مقدمه

حوادث شبانه 15 جولاي ترکيه از منظر قاطبه تحليگران سياسي يک کودتاي نافرجام از سوي ارتش و در نگاه برخي ديگر از کارشناسان سياسي، يک بازي سياسي است. فارغ از ماهيت حقيقي و عوامل ايجادکننده آن، بررسي زمينه‌هاي تاريخي و بازخورد منطقه‌اي اين رويداد مهم است. موضوع مذکور مي‌تواند بالاترين تاثير را بر رفتار، اقدامات راهبردي و تاکتيکي بازيگران، قواعد و شرايط جديد و آينده تحولات منطقه غرب آسيا داشته باشد. چرايي اين مساله به علت درهم‌تنيدگي مسائل سياسي، امنيتي، اجتماعي، فرهنگي، قوميتي و مذهبي کشورهاي اين منطقه و از همه مهمتر اهداف، راهبردها و رويکردهاي دول نقش‌آفرين در اين حوزه جغرافيايي مي‌باشد. ترکيه‌ی اردوغان از 2009 تا کنون، يکي از بازيگران جديد و خاص اين عرصه جغرافيايي و ژئوپلتيک منحصر به فرد جهان است. در اين نوشتار سعي مي‌شود به بررسي، تحليل و برآورد تاثير اين تحولات بي‌سابقه سرزمين آناتولي، از حيث نتيجه در آينده غرب آسيا پرداخته شود. در آغاز بايد به برخي وقايع تاريخي ترکيه و منطقه که چونان چرخ دنده براي اين روزهاي اين کشور عمل کرده است، پرداخت.

***

پس از طراحي نقشه وزرای خارجه فرانسه و انگليس در سال1916 جهت تقسيم کشورهاي غرب آسيا ميان خود با عنوان قرارداد سایس پیکو[2][1] و پايان يافتن جنگ جهاني اول در 1918، امپراطوري عثماني که تاريخ بشريت، کشوري به وسعت آن را به خود نديده است، با دسيسه انگليس تجزيه شد و بيش از 30 کشور جديد پايه‌گذاري شد.[3] قيام ترک‌هاي جوان در اوايل دهه 20 ميلادي باعث به روي کارآمدن آتاتورک در سال 1923 و ايجاد کشور جديد ترکيه در منطقه آناتولي گرديد.[4] بنيان اين حکومت بر انديشه لائيک، پان‌ترکيسم، ملي‌گرايي افراطي، حذف مذهب از قانون اساسي و مبارزه با مذهب و حتي مظاهر آن استوار شد. بعد از مدتي ارتش در ارکان حاکميت قدرت يافت و چون نظاميان در موضوعات اساسي چون اداره جامعه و ميزان نفوذ، برتري‌جويي و منفعت‌طلبي سياسي و اقتصادي با حاکمان خود دچار اختلاف مي‌شدند، دست به کودتا مي‌زدند.

اين جريان قدرتمند و پايبند به اصول لائيک در سال‌هاي 1960، 1971، 1980 و 1996 اقدام به کودتا کردند که در آخرين اقدام خود به حذف نخستين حزب اسلام‌گرا و رئيس جمهور، اربکان دست زدند.[5] درچند دهه اخير دو گروه اجتماعي و سياسي به اقدامات قوميتي و فرهنگي دست زدند. گروه اول، گرگ‌هاي خاکستري (بوزگورد) که به بازتوليد تفکرات پان‌ترکيستي و آرزوهاي دست‌يابي به جغرافيايي بزرگتر اقدام می‌کردند و گروه ديگر با ايجاد سازمانی اسلامي توسط فتح‌الله گولن، به ارائه برداشت خاص خود از اسلام، شريعت و دولت پرداخت.[6]

گولن فردي است نويسنده، واعظ، مدرس علوم اخلاقي و الهيات که در پي ارائه «اسلام آناتولي» مبتني بر آموزه‌هايي از استاد خود سعيد نورسي است. او عميقاً معتقد به مدارا، تسامح و گفتگوي بين اديان الهي و پيروان کتاب‌هاي آسماني بوده و شديداً هرگونه تروريسم را محکوم مي‌نمايد. وي سکولار و به دنبال حذف شريعت از دولت است و بر اساس گزارش موسسه رند آمريکا، وي مسلماني ميانه‌رو و منتقد جمهوري اسلامي و شريک ايالات متحده است.

گولن نگاهي به شدت منفي به تشيع و ديدگاهي سخت‌گيرانه نسبت به نظام اسلامي ايران دارد ولي از ديد بسياري از هموطنانش، شخصيتي محافظه‌کار، ميانه‌رو و در عين حال مذهبي است. گولن مراکز آموزشی بسیاری در جهان با ده‌ها هزار دانش‌آموخته اسلام آناتولي يا اسلام سکولارِ آميخته با قوميت‌گرايی دارد.

نکته اساسي در تحليل فرايندها، روندها و چگونگي مناسبات نخبگان و حاکمان، وجود تفاوت جايگاه مذهب در ديدگاه صاحبان قدرت به خصوص ارتشيان در ساختار حاکميت با فعاليت‌هاي اجتماعي، علمي و فرهنگي مي‌باشد.[7] بدين معنا که حساسيت ويژه به ارث مانده از آتاتورک در نشر و مانايي تفکر لائيک و سکولار از سوي نظاميان در دولت‌ها هميشه وجود داشته و کمترين ابراز و يا وجود نشانه‌هاي مذهب به خصوص اسلام سرکوب شده است، به گونه‌اي که در سال 1996، اربکان، حزب و دولتش به کودتاي سفيد آنان دچار شد و حال آنکه فقط همسر وي در مجلسي شرکت کرده بود که به حکم دادگاه، اشعاري با مضمون مذهب خوانده شده بود تا بر اين اساس وي خلع و حزب متبوعش تعطيل گردد! در سوي ديگر جرياناتي فقط با نمايش اسلامي اما با رويکردي که تقويت‌کننده سياست‌هاي آمريکا و ديکتاتورهاي لائيک بود، نه آنکه منکوب نشدند بلکه تقويت، حمايت و امکان رشد سريع و فزاينده يافتند. دولتي با ويژگي‌هاي متناقضي چون برآمده از حزبي اسلامي، حاکماني مسلمان، توسعه يافته، غرب‌گرا و همراه با سياست‌هاي منطقه‌اي آمريکا، ظاهراً مخالف رژيم صهيونيستي و شديداً مخالف تقويت جريان مقاومت به رهبری ايران، توسط نومحافظه‌گرايان افراطگراي آمريکا بر روي کار آمد.

اردوغان طبق برنامه و براساس انديشه سياسي نزديک به جريان مقاومت فلسطين، بايد در نقش مبارز و ضد صهيونيسم بازي مي‌کرد که اين کار را در سال 2010 و در اجلاس داووس به خوبي در برابر شيمون پرز و ديدگان جهانيان به نمايش مي‌گذارد. او با انتخاب داوود اغلو به عنوان وزير خارجه و اتخاذ سياست به صفر رساندن تنش با همسايگان در سال 2009، برگ جديدي از اقدامات خود را در عرصه بين‌المللي ارائه مي‌کند. اما در مواجهه با تحولات منطقه نمي‌تواند از کوريدور سياست خارجي آمريکا عبور نکند.

رئيس جمهور ترکيه براي عضويت در اتحاديه اروپا، خود را با رويکردهاي نظامي و امنيتي سازمان آتلانتيک شمالي کاملاً وفق مي‌دهد. از سويي پاشنه آشيل داخلي ترکيه را به سبب درگيري‌هاي 1982 ارتش و اکراد که منجر به کشته شدن 30000 نفر از طرفين گرديد و وجود زمينه استقلال 5 استان کردنشين را خوب مي‌شناسد. بنابراين از در مذاکره، صلح و بازي دادن آنان و دميرتاش، رئيس حزب کردي وارد مي‌شود.[8] اما افزايش اختلاف وي با گولن طي 3 سال اخير و ترس از دست دادن قدرت، باعث تصفيه طرفداران گولن در ارتش و پليس در سال 2014 مي‌گردد. واکنش منفي اروپا در قبال مساله عضويت ترکيه در اتحاديه اروپا، رويکرد منفعت‌طلبانه ناتو به ترکيه، خروج انگليس از اتحاديه و ايجاد زمينه دومينوي خروج و نهایتاً شکست در برابر جريان مقاومت پس از 5 سال، سبب تغيير سياست‌هاي خارجي اردوغان گرديد. او در اولين قدم، اقدام به عذرخواهي از روسيه بابت سقوط جنگده روسي در 2015، برقراري روابط عادي با رژيم صهيونيستي و اعلام برقراري مناسبات سازنده با سوريه و عراق نمود تا از اين طريق مشکلات اقتصادي، امنيتي، سياسي و اجتماعي خود را کمتر نمايد. آشتي با رژيم صهيونيستي پس از 6 سال که به دليل کشته شدن 9 ترک‌تبار در کشتي آزادي مرمره در سواحل غزه مي‌باشد، با گذر از مهمترين پيش‌شرط مذاکرات یعنی رفع حصر غزه همراه گرديد.[10] [9]

در تحليل زمينه‌ها، واقعيت مساله و تاثيرات کودتای ترکیه شناخت زمينه‌هاي داخلي بسيار ضروري مي‌نمايد. موضوعاتي از قبيل جدايي‌طلبي 5 استان کردنشين، ترس شديد اردوغان از نفوذ گولن در ارتش، پليس، احزاب و مردم. حضور چندين ساله گولن در پنسيلوانياي آمريکا و بدبين بودن اردوغان به ايالات متحده به دليل حمايت از جريان کردي جدايي‌طلب و سازمان اسلامي گولن، اختلاف با اوباما بر سر فدرالي شدن سوريه، ايجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال سوريه و احتمال دست داشتن ايالات متحده در کودتاي ارتش، وحشتی مضاعف را بر رئيس جمهور قدرت‌طلب ترکيه مستولي ساخته است.

چرايي ايجاد تحولات جديد در اين کشور، حضور طرفداران رئيس جمهور در صحنه، حمايت ديرهنگام و دوپهلوي آمريکا، نقش شبکه‌هاي مجازي، اذعان گولن به دست نداشتن در حوادث اخير، مخالفت جريانات سياسي چون احزاب چپ و ملي‌گرا در نوع اقدامات و نقش ارتش در آينده سياسي دولت فعلي، بسيار موثر و تعيين‌کننده خواهد بود و اين مساله وراي اين است که کودتايي رخ داده و يا بازي سياسي اردوغان بوده است. اينکه شکست خيلي سريع اقدام بدنه ارتش (ملي‌گرا و پايبند به ارزش‌هاي آتاتورک) علي‌رغم چهار تجربه موفق در سال‌هاي 60، 71، 80 و 96 ميلادي به طراحي بازي اردوغان بر مي‌گردد و يا نقش فضاي مجازي، کاريزماتيک بودن رئيس جمهور براي بخشي از طرفداران خود و يا بلوغ سياسي- اجتماعي مردم ترکيه در انتخاب حاکميت کودتاگران و يا دموکراسي حتي با اعمال استبداد داخلي و شکست‌هاي خارجي و ضعف اردوغان در برابر آمريکا، نوع تحليل، چرايي و زمينه حادثه را تغيير مي‌دهد.[11]

نتايج

1- خودآگاهي نسبت به تاثير شبکه‌هاي اجتماعي در تحولات سياسي (انتقال پيام اردوغان در زماني که رسانه دولتي در اختيار ارتش بود و حضور بدنه فعال طرفداران در خيابان‌ها براي مقابله با نظاميان)

2- تبديل شدن اردوغان به نماد و خاستگاه دموکراسي

3- افزايش محبوبيت در بين افراد خاکستري و طرفداران

4- افزايش قدرت در برابر مخالفان

5- ايجاد فرصت شناسايي و سرکوب منتقدين به بهانه همراهي با کودتا

6- تصفیه سياسي با احزاب و جريانات رقيب

7- فشار روزافزون بر حزب دموکرات کردي (هرچند از کودتا حمايت نکرده است) براي حذف از صحنه سياسي به بهانه حفظ امنيت ملي

8- تصفیه شديد در ارتش، پليس، مراکز امنيتي و سازمان اسلامي گولن

9- به محاق رفتن ارتش و مخالفان براي مدتي نامشخص جهت انجام کودتا

10- اثبات وجود قدرت بسيج گري اردوغان در بين مردم، جريانات سياسي و حتي احزاب مخالف

11- ايجاد فرصت وارد کردن ضربات مجدد و مکرر به گولن و حاميان وي تا انتخابات بعدي

12- در خطربودن بيشتر دموکراسي و آزادي سياسي با توجه به فراهم شدن زمينه‌هاي گذر از پارلمانيسم و وجود ديکتاتوري باطني در رئيس جمهور.

تاکتيک‌ها

1-حضور مکرر در بين مردم به عنوان نماد مردم‌خواهي و دموکراسي

2-استفاده حاميان رئيس جمهور از فضاي مجازي به عنوان عامل اصلي بازگشت به قدرت براي تبليغات، پروپاگاندا و خودنمايي سياسي

3-قدرت‌نمايي ظاهري براي سوءاستفاده از هيجانات مردم مانند جمله نخست‌وزير، ايلدريم: «هر کشوري از گولن حمايت کند، دشمن ترکيه است.» (سال‌هاست که آمريکا حامي اصلي گولن است و درخواست استرداد داده‌اند اما سران ترکيه در همين فضاي تبليغاتي جرأت نام بردن از ايالات متحده را به عنوان حامي گولن ندارند.)

4-زدودن اين تحليل که ايجاد کودتا به دليل رفتارهاي اردوغان با مخالفان در سال‌هاي اخير بوده و تبليغ وقوع کودتا به دليل مقابله وي با اقتدارگرايان نظامي و برقراري دموکراسي.

راهبردها

1-استفاده از فضاي ضد کودتا براي افزايش اقبال سياسي اجتماعي به خود

2-ايجاد فضاي وحدت بين مردم

3-بالابردن سطح ريسک و هزينه انتقاد و مخالفت براي جريانات سياسي به بهانه تداوم ناامني در کشور

4-اقناع گروه‌هاي سياسي و مردم براي گذر از نظام پارلماني به رياستي

5-مقابله‌ی رسانه‌اي و رواني با ذهنيتی که معتقد به طراحي ايجاد توطئه و کودتاي خودساخته توسط رئيس جمهور است و نیز مقابله با حاميان اين ذهنيت

6-بالاتر بردن سطح امنيتي و انجام برخوردها با بهانه تداوم اقدامات داعش، پ.ک.ک و کودتاگران

رويکردها

1-بهره‌برداري بين‌المللي از حمايت کشورها از خود

2-ارائه تصوير هژمون جديد با توجه به بازگشت به قدرت توسط مردم

3-تصويرسازي از اقبال مردم به خود در تعاملات بين‌المللي

4-معرفي خود به عنوان تنها رئيس جمهور موفق در برابر کودتاهاي پنج‌گانه ارتش

5-بازتوليد اقتدار با استفاده از شکست کودتا از دموکراسي‌خواهي به دليل اقبال مردم به وي

چالش‌ها

1-تردید بسياري از مردم نسبت به حفظ ارزش‌هاي سياسي و اجتماعي ترکیه در صورت مخالفت با کودتا و حمایت از دولت با وجود اعتقاد به عدم تحمل مخالفان توسط اردوغان

2-تداوم پيامدهاي امنيتي تغيير رويکرد نسبت به داعش

3-ترس از طرح‌ريزي آمريکا براي تضعيف و يا سقوط اردوغان به دليل برخي اختلافات منطقه‌اي و اسلام‌گرایی این گروه

4-نگاه آمريکا به گولن و جريان پرنفوذي که از طريق مدارس متعدد وی، بازيابي و مانايي مي‌شود به عنوان آلترناتيو اردوغان و حزب عدالت و توسعه با هدف بازتوليد جريان اسلامي وابسته جديد.

——————————

منابع:

[1] تقسيم كشورهاي عربي بين انگليس و فرانسه طي قرارداد سايس – پيكو (1916)، وب سایت دبیرخانه شورای برنامه ریزی مدارس علوم دینی اهل سنّت، منتشرشده در تاریخ 28 تیر 95 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.dmsonnat.ir/Calender/3274/تقسيم-كشورهاي-عربي-بين-انگليس-و-فرانسه-طي-قرارداد-سايكس

[2] عراق برای انگلیس، سوریه برای فرانسه و فلسطین برای یهودیان، وب سایت خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 23 بهمن90 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900921001456

[3] فروپاشي عثماني و پيدايش ترکيه و کشورهاي جديد عربي، وب سایت مگ ایران، منتشرشده در تاریخ 28 تیر 91 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2544109

[4] سالروز جمهوری ترکیه و روی کارآمدن مصطفی کمال آتاتورک، وب سایت نشریه تایمز اسلامی، منتشرشده در تاریخ 16 مرداد 92، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://islamtimes.org/vanfixiyaw6dj.giw.html

[5] نقش ارتش در نظام سیاسی ترکیه، نشریه الکترونیکی ویستا، منتشرشده در تاریخ 30 خرداد 92، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://vista.ir/article/326114/نقش-ارتش-در-نظام-سیاسی-ترکیه

[6] “محمد فتح الله گولن” کیست؟،وب سایت باشگاه خبرنگاران جوان، منتشرشده در تاریخ 26 تیر 95، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.yjc.ir/fa/news/5692490/محمد-فتح-الله-گولن-کیست

[7] آیا «گولن»دولت ترکیه را در پشت پرده هدایت می‌کند، وب سایت مشرق، منتشرشده در تاریخ 26 تیر 95، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.mashreghnews.ir/fa/news /148703/آیا-گولن دولت-ترکیه-را-در-پشت-پرده-هدایت-می‌کند-عکس/

[8] حسن نقدی‌نژاد، «نبرد بی‌پایان؛ مبارزه ترکیه با کردها »، وب سایت مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخصی مصلحت نظام، منتشرشده در تاریخ خرداد 87، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.csr.ir/departments.aspx?abtid=06&depid=44&semid=1219

[9] کاروانی برای شکستن حصر غزه به سمت فلسطین حرکت می‌کند، وب سایت خبرگزاری افغانستان، منتشرشده در تاریخ 18 مهر 91، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://avapress.com/vdchkinm.23nvqdftt2.html

[10] سید مهدی پارسایی، «مصر؛ از همراهی با رژیم صهیونیستی تا دشمنی علیه فلسطین»، وب سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 30 بهمن 93، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/مصر؛-از-همراهی-با-رژیم-صهیونیستی-تا-دشمنی-علیه-فلسطین

[11] عبدالله شادی، ماهنامه راهبردی دیلک (ویژه نامه ترکیه)، ناحیه بسیج دانشجویی آذربایجان شرقی، 1390، شماره1، صفحه 9

جلال راغ/ عضو باشگاه نویسندگان افتخاری