسانه: انتصاب مهم دیگر داعش در این برهه انتصاب «خلدون سلیم المصلاوی» به عنوان مسئول «دیوان اعلام» یا رسانه است که موسسات رسانه ای داعش همچون «فرقان» و «اعتصام» و «الحیات» و مجلات «نبأ» و «دابق» زیرمجموعه این دیوان محسوب می شوند. پیش از این وائل الفیاض رهبری جریان رسانه ای داعش را بر عهده داشت.
– هیئت های شرعی: به دلیل اهمیت و نقش تعیین کننده و ماهوی هیئات شرعی در ساختار تاریخی داعش و القاعده عراق درباره مسئولیت این هیئات همواره بحث و اختلاف نظر بسیاری بوده است. با این حال شواهد و قرائن حاکی از آن است که مسئولیت هیئت های شرعی داعش بر عهده «ترکی البنعلی» معروف به ابو سفیان السلمی یا ابو حذیفه بحرینی نهاده شده است. علاوه بر این گفته می شود که وی قوی ترین گزینه برای جانشینی عدنانی نیز هست. اختلافات درباره «ترکی بنعلي» زمانی بالا گرفت که وی به همراه «عمر القحطانی» درباره مسئله فقهی «عذر جاهل» و تکفیر عاذر با رهبران داعش اختلاف نظر پیدا کردند و بر عذر جاهل اصرار ورزیدند. حتی یکی از عناصر داعش به نام ابومحمود الفلسطینی پیش از این در حساب توییتری خود اعلام کرده بود که بنعلی با دستور عدنانی ممنوع الفعالیت شده است. با این حال به نظر می رسد پس از رفتن عدنانی وی بار دیگر توانسته زمام امور شرعی داعش را در دست بگیرد.
بنعلی که عمدتا به عنوان شخصیتی علمی شناخته می شود در عربستان و عراق و اردن تحصیل کرده و از شاگردان ابومحمد المقدسی و شیخ عمر الحدوشی مراکشی به شمار می رود با این حال این دو نفر از زمانی که بنعلی به داعش پیوست در تیررس انتقادات تند وی قرار گرفتند.
واضح آن است که بسیاری از رهبران داعش و سلفیان جهادی انتصاب چنین جوانی برای ریاست هیئت های شرعی دولت خلافت را مناسب نمی دانند و معتقدند وی شایستگی چنین جایگاهی را ندارد. به نظر می رسد انتخاب چنین فردی برای این جایگاه نشان از بحران جدی مشروعیت و مقبولیت داعش در میان محافل علمی جریان سلفی دارد. [2]
– دیوان مهاجران : داعش پرونده مهاجران را به فردی به نام علی الشواخ معروف به «ابو لقمان» سپرده است. این بخش از اهمیت بسیاری برخوردار است و مسئولیت سربازگیری های داعش از کشورهای مختلف را بر عهده دارد. علی رغم لقب کویتی شواخ گفته می شود که وی اصالتی سوری دارد. وی ابتدا گرایشاتی صوفیانه داشت اما در زندان صیدنایا در سوریه و پس از آشنایی با زندانیان سلفی گرایشات بسیار تند سلفی پیدا کرد. نکته مهم درباره شواخ این است که وی ابتدا با ابومحمد الجولانی رهبر القاعده سوریه بیعت کرد و سپس به بغدادی پیوست.
آنطور که از روایات محافل داعشی برمی آید وی اختلافات بسیار جدی با عدنانی داشته است و حتی گفته می شود که او عامل قتل عدنانی بوده، هرچند برخی دیگر، این مسئله را به شدت رد می کند. مسئولیت این دیوان پیش از این بر عهده «ابو غادیة شعبانی» ، «الحیالی»، عبدالله المشهدانی و ابومحمد الشمالی بوده است.
– امور مالی : مسئولیت این بخش به یک سعودی به نام «فیصل الزهرانی» واگذار شده است که پیش‌‌تر به عنوان وزیر نفت داعش نیز از وی یاد شده است. پیش از زهرانی مسئولیت امور مالی داعش در دست ابو سیاف تونسی بود که در حملات هوایی نیروهای ائتلاف کشته شد.
– امور حسبه و قضا: «أبو عبدالباری شفاة النعمة» عراقی، مسئول پرونده امور حسبه و تحقیقات در ساختار جدید داعش است. بخش امور قضائی نیز به عهده شیخ نظام الرافعی موصلی نهاده شده که یکی از مهمترین رهبران سابق در جیش المجاهدین بوده و همواره به عنوان یک شخصیت علمی و آکادمیک شناخته می شده است.
کمیته تام الاختیار (کمیته تفویض): این کمیته که به نوعی نهاد سیاستگذار و تصمیم گیر داعش به ویژه در مواقع بحرانی و اضطراری از جمله زمان فقدان خلیفه است از 5 عضو تشکیل شده است که عبارتند از ابو محمد الشمالی، ایاد العتیبی، فیصل الزهرانی، ایاد الجمیلی و ابو المنذر عمر زیدان.
مهمترین نکته ای که از ساختار جدید داعش به دست می آید آن است که از مجموعه بیش از چهل نفر از رهبران بنیانگذار داعش تنها دو نفر یعنی طراد الجربا و فاضل حیفا باقی مانده اند که در ساختار جدید از آنها استفاده شده است.
این مسئله دو پیامد مهم برای داعش داشته است. یکی اینکه رهبران داعش را مجبور کرده است تا برای نخستین بار از نسل دوم رهبران داعش برای مناصب رده اول و حساس استفاده کنند.
از سوی دیگر، یک تحول عمده دیگر استفاده از طیف «مهاجران» یعنی غیرعراقی ها در ساختار جدید داعش است که بیش از همه حضور سعودی ها در این تشکیلات به چشم می آید. این در حالی است که تا پیش از این داعش عموما از فرماندهانی با اصالت عراقی در مناصب مهم استفاده می کرد. به عنوان مثال شاهد این هستیم که ریاست مجلس شورا برای نخستین بار به فردی اردنی واگذار می شود. این نکته همچنین به وضوح در کمیته تفویض نیز دیده می شود که از 5 عضو این کمیته سه نفر غیر عراقی هستند یعنی دو نفر سعودی و یک نفر اردنی. اینکه چرا در این مرحله چنین رویکردی اتخاذ شده بسیار مهم است.
از سوی دیگر، این سئوال مطرح است که چرا داعش علی رغم تمامی شایعاتی که مطرح است رسما از این ساختار جدید در رسانه هایش رونمایی نکرده است. به نظر می رسد پس از تجربه فراوان از دست دادن یک نسل کامل از فرماندهان داعش، این گروه که در مرحله ای تدافعی به لحاظ نظامی خصوصا در عراق قرار گرفته، تلاش می کند رویه ای پنهان‌‌کارانه تر نسبت به گذشته در پیش بگیرد. به ویژه آنکه کشته شدن عدنانی ضربه بسیار سختی بر پیکره داعش به حساب می آمده و رهبران این گروه را بر آن داشته است تا نسبت به رویکردهای قبلی خود تجدید نظر نمایند.
[1] – نک : أبو سمية الزرقاوي، من هو عمر مهدي زيدان ،،،”رأس الفتنة فى الشام ” هكذا عرفته
[2] – درباره تاریخچه هیئت های شرعی نک : محمدرضا عشوری مقدم، سیر تطور هیئت های شرعی داعش، اندیشکده راهبردی تبیین، 15 مرداد1394
