اندیشکده راهبردی تبیین – حزب النهضه تونس عضوی جنبش‌های اسلامی محسوب می‌شود که ریشه‌ها و سیرتحول خاص خود را دارد. بدون اشاره به تاریخچه، در این مقاله به جدیدترین تحول در عمرفعالیت این حزب پرداخته می شود. حزبی که با نام و فکر راشد الغنوشی پیوند خورده است.
راشد الغنوشی رهبر حزب النهضه اعلام کرد که این حزب عبارت «اسلام سیاسی» را از پسوند خود حذف خواهد کرد. این موضع را باید مکمل تصمیمات کنگره حزب النهضه در بهار امسال دانست که در آن راشد الغنوشی صراحت عنوان کرد که النهضه دیگر یک حرکت دعوتی نیست و به عنوان یک حزب سیاسی به فعالیت می‌پردازد.
این موضع‌گیری مباحث مختلفی را در رسانه‌ها و محفل‌های اندیشه‌ای پدیدآور و برخی از این تغییر، به عنوان سکولارشدن النهضه یاد کردند. در حالی که الغنوشی اعلام کرد«ما به دنبال تفکیک دعوت از دولت هستیم» و این غیراز تفکیک دین از سیاست است. غنوشی و همراهان او معتقدند که تونس و مصالح تونس مقدم بر مصالح النهضه است و این یعنی مصالح ملی به مسائل جهان اسلام اولویت دارد[1] و این را باید نتیجه یک تغییر بزرگتر در اندیشه و عمل النهضه دانست.
از حرکت به حزب
این تغییر موضع برگرفته از تغییر ماهیت فعالیت النهضه است. النهضه همچنان اسلام را الهام بخش خود می‌داند و فعالیت‌های سیاسی را مغایر با دین نمی‌داند و اسلام را واجد نسخه برای حل مشکلات مختلف اجتماعی بشر می‌داند. اما مطابق نظر الغنوشی در رابطه با حرکت‌های اسلامی و حزب سیاسی، النهضه از یک حرکت اسلامی به یک حزب سیاسی تغییر پیدا کرده است.
تصور غنوشی درمورد حرکت‌های اسلامی، مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی است که با انگیزه اسلامی و برای پیاده کردن اهداف اسلام و ایجاد نوآوری در اسلام، کنترل و احاطه بر واقعیت‌ها و توجیه و اداره درست آنها به وجود آمده است. وی در این رابطه می‌گوید:
«چون اسلام یک دین منعطف بوده و برای همه زمان ها و مکان ها مناسب است، پس این ویژگی اقتضا می‌کند که احکام آن مطابق زمان و مکان تغییر نماید و از اینجاست که راهبرد و نحوه عمل حرکت اسلامی نیز با اختلاف زمان و مکان تغییر می کند زمینه های کار در حرکت اسلامی و راه‌های دعوت اسلامی بسیارند مثل وعظ و ارشاد، علم و تربیت، عبادت و ذکر تاسیس موسسات بهداشتی فرهنگی خدمات اجتماعی دیگر به عبارت دیگر حرکت اسلامی برنامه‌ای وسیع‌تر از یک حزب سیاسی دارد.»[2]
پس النهضه می‌خواهد یک حزب باشد نه یک حرکت اسلامی و این یعنی حرکت از یک برنامه وسیع به یک محدوده‌ی مشخص از فعالیت. این سازمان همه‌ی فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی‌اش را رها کرده و حالا فقط بر سیاست متمرکز است.
| چون اسلام یک دین منعطف بوده و برای همه زمان ها و مکان ها مناسب است، پس این ویژگی اقتضا می‌کند که احکام آن مطابق زمان و مکان تغییر نماید و از اینجاست که راهبرد و نحوه عمل حرکت اسلامی نیز با اختلاف زمان و مکان تغییر می کند زمینه های کار در حرکت اسلامی و راه‌های دعوت اسلامی بسیارند مثل وعظ و ارشاد، علم و تربیت، عبادت و ذکر تاسیس موسسات بهداشتی فرهنگی خدمات اجتماعی دیگر به عبارت دیگر حرکت اسلامی برنامه‌ای وسیع‌تر از یک حزب سیاسی دارد. |
چرایی اولویت حزب بر حرکت
رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده
الغنوشی یکی از دلایل تحزب النهضه را رسیدن به اهداف خود در برقراری نظام دموکراتیک می‌داند و تشکیل این حزب را واکنشی به سرکوب‌های رژیم سکولار اقتدارگرا می‌داند و می‌گوید:
چون دیگر حکومت، سکولاریسم را از طریق سرکوب تحمیل نمی‌کند به همین دلیل دیگر لزومی ندارد که النهضه یا هیچ یک از دیگر بازیگران عرصه‌ی تحولات تونس فعالیت سیاسی‌شان را بر دفاع یا حراست از دین متمرکز سازند[3]
به نوعی وی دموکراسی و آزادی را مقدم بر دعوت دینی می‌داند و معتقد است این آزادی است که شرایط را برای دعوت دینی فراهم می‌کند. راشد الغنوشی در این رابطه می‌گوید:
حوزه گسترده‌ای از جنبش اسلامی، بزرگترین و شریف‌ترین خواسته خود را آزادی و کسب آن بیان کرده‌اند؛ به طوری که علمای بی شماری از جمله شیخ یوسف قرضاوی آن را خواسته‌ای می دانند که بر اجرای شریعت مقدم است. به همین دلیل، اسلام‌گرایان خواستار تحقق عرصه‌های مختلف آزادی از جمله: انتخابات سالم با تکثر احزاب می‌باشند تا از این راه زمینه‌ای برای حضور، تاثیر و انجام اقدامات تبلیغی برای دعوت به سوی خدا به وجود بیاید.[4]
این جملات در کنار دیگر اظهارنظر‌های دیگر راشد الغنوشی، این تصور را پدید می‌آورد که حکومت دموکراتیک برای وی از یک ابزار[5] به یک هدف تبدیل شده است و از سوی دیگر النهضه خود را به عنوان یک حزب در عرصه سیاسی تونس مطرح می‌کند و برنامه‌های خود را به مردم عرضه می‌کند و خود را در معرض انتخاب قرار می‌دهد مانند دیگر احزاب سکولار و… اگرچه البته در مقام مسلمان هنوز ارزش‌های اسلام را راهنمای عمل قرار می‌دهند[6]
تفاوت گذاری بین النهضه و گروه های تندرو
غنوشی در مصاحبه‌ای که با لوموند داشته است به این مطلب اشاره کرده است که ادعایی نسبت به اسلام سیاسی ندارد[7]. اسلام سیاسی یک مفهوم غرب‌ساز است که واقعیت‌های موجود در جهان اسلام را جور دیگری منعکس می‌کند. ذیل این عنوان از ایران تا القاعده قرار می‌گیرند. انقلاب اسلامی دایه دارد به میدان آوردن دین در عرصه اجتماع بود و مبتنی بر اندیشه دینی، حکومت و مردمسالاری دینی تشکیل داد از سوی دیگر گروههای مختلفی همچون طالبان و تا امروز داعش نیز دایه تشکیل دولت و حکومت اسلامی دارند و غرب برای همه آنها اسلام‌سیاسی را برگزیده است. به نظر زاویه دید الغنوشی نیز از غرب به جهان اسلام بوده است. وی در پاسخ به خبرنگار لوموند می‌گوید:
ما معتقدیم که اسلام سیاسی، هرچند ما ملاحظاتی در مورد این عبارت غربی داریم، واکنش به دو چیز بود. اول، علیه دیکتاتوری و بعد علیه افراط‌گرایی سکولار. انقلاب سال 2011 نه تنها دیکتاتوری را پایان داد بلکه افراط‌گرایی سکولار را هم پایان داد… دیگر هیچ توجیهی برای اسلام سیاسی در تونس نیست. افزون بر این، مفهوم اسلام سیاسی با افراط‌گرایی گروه‌هایی نظیر القاعده و داعش تغییر چهره داد. به همین ترتیب، ضرورت شفافیت تفاوت میان دموکراسی اسلامی که ما مدعی آن هستیم و افراط‌گرایی جهادی که می‌خواهیم میان خود با آن فاصله نهیم را نشان می‌دهد. ما مسلمانان دموکرات هستیم که دیگر مدعی اسلام سیاسی نیست.[8]
| النهضه را باید قدرتمندترین سازمان سیاسی پس از انقلاب یاسمین در تونس دانست که به سقوط بن علی ختم شد. این حزب توانست در اولین انتخابات پارلمانی، پارلمان را از آن خود کند اما در دور بعد انتخابات مغلوب حریف شد. از سوی دیگر یکی از پیامدهای اصلی پیروزی سیاسی النهضه جاری شدن سیاست تحمل نسبت به گروههای سلفی بود که خود باعث ظهور پدیده فراگیر افراط‌گرایی در این کشور شد و بعد از یک سلسله حوادث در این کشور، دولت را هدف انتقادات از طرف گروههای مختلف قرار گرفت. به همین دلیل به نظر می‌آید عدم موفقیت در حکومتداری، آنها را در نظامسازی محتاط و به برخی مواد در قانون اساسی قانع کرده است. |
الگوسازی
الغنوشی تاکید می‌کند که یکی از مطلوب ترین ابزارهای مبارزه با تروریسم، ترویج اسلام میانه‌رو است، زیرا تروریسم بر پایه توجیه افراطی از اسلام بنا می شود و به این دلیل النهضه، برای تروریست ها بسیار خطرناک می نماید، چرا که با آن ها در همین عرصه (اسلام) مبارزه می کند و اطمینان می دهد که کشتاری که آنها به راه می اندازند، هیچ سنخیتی با جهاد ندارد، بلکه تروریسم و جنایت است.
رهبر النهضه، با طرح الگوی اسلامی تونس به عنوان جایگزینی برای داعش، تأکید می کند،«ما حکومت را حفظ و از سقوط کشور به ورطه کابوس و مصیبت یا تروریسم، جلوگیری کرده ایم.[9]»
شکست تجربه‌های مشابه
در یک نگاه، بخشی از تغییر رویکرد النهضه در سال‌های اخیر را باید ناشی از مشاهده‌ی شکست یا تجربه ناموفق عموم جنبش‌های اسلامی در سیاست‌ورزی یا حکومت دانست. یقینا اخوان‌المسلمین که یکی از الگو‌ها و حداقل یکی از جنبش‌های انگیزه‌بخش النهضه بود بعد از شکست در عرصه مصر، جذابیت خود را از دست داد[10] و به تجربه تبدیل شد.
شکست حکومتداری النهضه
النهضه را باید قدرتمندترین سازمان سیاسی پس از انقلاب یاسمین در تونس دانست که به سقوط بن علی ختم شد. این حزب توانست در اولین انتخابات پارلمانی، پارلمان را از آن خود کند اما در دور بعد انتخابات مغلوب حریف شد. از سوی دیگر یکی از پیامدهای اصلی پیروزی سیاسی النهضه جاری شدن سیاست تحمل نسبت به گروههای سلفی بود که خود باعث ظهور پدیده فراگیر افراط‌گرایی در این کشور شد و بعد از یک سلسله حوادث در این کشور، دولت را هدف انتقادات از طرف گروههای مختلف قرار گرفت.[11] به همین دلیل به نظر می‌آید عدم موفقیت در حکومتداری، آنها را در نظامسازی محتاط و به برخی مواد در قانون اساسی قانع کرده است.
نتیجه‌گیری
النهضه حزبی است که ارزش‌های اسلامی را راهنمای عمل خود قرار می‌دهد. النهضه خود را یک حزب اعلام کرده است که در سیاست تخصص دارد و به نوعی تغییر از یک حرکت اسلامی با مسئولیت‌های گسترده اجتماعی به سمت حزب سیاسی بوده است. یکی از دلایل مهم آن به گفته الغنوشی برقرار شدن حکومت دموکراتیک در این کشور است و آنها به دنبال این هستند که با این جهت‌گیری الگویی جایگزین داعش را معرفی کنند و پیوندی از اسلام و دموکراسی را به نمایش بگذارند. راشد الغنوشی سال‌های قبل بیان مـی‌دارد کـه«منظور ما از بنیادگرایی بهره‌وری از اصول اسلام است.[12]» و برای بهره‌وری از اصول اسلامی در پیوند با دموکراسی، اصل شورا را برگزیده است. مفهوم شورا جایگاه مهمی در اندیشه او دارد و به همراه شریعت، مشروعیت حکومت اسلامی را تامین می کند الغنوشی دموکراسی را یک روند فراگیر آموزشی تلقی می‌کند نه یک فلسفه و ایدئولوژی از این رو آن را بهترین روش برای اجرای مفهوم شورا می‌داند[13] و حکومت اسلامی از این نظر یک وسیله‌ی مدنی است که با دموکراسی امروزی جز در بعد اخلاقی آن تفاوتی ندارد[14]. تفاوت این نوع نگاه با فلسفه جمهوری اسلامی ایران در این است که انقلاب‌اسلامی وارد نظامسازی شد و ساختار خود را از شریعت گرفت. در حالی که غنوشی به دنبال الگوسازی است که در جهت‌گیری های النهضه الگویی دیده نمی‌شود. النهضه تبدیل به یک حزب شده است با برنامه‌هایی که باید منتظر ماند و دید تا چه اندازه برگرفته از اسلام است. درحالی چیزی به عنوان نظام اسلامی در تونس شکل نگرفته است و به نظر می‌آید نظام موجود خود برگرفته از الگوهایی دیگر است و تحزب النهضه نیز ابتکاری برای ترویج ندارد.
به نظر النهضه که در واکنش به دولت‌های سرکوب‌گر تونس به وجود آمد و متاثر از درگیری و مقابله شدید فکری و علمی در دانشگاه‌ها در میان اسلام‌گرایان و مارکسیست‌ها، تجربیات و تفکر سیاسی اجتماعی جنبش‌های اسلامی کشورهایی مانند ترکیه وسودان[15] و همچنین انقلاب اسلامی ایران و قرائت امام خمینی(ره)از اسلام[16] بود در هنگامه‌ی سقوط دولت بن‌علی و قدرت‌یابی، در نظامسازی و حکومتداری موفق ظاهر نشد. ترس از وقایع جاری در شمال آفریقا و غرب آسیا نیز مزید بر علت، آنها را به سمت خواسته‌های حداقلی کشاند. به نوعی آنها راحت‌ترین کار را سرلوحه قرار دادند. تلاش برای برقراری یک حکومت دموکراتیک مبتنی بر استاندارد‌های موجود و عقب‌نشینی به عنوان یک حزب. به نظر نمی‌آید پیوندی از اسلام و دموکراسی در این مدل وجود داشته باشد.
[1] فیرحی.داوود، جدایی دعوت از دولت، ماهنامه مهرنامه، شماره48،سال هفتم، مرداد1395، ص46
[2] علیخانی. علی‌اکبر، حرکت‌های اسلامی؛ نقد گذشته، راهبرد آینده، مطالعات خاورمیانه،شماره38، تابستان1383، ص154
[3] Ghannouchi.Rached, From Political Islam to Muslim Democracy, ForeignAffairs, September/October 2016. address:
https://www.foreignaffairs.com/articles/tunisia/political-islam-muslim-democracy
[4] الغنوشی.راشد، گفتگو با شیخ راشد الغنوشی اندیشمند اسلامی و رئیس جنبش نهضت تونس، پژوهش‌های منطقه‌ای، پیش‌شماره یک، زمستان 1387،ص201
[5] علیخانی. علی‌اکبر،صدیقی.صابر، اسلام و حکومت در اندیشه راشد الغنوشی، مطالعات خاورمیانه،شماره33، بهار1382، ص71
[6] اصفهانی.کسری، خداحافظی راشد الغنوشی از اسلام سیاسی، دنیای اقتصاد،4خرداد1395 آدرس:
http://donya-e-eqtesad.com/news/1053632
[7] همان
[8] Le monade(International). “Rached Ghannouchi : Il n’y a plus de justification à l’islam politique en Tunisie”. Address: http://www.lemonde.fr/international/article/2016/05/19/rached-ghannouchi-il-n-y-a-plus-de-justification-a-l-islam-politique-en-tunisie_4921904_3210.html
[9] ایرنا. ارزیابی روزنامه الجزایری از سخنان الغنوشی درباره الگوی تونسی برای گروه های تروریستی. آدرس:
http://www7.irna.ir/fa/News/81366899
[10]داورپناه. افشین، سکولاریزم تونسی با واقعگرایی سیاسی، ماهنامه مهرنامه، شماره48،مرداد1395، ص55
[11] فوزی.یحیی،هاشمی.سیدعباس، جریان‌های سلفی در تونس و راهبردهای جریان اسلام‌گرای النهضه، مطالعات راهبردی جهان اسلام، شماره56،زمستان1392،ص129
[12] خسروی.غلامرضا، درآمدی بر بنیادگرایی اسلامی، مطالعات بین الملل، شماره31، بهار1385،ص126
[13]علیخانی. علی‌اکبر،صدیقی.صابر، اسلام و حکومت در اندیشه راشد الغنوشی، مطالعات خاورمیانه،شماره33، بهار1382، ص71
[14] همان،ص72
[15] ذوالفقاری.محمد، بازخوانی اسلام سیاسی در تونس، مجله پژوهش‌های منطقه‌ای، شماره6، بهار1390،ص49
[16] رحمانی.محمدجواد، تأثیر انقلاب اسلامی بر حزب النهضة تونس با تأکید بر افکار حضرت امام خمینی قدس سره الشریف، مطالعات انقلاب اسلامی،شماره28،بهار1391، ص231
