طی هفته‌های اخیر، مقام‌های روسیه، ایران، عراق و سوریه از شکل‌گیری یک ائتلاف چهارجانبه میان خود برای مبارزه با تروریسم سخن گفته‌اند. اگرچه اخبار مختلفی در این خصوص منتشر شده است اما نکته حائز اهمیت، نحوه، کیفیت و موضوعاتی است که این ائتلاف به آن ورود خواهد کرد. برخی تحلیل‌گران حملات روسیه به مواضع تروریست‌ها در سوریه را نمونه‌ای از هماهنگی‌های سیاسی، اطلاعاتی و امنیتی این چهار کشور تلقی می‌کنند. مقامات روسیه با استناد به قطعنامه تعریف تجاوز مصوب سال ۱۹۷۴ میلادی مجمع عمومی سازمان ملل، اعلام کرده بودند که حملات هوایی آن‌ها به تروریست‌ها در سوریه، بنا به درخواست دولت قانونی این کشور بوده و لذا موضوع حمایت‌ها از سوریه در راستای مبارزه با گروه تروریستی داعش در این کشور بر اساس منشور ملل متحد و در چارچوب قوانین بین‌المللی محسوب می‌شود. همچنین پوتین درخصوص نقش و حضور نظامی کشورش در سوریه گفت: «اول، حمایت ما از نبرد مشروع ارتش سوریه است، بطور دقیق نبرد علیه گروه‌های تروریستی. دوم، این پیشتیبانی هوایی بوده و شامل عملیات زمینی نخواهد بود. سوم، مدت زمان این پشتیبانی محدود و تا زمانی خواهد بود که ارتش سوریه در موضع قدرت و تهاجم قرار گیرد.»[1]

این حملات تشکیل ائتلاف چهارگانه میان ایران، روسیه، عراق و سوریه را بیش از پیش نمایان کرد. هرچند کشورهای دیگری همچون مصر[2] هم نگاهی مثبت به حملات هوایی روسیه داشته‌اند، اما کشورهای موسوم به جبهه غربی- عربی که تشکیل این ائتلاف را مانع بزرگی در دست‌یابی به اهداف خود می‌دانند، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان داده‌اند. این واکنش‌ها می‌تواند نشانی از وجود یک ائتلاف غربی- عربی علیه ائتلاف چهارگانه باشد. قبل از پاسخ به سؤال اصلی که همان سناریوهای پیش روی جبهه غربی- عربی درسوریه می‌باشد، بررسی واکنش بازیگران اصلی این جبهه می‌تواند ما را در پاسخ صحیح‌تر به سؤال مذکور یاری رساند.

واکنش بازیگران مهم جبهه غربی- عربی

در بین بازیگران مهم این جبهه، موضع امریکا اهمیت خاصی دارد و می‌تواند خط‌دهنده مواضع دیگر بازیگران باشد. جان کری، وزیر امور خارجه این کشور در اولین واکنش رسمی دولتش، حمایت از بشار اسد و حمله به داعش را دو موضوع کاملاً متمایز و متفاوت خواند و گفت: «نباید نبرد علیه داعش را با حمایت از اسد یکی بدانیم، که نخواهیم دانست. همچنین نگرانی عمیق خود را در صورت حمله روسیه به مناطقی که داعش و گروه‌های منتسب به القاعده در آنجا فعال نیستند، ابراز داشته‌ایم.»[3] رئیس جمهور آمریکا نیز با انتقاد از ورود نظامی روسیه در بحران سوریه این اقدام را نشان‌دهنده ضعف دولت پوتین دانست و گفت: «باید به شما (روسیه) بگویم اگر فکر می‌کنید نابودی اقتصاد شما و اعزام نیرو برای حفظ تنها متحد، رهبری محسوب می‌شود، بنابراین ما تعریف متفاوتی از رهبری داریم.»[4]

در همین راستا «اشتاین‌مایر»، وزیر خارجه آلمان، در پاسخ به سؤالی درباره حملات هوایی روسیه در سوریه گفت: «ما ساده‌لوح نیستیم. روسیه دارد در سوریه منافع خودش را دنبال می‌کند. با این وجود، فکر نمی‌کنم که این کشور بتواند در درازمدت موفقیتی کسب کند.»[5] مانوئل والس، نخست‌وزیر فرانسه نیز خطاب به ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که اگر قرار است با تروریسم مبارزه شود، بهتر است پیش از هرچیز پایگاه‌های داعش هدف حمله قرار گیرد. والس در سخنانی در شهر لیون فرانسه گفت: «متأسفانه شاهدیم که روسیه چنین موضعی ندارد.»[6]

انگلیسی‌ها البته برخلاف آلمان‌ها و فرانسوی‌ها که به طور محسوس دنباله‌روی خود از مواضع آمریکا را نشان دادند، با احتیاط بیشتری و با لحنی متفاوت بر دیدگاه آمریکا صحه گذاشته‌اند؛ به همین دلیل وزیر خارجه انگلیس گفت: «اگر حملات هوایی روسیه به تقویت بشار اسد منجر نشود و داعش را هدف قرار دهد، از آن استقبال می‌کنیم.»[7]

اما این مواضع برای کشورهای منطقه شاید ناامیدکننده بود. با وجود 5 سال جنگ در سوریه و عدم دست‌یابی به هدف اولیه یعنی حذف بشار اسد، دولت‌های حامی داعش در منطقه مأیوس از مواضع سیاسی غرب و عدم واکنش عملی در این خصوص، مواضع تندتری نشان داده‌اند. باوجود سکوت اتحادیه عرب و بسیاری از شیوخ منطقه، عربستان به عنوان سردمدار حمایت از گروهک داعش، بدون واکنش مقابله‌جویانه با روسیه، نوک پیکان مواضع خود را به سمت بشار اسد و ایران نشانه رفته است. لذا چند ساعت پیش از آنکه نخستین حمله روس‌ها آغاز شود، عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان سعودی گفت: «هیچ آینده‌ای برای اسد در سوریه وجود ندارد.» او اشاره داشت: «اگر اسد در قالب یک راه‌حل سیاسی کنار نرود، دولتش به گزینه نظامی روی خواهد آورد.»[8]

ترکیه هم به‌عنوان یک حامی مهم منطقه‌ای برای داعش، واکنش به تحرکات روسیه را با اتهام نقض هوایی کشورش توسط این کشور شروع کرد تا شاید از بار فشار داخلی حمایتش از داعش کاسته شود. نخست‌وزیر ترکیه با متهم کردن روسیه به نقض حریم هوایی کشورش گفت: «دخالت روسیه، بحران سوریه را پیچیده‌تر می‌کند.»[9] در واقع دولت اردوغان بعد از حملات تروریستی در کشورش نمی‌تواند موضع صریح حمایت قبلی خود از داعش را نشان دهد و لذا به بهانه نقض حریم هوایی کشورش، سعی در مقابله سیاسی با روسیه دارد و این وضعیت را شاید بتوان نوعی فرار به جلو برای عبور از بحران موجود قلمداد کرد.

مواضع مختلف بازیگران جبهه غربی- عربی به سخنرانی‌های سیاسی ختم نشد بلکه آن‌ها دست‌به‌کار شده و در بیانیه‌ای خواستار توقف حملات روسیه در سوریه شده‌اند. هفت کشور آمریکا، فرانسه، آلمان، انگلستان، ترکیه، عربستان سعودی و قطر، در بیانیه‌ای از مسکو خواستند به بمباران مواضع تروریست‌ها در سوریه پایان دهد.[10] حال با وجود واکنش‌های ضدونقیض از سوی بازیگران جبهه غربی- عربی می‌توان یک وجه مشترک در بین تمامی واکنش‌ها پیدا کرد و آن اعلام صریح یا ضمنی مخالفت با ائتلاف چهارگانه و بخصوص عملیات‌های نظامی روسیه در سوریه است. این وجه مشترک همراه با اهدافی همچون کناره‌گیری بشار اسد از قدرت و… نشانه‌هایی هستند که می‌توانند بهانه‌ای برای سناریوی مشترک در مقابل ائتلاف چهارگانه باشند. عطف به آنچه ذکر شد، سؤالی که مطرح است و نگارنده درصدد پاسخ به این سؤال است، این است که چه سناریوهای مشترکی می‌تواند به عنوان یک واکنش از سوی جبهه غربی- عربی امکان‌پذیر باشد؟ در واقع سؤال را می‌توان اینگونه اصلاح کرد: جبهه غربی- عربی برای مقابله با ائتلاف چهارگانه و عملیات نظامی روسیه، چه سناریوهایی پیش رو دارد؟ در ادامه ضمن پاسخ به سؤال مذکور، به بررسی شکست و یا موفقیت هرکدام از این سناریوها نیز پرداخته خواهد شد و احتمال به‌کارگیری آن‌ها در صحنه منطقه بررسی خواهد شد.

سناریوهای پیش روی جبهه غربی- عربی

1. اقدام نظامی متقابل: اقدام نظامی متقابل سناریویی است که در شرایط فعلی، بدترین وضعیت ممکن برای همه بازیگران است و به همین دلیل هیچ‌کدام از بازیگران مهم این عرصه این سناریو را برای خود متصور نیستند و آن را تصمیمی عُقلائی نمی‌دانند تا جایی که حتی وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد از آغاز حملات روسیه، چندین نوبت با تغییر مسیر هواپیماهای آمریکایی سعی شده است از رویارویی مستقیم با هواپیماهای روسیه اجتناب شود. شاید کشوری مثل عربستان چنین گزینه‌ای را مطلوب بداند- همان‌طور که وزیر خارجه آن‌ها چندین نوبت بر گزینه نظامی برای حذف بشار اسد تأکید داشته است- اما همین کشور نیز در صورت عملیاتی شدن اقدام متقابل نظامی، جسارت ورود مستقیم را نخواهد داشت. به همین دلیل این یادداشت سناریوی اقدام متقابل نظامی از سوی جبهه غربی- عربی را در شرایط فعلی منتفی می‌داند. به شرطی که اتفاق خاصی در صحنه نبرد منطقه‌ای رخ ندهد.

2. ادامه حمایت‌های نظامی از تروریست‌ها: در مقابل سناریوی قبلی، سناریوی مطلوب‌تر برای جبهه مذکور، تداوم و تشدید حمایت‌ها از گروه‌های تروریستی است. در رأس این سناریو هم می‌بایست نام عربستان و قطر را ذکر کرد. آن‌ها به‌عنوان مهم‌ترین حامیان منطقه‌ای در کنار ترکیه سعی دارند با تقویت مواضع تروریست‌ها از آن‌ها در مقابل حملات ائتلاف چهارگانه حمایت کنند. آن‌ها به آرامی اما به گونه‌ای مؤثر، منابع مالی، تسلیحات و دیگر انواع کمک را در اختیار گروه‌های شورشی قرار داده و به این ترتیب، بزرگ‌ترین تهاجم را علیه نیروهای دولت دمشق ترتیب دادند.[11] علاوه بر همراهی با مواضع امریکا، این کشورها سعی دارند مانع از نفوذ بیشتر ایران در منطقه شوند. در شرایطی که سناریوی حضور مستقیم نظامی برای آن‌ها مقدور نیست، این سناریوی جایگزین می‌تواند در کوتاه‌مدت، پاسخ‌گوی اهداف موردنظر آن‌ها باشد. به همین دلیل اصرار بیشتری بر تداوم این سناریو از سوی آن‌ها وجود دارد. پیش از این هم کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که ممکن است حامیان مخالفان دولت سوریه در واکنش به عملیات روسیه، دست به حمایت گسترده تروریست‌ها بزنند. در همین حال «جولین دنسی» عضو ارشد شورای روابط خارجی اروپا گفته است در صورتی که روسیه به حملات خود ادامه دهد، کشورهای عربی سلاح‌های پیشرفته‌تری به داعش می‌رسانند. به گفته دنسی، عرب‌ها در صورتی که احساس کنند کنترل در خاورمیانه از دست آن‌ها خارج می‌شود، دست به هر اقدامی می‌زنند که نمونه آن در افغانستان حمایت از القاعده و طالبان علیه شوروی بود.[12]

3. صبر و انتظار: برخلاف عربستان و قطر، دیگر کشورهای عربی علناً با حضور روسیه در سوریه مخالفتی نکرده‌اند. به نظر می‌رسد که در بین کشورهای عربی بر سر سرکوب و یا عدم سرکوب تروریست‌ها و پایان یافتن بحران سوریه توافق و هماهنگیٍ واحدی وجود ندارد. اکنون کشورهای عربی فقط در حال نظاره‌ی وقایع و اتفاقات در سوریه هستند تا دریابند که آیا تحولات پیش‌آمده در سوریه تأمین‌کننده منافع آن‌ها خواهد بود؟[13] شاید بهترین تعبیر برای این مواضع، سناریوی «صبر و انتظار» از سوی برخی از کشورهای عضو جبهه غربی- عربی باشد. سیاست صبر و انتظار با رصد تحولات سعی در جستجوی منافع ملی خود در فردای عبور از بحران امروز دارد. این سناریو با اینکه مطلوب این جبهه در کلیت نیست، اما بسیاری از کشورها آن را به عنوان سیاست مطلوب خود در نظر دارند و به نوعی در مقابل ائتلاف چهارگانه منفعلانه عمل می‌کنند.

4. شکاف در ائتلاف چهارگانه: ایجاد شکاف در بین ائتلاف چهارگانه، از دو منظر، مورد نظر جبهه غربی- عربی است: آن‌ها از یکسو از وضعیت اقتصادی روسیه نهایت فرصت‌طلبی را از خود نشان داده‌اند و با پیشنهادات مالی عربستان سعی در انصراف روسیه از ائتلاف موجود داشتند. پیشنهاد 300 میلیارد دلاری عربستان به روسیه جهت سرنگونی اسد[14] با هدف شکاف در ائتلاف صورت گرفت که البته از این جهت موفق نشدند. از سوی دیگر این وضعیت ممکن است شامل حال عراق نیز باشد. جبهه غربی ممکن است تلاش نماید با پیشنهادات وسوسه‌کننده مانع از تداوم همراهی دولت عراق با سه کشور دیگر گردد. چیزی شبیه اتفاقات بعد از آزادسازی تکریت در عراق ممکن است هدف جبهه غربی- عربی در عراق باشد. اما از این منظر نیز ایجاد شکاف قدری ناممکن است. استقبال عراق از حملات هوایی روسیه از یک سو و ضعف ائتلاف چهل کشور به رهبری آمریکا از سوی دیگر، دالّ بر عدم پذیرش چنین پیشنهادات وسوسه‌کننده‌ای از سوی دولت عراق است.

5. تشکیل دولت انتقالی: یک سناریوی محتمل برای جبهه غربی، قبول حذف داعش و تلاش برای تشکیل دولت انتقالی است. از گفته‌ها و سخنان مسئولین ارشد جبهه غربی می‌توان برداشت کرد که آن‌ها حضور بشار اسد در دولت انتقالی را پذیرفته‌اند.[15] پذیرش دولت انتقالی بدون حذف داعش ممکن نیست به همین دلیل سناریوی حذف داعش و تشکیل دولت انتقالی به نظر می‌رسد مطلوب جبهه غربی- عربی در شرایط فعلی باشد. هرچه قدر که این شرایط تداوم داشته باشد و فشار بر تروریست‌ها بیشتر شود، شرایط برای پذیرش چنین سناریوی ممکن‌تر می‌شود. هرچند در شرایطی غیر از وضعیت فعلی این سناریو به هیچ وجه مطلوب عربستان و ترکیه نیست، اما سیاست مقید به زمان است و این شرایط زمانی است که گزینه‌های پیش روی کشورها را کم یا زیاد می‌نماید.

6. مذاکره مستقیم با ایران و روسیه: موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز دوشنبه 20 مهر در حاشیه نشست وزرای خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل گفت که هیئتی از جمهوری اسلامی ایران به مقرّ اتحادیه اروپا خواهند آمد تا درباره بحران و شرایط سوریه گفتگو کنیم.[16] این خبر و پیشنهاد وزیر خارجه آلمان مبنی بر مذاکره مستقیم با ایران و روسیه گواهی آشکار بر تغییر دیدگاه جبهه غربی در بحران سوریه است. آن‌ها در شرایطی حاضر به مذاکره مستقیم با ایران شده‌اند که قبلاً در نشست‌های مختلف، مانع از حضور ایران جهت حل بحران سوریه می‌شدند. ورود مذاکره مستقیم با ایران از سوی جبهه غربی ممکن است جبهه عربی را به حاشیه براند و به نوعی شکاف در بین جبهه غربی- عربی منجر شود. از آنجا که بحران منطقه نشان از رویارویی عربستان با ایران است، این وضعیت می‌تواند با پذیرش خواسته‌های ایران، اهداف عربستان در سوریه را تعدیل یا فراموش نماید. ایران و روسیه می‌توانند از مذاکره مستقیم با اتحادیه اروپا نه تنها نقش عربستان، قطر و ترکیه را کمتر نمایند، بلکه پیشنهادهای مورد نظر خود را به کرسی بنشانند و از این طریق به اهداف خود دست یابند. اما این سناریو نیز یک مشکل عمده دارد و آن این است که جبهه غربی- عربی به سردمداری آمریکا و کمک‌های مالی عربستان وابسته است. اینکه آیا اتحادیه اروپا توان تصمیم مستقلانه را دارد، موضوعی است که تحولات چند دهه اخیر جهان به آن پاسخ منفی می‌دهد.

جمع‌بندی

به نظر می‌رسد از بین سناریوهای ذکر شده، به‌جز اقدام متقابل نظامی، همگی در دستور کار بازیگران جبهه غربی- عربی هستند. هرچند در هر سناریوی بخشی از بازیگران فعال هستند، اما به نظر می‌رسد این جبهه با یک تقسیم کار برنامه‌ریزی نشده، سعی در جلوگیری از دست‌یابی ائتلاف چهارگانه به اهداف مورد نظر خود دارد. آن‌ها هم‌زمان که صبر و انتظار، شکاف در ائتلاف چهارگانه و ادامه حمایت‌های لجستیکی و مالی از تروریست‌ها را در دستور کارخود قرار داده‌اند، سعی دارند با نزدیکی به ایران و روسیه، به بخشی از اهداف خود مانند تشکیل دولت انتقالی دست یابند. عدم موفقیت در توقف ائتلاف چهارگانه و تداوم پیش‌روی ارتش و نیروهای مردمی سوریه آن‌ها را متقاعد خواهد کرد تا بیش از پیش به ایران و روسیه جهت حل بحران سوریه نزدیک شوند تا از این طریق با پیشگیری از یک شکست مطلق به یک پیروزی نسبی دست یابند. البته این مهم بستگی به تداوم شرایط فعلی از سوی ائتلاف چهارگانه دارد و هرگونه توقف در این مسیر از سوی این چهار کشور ممکن است شرایط را به نفع طرف مقابل تغییر دهد.

احد نوری اصل/ دکتری علوم سیاسی