گروه‌های تکفیری- جهادی که عمدتا در حوزه تروریسم فعالیت می‌کنند، به دلیل شرایط خاص امنیتی، الگوهای متفاوتی از سازماندهی نیروها و شاخه‌های تروریستی را در دستور کار خود قرار می‌دهند تا علاوه بر مصونیت از تهدیدهای دیگران، از منظر گفتمانی و کارکردی، حرکتی رو به جلو داشته باشند. سازمان‌های تروریستی عمدتا بر اساس مؤلفه‌هایی چون نحوه صدور فرمان و فرمان‌پذیری، سیستم‌های کنترل و نظارت، تخصص افراد و گروه‌ها، زمان عملیات و ساختار، تقسیم‌بندی می‌شوند[1]. داعش پس از تسلط بر موصل توانست از طریق ادغام تشکیلات سنتی اسلامی از جمله خلافت و نظریه‌های فقه سلطانی، با انواع سازمان‌ها در دولت‌های جدید از جمله سازمان‌های، اداری، اقتصادی، امنیتی، نظامی و ایدئولوژیک، نیروهای خود را به بیش از 45 هزار جنگ‌جو با ملیت‌های مختلف از کشورهای عربی، خارجی و نیز 15 هزار نیروی نخبه جهادی برساند.

1. خلیفه

 خلیفه پس از تشخیص و انتخاب وی از سوی مجلس شورا و اهل حل و عقد با شرط بهره مندی از علوم شرعی، نسب قریشی و سلامت حواس، حق الطاعة رعیت در وظایف دینی و دنیوی مذکور در سنت‌های سیاسی، اسلامی و احکام سلطانی به عنوان رهبر دینی – سیاسی است. أبوبکر البغدادی رهبر کنونی تنظیم، از طریق تحکیم مبدأ «بیعت و اطاعت»؛ اختیارات خلیفه را گسترش و سیطرة خود را بر تمام بخش‌های داعش استوار کند. بنابراین، گروهک تروریستی داعش از یک ساختار هرمی برخوردار است که خلیفه در رأس آن قرار دارد و دارای صلاحیت تام و مستقیم بر مجالس «شوراها»، تعیین و عزل رؤسای مجالس، امر به معروف و نهی از منکر و نیز سایر مسائل راهبردی پس از تأیید مجلس شورا است.

بغدادی، ریاست بخش‌های مهم داعش را به نیروهای عراقی خود واگذار نمود و وظایفی مانند اطلاع رسانی به أبو محمد العدنانی سوری، جمع تبرعات و سازماندهی نیروها را در اختیار دیگر اعضای عرب مانند أبی بکر القحطانی (عمر القحطانی)، أبی همام الأثری، معروف به ترکی البنعلی (ترکی بن مبارک بن عبد الله) از بحرین و عثمان آل نازح العسیری سعودی و برخی دیگر از جنگجویان خارجی قرار داد. امَا صلاحیت‌های شبه مطلق خود را بر اموری مانند إعلان جنگ و صلح و غنایم جنگی، نظارت بر شورای امنیت و اطلاعات، مجلس شورا، هیئت‌های شرعی، هیئت اطلاع رسانی و بیت المال افزایش داد. چندی بعد پس از حذف وزارت جنگ، شورای نظامی را تأسیس نمود و برای اداره بهتر آن از فرماندهان و ارتشی‌های سابق سلفی عراق مانند حجی بکر و عبدالرحمن البیلاوی استفاده کرد. علاوه بر آن، بغدادی در پست‌های امنیتی – سیاسی بر افرادی مانند أبوعلی الانباری از کتیبه (گردان) «حلقه تلعفر الترکمانیه» تکیه کرد.[2]

2. مجلس شورا

 مجلس شورا از مهم‌ترین ارکان سازمانی داعش به شمار می‌رود. ریاست این مجلس بر عهدة أبوأرکان العامری است. جلسات آن نیز بر حسب ضرورت در مورد قضایای جدید، اتخاذ تصمیمات اساسی و ترسیم سیاست‌های عمومی تشکیل می‌شود. اعضای این شورا شامل 9 الی 15 عضو از رهبران تاریخی و به ویژه شرعی است که بغدادی آن‌ها را منصوب می‌کند. این شورا از وظایفی مانند اختیار عزل امیر به لحاظ نظری، صدور رأی و مشورت غیر الزامی با خلیفه در اموری مانند جنگ و صلح، تزکیه نیروها برای نامزدهای پست امارات و شوراهای مختلف و تنظیم مصالح دولت اسلامی عراق با مصالح عمومی و خصوصی مردم تحت لوای خلیفه برخوردار است. یکی از نهادهای داخلی اساسی مجلس شورا، «شورای شرعی» است که با توجه به طبیعت و اهمیت مسائل دینی در اندیشه‌های عقیدتی داعش، بغدادی شخصاً ریاست آن را بر عهده گرفته است. مجلس شرعی شامل شش عضو است که وظایف سیاسی آن عبارت‌اند از: نظارت بر اجرای ضوابط شرعی در سایر شوراها و انتخاب خلیفة جدید در صورت مرگ یا اسارت خلیفة حاکم یا عدم توانایی وی در مدیریت دولت اسلامی به دلیل بیماری یا عجز.[3]

3. شورای حل و عقد

اهل حل و عقد یکی از مفاهیم اساسی فقه سیاسی اسلام سنی و شامل مجموعه­ای وسیع از علما، اعیان و رهبران سیاسی است. اعضاء اهل حل و عقد باید از شرایط زیر برخوردار باشند: عدالت با تمام شروط آن، علمی که فرد را به دانش مورد نیاز در شرایط امام برساند و رأی و حکمتی که منجر به اختیار امام أصلح و تدبیر امور جمع باشد. در سلسله مراتب داعش، اهل حل و عقد به همراه مجلس شورا از صلاحیت نصب و بیعت با خلیفه برخوردار هستند.[4]

4. هیئت شرعی و اطلاع رسانی

 ماهیت دینی جریان تکفیری داعش، این هیئت را به یکی از مهم‌ترین بخش‌های سازمانی آن تبدیل کرده است. علی الانباری مسؤلیت پرونده امنیتی و شرعی را بر عهده داشت، امَا منصب کنونی هیئت در اختیار أبو محمد العانی است. أبو أنس الشامی در دورة زرقاوی و تأسیس جماعت توحید و جهاد و پس از آن، عثمان بن عبدالرحمن التمیمی در دورة أبو عمر البغدادی، عهده دار این منصب بودند. انتشار کتب و رساله‌های شرعی، ضبط و پخش خطبه‌های بغدادی، تقدیم گزارش کار از طریق فیلم، سرودهای مربوط به داعش و تبلیغات، از جمله وظایف هیئت شرعی است. علاوه بر آن، هیئت از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول، به تنظیم محاکم شرعی و مؤسسات قضایی برای تفکیک خصومت‌ها، منازعات و إقامه حدود، محاسبات و امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد؛ بخش دوم آن نیز وظیفة موعظه و ارشاد، سازماندهی نیرو، دعوت و پی گیری رسانه­ای فعالیت‌های داعش را بر عهده دارد.[5]

5. هیئت رسانه‌ای

 در بین هیئت‌های وابسته به گروهک داعش، هیئت رسانه‌ای مهم‌ترین واحد سازمانی می‌باشد که کارویژه آن گسترش رسالت سیاسی، ایدئولوژی سلفی جهادی و معکوس سازی فعالیت‌ها و خشونت‌های این گروه از طریق اینترنت است. از این رو، «جهاد الکترونیک» از زمان تأسیس جماعت توحید و جهاد و سپس القاعده در بلاد رافدین به عنوان یکی از ارکان اساسی داعش در آمد. تا قبل از سال 2006 أبو میسره العراقی ریاست بخش رسانه­ای را بر عهده داشت، امَا پس از اعلام تشکیل دولت اسلامی عراق از سوی گروهک تکفیری (2006)، أبو محمد المشهدانی جایگزین وی گشت. پس از سال 2009 نیز که أحمد الطائی رئیس هیئت رسانه­ای بود، رهبری مؤسسة رسانه­ای گروهک داعش را هیئتی به ریاست أبی الاثیر عمرو العبسی بر عهده دارد. مؤسسات رسانه­ای گوناگونی در راستای اهداف داعش، فعالیت می‌کنند که از آن جمله می‌توان به «مؤسسه الفرقان»، «مؤسسه الاعتصام»، «مرکز الحیاه»، «مؤسسه اعماق»، «مؤسسه البتار»، «مؤسسه الغرباء للأعلام»، «مؤسسه دابق الأعلامیه»، «مؤسسه الخلافه»، «مؤسسه أجناد للأنتاج الأعلامی»، «مؤسسه الإسراء للإنتاج الإعلامی»، «مؤسسه الصقیل»، «مؤسسه الوفاء» و «مؤسسه نسائم للإنتاج الصوتی» اشاره کرد. همچنین، خبرگزاری‌هایی مانند «البرکه»، «الخیر» و غیره در این زمینه فعالیت دارند. انتشار مجلات به زبان‌های عربی و انگلیسی همچون مجله «دابق» و «الشامخه» و نیز راه اندازی کانال‌های محلی مانند «البیان» در موصل و کانال دیگری در الرقه سوریه، از فعالیت‌های دیگر هیئت رسانه­ای است. انتشار فیلم­هایی مانند«صلیل الصوارم»،  «رساله إلی أمیرکا»، مستند «کسر الحدود»، «رسائل من أرض الملاحم»، فیلم آزادی لشکر 93 و فرودگاه الطبقه در ولایت الرقه سوریه با عنوان «فشَرِّد بهم مَنْ خَلْفَهم» و «علی منهاج النبوه» از انتشارات این هیئت است.[6]

 6. بیت المال

 گروهک تکفیری داعش، ثروتمندترین نیروی جهادی در جهان قلمداد می‌شود؛ به گونه­ای که از زمان زرقاوی تاکنون، با ایجاد شبکه‌های مالی، تنوَع منابع و تأسیس کمیسیون مالیات به منظور تجمیع سرمایه‌ها از سوی تجار، مساجد و به ویژه کمک‌های دولت‌های عربی و اروپایی بر سازمان مرکزی القاعده و فروع منطقه­ای آن تفوق یافت. علاوه بر آن، داعش با تکیه بر غنایم جنگی حاصل از متصرفات، عملیات جمع اموال همراهان سنی و نیز اخذ مالیات از استان‌های سنی تحت تسلط خود، به سازماندهی و افزایش نیروها، عملی ساختن تاکتیک‌ها و خرید تسلیحات پرداخته است. البغدادی، بر بیت المال که از مفاهیم تاریخی اسلام برای امور مالی است، اشراف کامل دارد و موفق مصطفی الکرموش نیز ریاست آن را بر عهده گرفته است. از منابع مالی داعش می‌توان به تبرعات (کمک‌های مالی)، صدقه وزکات، اموال حاصل از آزادی گروگان‌ها، استیلا بر منابع، ابزارها و اماکن تحت تصرف، معادن و ثروت‌های طبیعی، تحمیل مالیات و رسوم، اموال حکومتی و سود حاصل از کشاورزی اشاره کرد.[7]

7. شورای نظامی

تعداد اعضای شورای نظامی ثابت نیست و بر حسب نفوذ، قدرت و ضعف و سلطه آن در مناطق جغرافیایی تغییر می‌کند. امَا، اعضای آن از 9 تا 13 و حتی بعضی مواقع به 20 عضو رسیده است. شورای نظامی پس از قتل نعمان منصور الزیدی معروف به أبوسلیمان الناصر لدین­الله در مه 2011 که منصب وزارت جنگ را بر عهده داشت، تشکیل شد و کار ویژه­های وزارت جنگ را عملی می‌کرد. ریاست این شورا در اختیار معاون بغدادی است. با قتل بیلاوی در ژوئیه 2014، أبومسلم الترکمانی (فاضل الحیالی) رهبری شورای نظامی را در اختیار گرفت. أبو احمد العلوانی ولید جاسم و عمر الشیشانی از دیگر رهبران اصلی این شورا هستند. شورای نظامی به سه بخش تقسیم می‌شود که هر بخش آن نیز دارای سه گردان است. این گردان‌ها شامل 300 تا 350 نیروی جهادی و جنگجو می‌باشد و به گروه‌های 50 و 60 نفره با تخصص‌های جنگی متفاوت مانند تک تیرانداز، بمب گذاری، نیروهای استشهادی و آماد و پشتیبانی، دسته­بندی می‌شود. عملیات نظامی، طراحی راهبردی، مدیریت جنگ و تجهیز غزوات از جمله وظایف گردان‌های فوق می‌باشد.[8]

8. شورای امنیت

 وظیفة این شورا، تأمین امنیت و حفاظت و جمع آوری اطلاعات است. ریاست این شورا بر عهدة أبوعلی الأنباری بازنشسته ارتش سابق عراق می‌باشد که مجموعه­ای از معاونان و مدیران در این زمینه با وی همکاری می‌کنند. حفاظت از امنیت شخص خلیفه (بغدادی)، امنیت اماکن اقامت، جابه‌جایی و سفرهای خلیفه، پی­گیری تصمیمات بغدادی و نظارت بر اجرای آن‌ها از سوی امراء در ولایت‌های تحت سلطه، اشراف بر اجرای احکام و اقامة حدود، نفوذ در سازمان‌های تروریستی رقیب، گروگان گیری و بالأخره نظارت بر واحدهای استشهادی و عملیاتی با همکاری شورای نظامی از وظایف اصلی شورای امنیت وابسته به گروهک تروریستی داعش است.

9. تقسیمات اداری

 مناطق تحت سلطة دولت اسلامی عراق و شام (داعش) به بخش‌های اداری، تحت عنوان «ولایات» تقسیم می‌شود که مسئولیت هر یک از این بخش‌ها بر عهده «أمیر» خاص است. تعداد ولایات تحت امر داعش در عراق قبل از پیشروی نیروهای مردمی و دولتی این کشور به 16 ولایت رسید:  ولایه دیاله، ولایه الجنوب، ولایه صلاح الدین، ولایه الأنبار، ولایه کرکوک، ولایه نینوا، ولایه شمال بغداد، ولایه بغداد. علاوه بر آن، ولایه حمص، ولایه حلب، ولایه الخیر (دیر الزور)، ولایه البرکه (الحسکه)، ولایه البادیه، ولایة الرقه، ولایه حماه و ولایه دمشق، از ولایت‌های دیگر داعش تا سال 2015 در سوریه می‌باشد. هر یک از ولایت‌ها به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شود به عنوان نمونه: ولایت حلب به دو بخش «منبح» با شهرهای «جرابلس» و «مسکنه»، و بخش «الباب» با دو شهر «الباب» و «دیر حافر» تفکیک شده است. همچنین، مسئولیت هریک از ولایت‌ها را «والی» به همراه مجموعه­ای از مسئولین، با صفت «امیر» مانند امیر نظامی، امیر امنیت و امیر شرعی (رئیس هیئت شرعی) بر عهده دارد.[9]

سید احمد موسوی/ عضو باشگاه نویسندگان افتخاری