مقدمه

در حالی که منطقه خاورمیانه شاهد بحران‌ها و تحولات گسترده‌ای است و عملا نوعی از تداوم منازعات و بن‌بست در حل بحران‌ها آینده منطقه را بسیار پیچیده و مبهم ساخته است، سفر محمدبن‌سلمان جانشین ولیعهد عربستان سعودی به روسیه و دیدار وی با رئیس جمهور روسیه باعث طرح دیدگاه‌ها و تحلیل‌های نوینی در مورد ‌چشم‌انداز روابط ریاض و مسکو و تاثیر آن بر تحولات منطقه شده است. ولیعهد عربستان سعودی در حالی در اقدامی غیرمنتظره به روسیه سفر و در حاشیه مجمع بین‌المللی اقتصادی سن‌پترزبورگ با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه دیدار کرد که روابط مسکو و ریاض در طول سال‌های اخیر شاهد گسترش تنش‌ها بوده است.

در این سال‌ها سعودی‌ها نقش‌آفرینی روسیه در مسائل و بحران‌های مهم منطقه و حمایت از ایران و دولت سوریه را به صورت جدی در جهاتی متعارض با اهداف منطقه‌ای و امنیت ملی خود ارزیابی کرده‌اند. از سوی دیگر به اعتقاد رهبران مسکو  ریاض به طور غیر مستقیم در بسیاری از تحولات منطقه و جهان به ضرر منافع روسیه اقدام کرده است که مهمترین آن تلاش برای کاهش بهای جهانی نفت بر‌ای ضربه زدن همزمان به روسیه و ایران بوده است. در چنین شرایطی به رغم زمینه‌سازی‌های دو طرف برای عبور از سردی روابط و بازکردن کانال‌های جدیدی برای گفتگو در مورد مسائل دوجانبه و منطقه‌ای، پرسش مهم این است که این دیدارها دارای چه اهدافی است و می‌تواند چه پیامدهایی را به همراه داشته باشد؟

١- محورهای گفتگو و توافقات

در دیدار محمد بن سلمان با رئیس جمهور روسیه روابط دو جانبه بخش اصلی گفتگوها را به خود اختصاص داد، با این حال مسائل و بحران‌های مهم منطقه‌ای مانند ایران و بحران‌های سوریه و یمن نیز بخش‌های مهمی از گفتگو بین طرفین سعودی و روسی بودند. دستاورد سفر جانشین ولیعهد عربستان به روسیه امضای شش توافقنامه در زمینه های گوناگون از جمله تولید برق هسته‌ای و تولید انرژی بود. جزئیات توافقنامه‌ها اعلام نشده است، اما زمینه‌های احتمالی همکاری دو کشور به موجب این توافقنامه‌ها شامل اکتشاف فضایی، توسعه زیرساخت‌ها و مبادلات تجاری بود. در میان شش موافقنامه امضاء شده میان عربستان سعودی و روسیه که نام «استراتژیک» به آنها اطلاق شده است، یکی به امور انرژی اتمی اختصاص داده شده است که براساس آن روسیه در ساخت ۱۶ نیروگاه اتمی با اهداف صلح‌طلبانه و به منظور تأمین انرژی مشارکت خواهد کرد. در مورد گفتگوهای روسها و سعودیها در خصوص مسائل منطقه‌ای جزئیات دقیقی منتشر نشده است، با این حال تلاش طرفین برای دستیابی به دیدگاه‌ها و راه‌حل‌های نزدیکتر به خصوص در مورد دو بحران سوریه و یمن مشهود بوده است. در این دیدار همچنین پوتین دعوت خود از ملک سلمان برای سفر به مسکو را تکرار کرد و وزیر دفاع سعودی هم دعوت پادشاه این کشور از پوتین برای سفر به ریاض را اعلام کرد.

٢- اهداف عربستان سعودی در نزدیکی به روسیه

عربستان سعودی در حالی درصدد نزدیکی به روسیه است که با وضعیت خاص و چالش‌های مهمی در سطح منطقه‌ای روبرو است. در حالی که برخی از تحلیلگران درصدد تاکید بر رویکرد استراتژیک نوین از سوی ریاض در قبال روسیه هستند، به نظر می‌رسد، این گونه تلاش‌های رهبران سعودی برای نزدیکی بیشتر به روس‌ها و عبور از روابط سرد و تنش‌آمیز سال‌های اخیر بیش از آنکه تابعی از طراحی‌ها و چارچوب‌های استراتژیک از پیش تعیین شده باشد، واکنشی در قبال شرایط این کشور در شرایط جدید منطقه‌ای است. بر این اساس به رغم برخی تاکیدات مبنی بر گرایشات استراتژیک توافقات و گفتگوهای اخیر سعودی‌ها و روس‌ها، اهداف ریاض در نزدیکی به مسکو بیشتر تحت تاثیر فشارها و بن‌بست‌های کنونی این کشور در عرصه منطقه‌ای و در نتیجه تلاش برای برون‌رفت از این چالش‌هاست.

در شرایطی که ریاض با بن‌بستی فزاینده در بحران یمن مواجه است و به یکی از بازیگران دخیل در بحران سوریه تبدیل شده است، متحدین سنتی و جدید آن از توانمندی و یا اراده لازم برای همکاری و ارایه حمایت‌های لازم به این کشور برخوردار نیستند. در حالی که سیاست‌های دولت اوباما مبنی بر درگیری حداقلی در خاورمیانه و مذاکرات هسته‌ای آن با ایران، درک و عملکرد استراتژیک سعودی‌ها را با آشفتگی و اضطراب همراه ساخته است، وضعیت متحدین منطقه‌ای سعودی نیز چشم‌انداز روشنی را برای تعقیب منافع سعودی ایجاد نمی‌کند. در شرایطی که پاکستان و مصر از اعزام نیروی زمینی برای حمایت از ریاض در جنگ با یمن با رویکرد سلبی برخورد کردند، نتایج انتخاباتی ترکیه وضعیت آینده همکاری‌های سعودی-ترکی در مواجهه با دولت سوریه را نیز مبهم و تاریک ساخته است. با توجه به این شرایط اصلی‌ترین هدف ریاض از نزدیکی به روسیه را می‌توان بهره‌گیری از پتانسیل‌های سیاسی و امنیتی روسیه برای بهبود شرایط منطقه‌ای ریاض و یا حداقل بی‌طرف‌سازی تدریجی نقش روس‌ها در منطقه به زیان رقبای منطقه‌ای خود مانند جمهوری اسلامی ایران است. اما در پرتو این هدف کلان می‌توان به مجموعه‌ای از اهداف خرد نیز اشاره کرد.

گرفتار شدن ریاض در بحران یمن و ناتوانی آن در خروج آبرومندانه از این بحران سعودی‌ها را متوجه مسکو کرده است. به رغم رویکرد کلی مسکو در نفی جنگ در یمن، عدم استفاده روسیه از وتو در خصوص قطعنامه 2216 شورای امنیت در مورد یمن برای رهبران سعودی به مثابه نشانه‌هایی مثبت نگریسته شد و دولت سعودی خواستار بهره‌گیری از ظرفیت‌های مسکو برای خروج بحران یمن است. بر این اساس ریاض از یک سو خواستار میانجیگری مسکو نزد ایران و حوثی‌ها و از سوی دیگر ارایه پیشنهادهایی مناسب برای حل بحران به نفع محور سعودی است.

در مورد سوریه سعودی‌ها معتقدند که نشانه‌هایی از کاهش حمایت مسکو از دولت سوریه قابل مشاهده است و می‌توان به برخی نتایج مثبت در مورد مذاکره با روس‌ها در این خصوص امیدوار بود و آنها را در اولویت قرار داد. لذا آینده بحران سوریه و ترغیب روسیه به تغییر سیاست‌های خود در این حوزه از اهداف سفر محمد بن سلمان به روسیه محسوب می‌شود. نکته مهم دیگر نگرانی سعودی‌ها از تاثیرات توافق هسته‌ای احتمالی بین ایران و قدرت‌های بزرگ و تاثیر آن بر نقش منطقه‌ای ایران است. سعودی‌ها به خصوص نگران سرایت الگوی مذاکرات هسته‌ای به سایر مسائل منطقه‌ای بین ایران و آمریکا هستند و در نتیجه با نزدیکی به روسیه در پی ارسال پیام‌های هشدارآمیز به واشنگتن هستند.

٣- واکنش‌های مسکو به تلاشهای ریاض

بر خلاف عربستان که خواستار بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی روسیه برای حل چالش‌ها و پیشبرد سیاست‌های استراتژیک خود در منطقه است، مسکو با نگاهی واقع‌گرایانه و منفعت‌طلبانه و نه لزوماً استراتژیک درصدد بهره‌گیری از پتانسیل‌های اقتصادی و مالی سعودی برای حل مشکلات اقتصادی کنونی خود است. در واقع رهبران روسیه هم از چالش‌ها و اهداف منطقه‌ای کنونی سعودی‌ها در منطقه آگاهند و هم از محدودیت‌های سعودی‌ها برای طراحی روابط استراتژیک طولانی‌مدت با مسکو خبر دارند. بر این اساس در چنین شرایطی آنچه بیش از همه برای روس‌ها اهمیت دارد حفظ روابط نزدیک با ریاض برای کسب منافع و منابع اقتصادی است و این موضوع لزوما به معنای تغییر دیدگاه‌های استراتژیک روسیه در خاورمیانه نخواهد بود.

هر چند شاید روس‌ها مجبور باشند برای تداوم روابط کنونی با سعودی و کسب امتیازات اقتصادی سطحی از همکاری و همراهی را با منافع سعودی در منطقه نشان دهند، اما این موضوع به معنای عدول ناگهانی از شرایط و سیاست‌های گذشته و رها کردن تمامی تلاش‌ها و دستاوردهای گذشته به خاطر  سطحی از منافع اقتصادی نخواهد بود. در شرایطی که اقتصاد روسیه با فشارهای ناشی از تحریم غرب روبروست، اقتصاد عربستان سعودی با سرمایه‌ای بالغ بر ۷۴۶ میلیارد دلار و رشد اقتصادی ۶ درصدی طی ده سال گذشته برای روس‌ها جذابیت مناسبی دارد. از اینرو فعال کردن کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی و تجاری روسیه و عربستان از مهمترین اهداف دولتمردان مسکو به شمار می‌رود. توافق‌های صورت گرفته در زمینه اقتصادی و تجاری میان عربستان سعودی و روسیه، به شرکت‌های روسی اجازه می‌دهد که مالکیت صد درصد در همه زمینه‌های سرمایه‌گذاری به جز بخش‌های خدمات مالی و ارتباطات به دست آورند.

٤- آینده روابط و پیامدهای احتمالی

در خصوص آینده روابط عربستان و روسیه بعد از توافقات و گفتگوهای اخیر ناشی از سفر محمدبن سلمان به روسیه و همچنین تحولات و بحران‌های کنونی خاورمیانه می‌توان سه سناریو اصلی را مدنظر قرار داد. سناریوی نخست گذار عربستان و روسیه از شرایط کنونی و رفتن به سوی ایجاد روابط استراتژیک همه‌جانبه است. سناریوی دوم نتیجه بخش نبودن گفتگوها و تماس‌های کنونی بین مسکو و ریاض و بازگشت به سردی روابط گذشته و سناریوی سوم تحکیم روابط دو جانبه کنونی و تداوم اختلافات در سیاست‌های منطقه‌ای است. در میان سناریوهای فوق سناریوی نخست از کمترین میزان شانس و سناریوی سوم از بیشترین میزان شانس برخوردار است، با این حال تحقق سناریوی دوم  نیز در شرایط کنونی جهانی و منطقه‌ای نمی‌تواند بعید باشد.

روابط استراتژیک عربستان سعودی با آمریکا در طول دهه‌های گذشته و وابستگی نظامی- امنیتی و سیاسی این کشور به واشنگتن از یک سو و فهم مسکو از تلاش‌های سعودی‌ها برای بهره‌برداری کوتاه مدت از پتانسیل‌های جهانی روسیه برای تحقق اهداف استراتژیک خود و تداوم اختلاف‌نظرهای اساسی بین روسیه و سعودی چشم انداز مناسبی برای ورد دو کشور به روابط استراتژیک ایجاد نمی‌کند. همچنین نیازمندی متقابل ریاض و مسکو به حفظ روابط در شرایط کنونی و هزینه‌های گسترش خصومت دو طرف را به جلوگیری از تخریب بیشتر روابط قانع ساخته است. هر چند که ممکن است در شرایط متغیر و پیچیده کنونی در خاورمیانه تحولات پیش‌بینی نشده بار دیگر باعث تنش‌های نوین در روابط دو طرف شود.

بر این اساس در مجموع سناریوی سوم یعنی حفظ و یا حتی گسترش روابط دو جانبه با عدم توفیق اساسی در حل اختلافات و بحران‌های منطقه‌ای می‌تواند به عنوان سناریویی با احتمال بیشتر مطرح شود. لذا پیش بینی تاثیر قطعی و وسیع روابط و گفتگوهای کنونی روسیه و عربستان سعودی بر مسائل و بحران‌های منطقه چندان اساسی نیست. در حالی که مسکو ممکن است در بحران یمن با دست‌بازتری برای سعودی‌ها رفتار کند، در نهایت تعدد بازیگران و فقدان ابزارهای عملی نمی تواند باعث نقش‌آفرینی اساسی روس‌ها شود. در بحران سوریه روس‌ها به راحتی نمی‌خواهند که در جهت منافع ریاض تغییر سیاست دهند و هر گونه راه حل‌های میانی و بلندمدت نیز به کسب نظر بازیگران دیگر این بحران نیاز دارد. در خصوص ایران اینکه روس‌ها حاضر شوند همکاری‌های خود با تهران را به نفع روابط نوین خود با ریاض کاهش دهند چندان موجه و منطقی به نظر نمی‌رسد.

نکته مهم دیگر به همکاری‌های هسته‌ای بین روسیه و سعودی و تاثیر آن بر رقابت هسته‌ای احتمالی در منطقه مربوط است. در این خصوص لازم به ذکر است که عربستان سعودی علاوه بر روسیه موافقنامه‌های ساخت نیروگاه‌های اتمی با کره جنوبی و فرانسه دارد. اما مساله مهم روش‌های تأمین سوخت نیروگاه‌های روسی در عربستان در آینده است که احتمال دادن توانمندی غنی‌سازی به سعودی‌ها و در نتیجه ایجاد رقابت هسته‌ای ضعیف محسوب می‌شود.

دکتر علی اکبر اسدی /دکتری روابط بین الملل