«ابومحمد الجولانی» فرمانده و مؤسس «جبهة النصرة» شاخه سوری سازمان القاعده پس از ماه‏ها در شبکه الجزیره قطر ظاهر شد و به تشریح رویکردهای ایدئولوژیک و راهبردی این گروه و تعاملش با دیگر گروه های مسلح از جمله داعش پرداخت. تحلیل محتوای این مصاحبه از دو حیث قابل ملاحظه است:

1) از حیث راهبردهای سیاسی جبهه النصره در قبال تحولات سوریه و منطقه.

2) از حیث تحولات ایدئولوژیک و فکری این گروه و سازمان القاعده.

در این نوشتار سخنان جولانی در این چارچوب به صورتی مجزا مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. پیش از آنکه به تحلیل محتوا پرداخته شود، لازم است به جبهه بندی جدید منطقه‌ای پس از روی کار آمدن خاندان ملک سلمان در عربستان سعودی اشاره شود. در راستای شکل‌گیری ائتلاف مثلث «عربستان، ترکیه و قطر» با تاکيد بر حمایت از جریان‌های «اسلام سیاسی سنی»، به نظر مي‌رسد که جبهة النصرة به همراه ديگر گروه‌هاي مسلح اسلامگرا در سوريه نقش اساسي ایفا خواهد کرد.[1] این گروه که به دلیل وابستگی سازمانی به القاعده در فهرست گروه‌های تروریستی قرار گرفت پس از ترور چند ماه قبل فرماندهانش در ادلب چاره را در آن دید تا برای ادامه بقا تصویری از یک گروه «میانه روي» مورد حمایت غرب از خود ارائه دهد.[2] شبکه تلویزیونی سی.ان.ان، سه ماه قبل گزارشی را پخش کرد درباره اینکه امیر قطر سعی داشت تا با فشار بر جبهة النصرة، سران این گروه را متقاعد کند تا با کنار گذاشتن بیعت خود با القاعده از پشتیبانی مالی و نظامی برخوردار شوند.

در چارچوب بازتعریف نقش النصرة در سوریه به نظر می‌رسد لاجرم دو اقدام جدی باید صورت می‌گرفت:

– یکی در بعد میدانی و ادغام این گروه در ائتلافی مورد قبول قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی که تشکیل ائتلاف موسوم به «جیش الفتح» در این راستا بود.

– اقدامات رسانه‌ای و ارائه بازتعریفی رسمی از رویکردهای متحول شده و معتدل گروه النصرة.

ابعاد سیاسی- نظامی

1- جولاني در اين گفتگو تلاش کرد از جبهة النصرة تصویر یک گروه سلفی جهادی «میانه‌رو» حداقل در مقايسه با داعش ارائه دهد. در تمام طول مدت مصاحبه هيچ حمله و انتقادي به گروه‌هاي مسلح فعال در سوريه نداشت به جز داعش که سران آن را به خیانت در درگیری‏‌های قلمون و همکاری با نظام سوریه متهم کرد.

2- جولاني در اين مصاحبه بارها از روابط بشار اسد، حزب‌الله و ايران سخن گفت و اينکه سقوط دولت سوریه، سقوط حزب‌الله لبنان را در پی خواهد داشت. با اين وجود اما به نظر مي‌رسد اين سخنان، بيش از آنکه از روي اقتدار باشد، واکنشی به شکست‌هاي اخير «جیش الفتح» از نیروهای حزب‌الله در قلمون بوده است. در همین چارچوب وی از احزاب سياسي لبنان خواست تا با النصرة در نبرد زميني قلمون علیه حزب‌الله همکاري کنند. اين بخش از سخنان وي نيز البته واکنشي به هشدار اخیر سيدحسن نصرالله بود که به سران جريان «14 مارس» لبنان هشدار داده بود اولين قربانيان حضور گروه‌هاي تکفيري در لبنان، خود آنها خواهند بود.

3- جولانی در ادامه بسیار تلاش کرد تا خيلي مستند اعلام کند که دولت سوریه و آمریکا در مقابله با این گروه، هم پیمان هستند و همزمان مواضع النصرة را هدف قرار مي‌دهند. با القای پيش‌فرض همکاري سوري-آمريکايي، وی موضوع “مذاکرات ژنو” و طرح‌هاي سازمان ملل برای آشتی ملی در سوریه را مورد شماتت قرار مي‌دهد و مدعي مي‌شود که «مذاکرات آمريکايي» کار به جایی نخواهد برد. جولانی همچنین اشاراتی به «گروه خراسان» هم داشت و ضمن آمریکایی خواندن این گروه، يک تهديد سه جانبه را عليه گروهش ترسيم کرد: «ائتلاف آمريکايي، دولت سوريه و ايران». تصویری که در راستای گفتمان تبلیغی «ائتلاف صلیبی- صفوی» علیه اهل سنت و به منظور تحریک افکار عمومی منطقه ارائه می‌شود.

4- فرمانده گروه النصرة در ادامه به ابلاغ پيام‌هاي اطمينان‌بخش به طائفه علويان سوريه می‌پردازد: «هر کسي که به همراه ارتش سوريه بجنگد اگر خود را قبل از درگيري‌ تسليم کند به سلامت به خانواده خود بازخواهد گشت. بازجويي و محاکمه نخواهد شد. هر کسی از طائفه علويان که تبري جويد در امان خواهد بود.»

این اطمینان‌بخشی و تمرکز بر روی طائفه علویان، حاکی از راهبرد پیش روی النصرة و مشخصا جیش الفتح برای کشاندن دامنه درگیری‌ها به مناطق ساحلی غرب سوریه است.

ابعاد ایدئولوژیک

تحول در رویکرد ایدئولوژیک جبهة النصرة و ارتباط آن با القاعده بسیار مورد توجه محافل سیاسی و رسانه‌ای قرار گرفته است. پس از شایعاتی درباره احتمال انفکاک النصرة از القاعده، جولانی در این گفتگو بر ارتباطش با القاعده تاکید کرد و یادآور شد که حتی با درخواست «ایمن الظواهری» راهی سوریه شده و به تبعیت از دستورات او در سوریه می‌جنگد. از این حیث، شاهد تحولي اساسی و آشکار در روابط النصرة و القاعده نیستیم با این حال، گفتمان جولانی تغییرات آشکاری را نسبت به گفتمان سنتی القاعده داشته است. وی تاکید می‌کند که “دشمن اصلی جبهة النصرة، نظام سوریه است نه ایالات متحده.”

القاعده سوریه جنگی با آمریکا ندارد

این سخن را باید به درستی، تحول بزرگی نسبت به ایدئولوژی اولیه القاعده دانست. رویکردی که بر مبنای نظریه اولویت جنگ با «دشمن دور» یعنی غرب به صورت عام و ایالات متحده به صورت خاص بنا شده بود. القاعده پیش از این همواره از آمریکا به عنوان «رأس الأفعی» و «اصل الشر» یاد می‌کرد. بر این اساس، دشمنی و مبارزه با حکومت‌های منطقه به مثابه حکومت‌های کافر و نامشروع در اولویت دوم قرار می گرفت.[3] با این حال، نقطه تحول در این است که جولانی به عنوان یک رهبر بلندپایه القاعده اين‌بار، بر اولویت بُعد محلی یا همان «دشمن نزدیک» یعنی دولت سوریه تاکید کرد.

واقعیت آن است که هویت ایدئولوژیک النصرة از زمان تأسیس، همواره یک هویت «مبهم» بوده است. راهبردهای این گروه از دو مرجع فکری تاثیر پذیرفت: یکی سازمان مرکزی القاعده و دیگری شاخه عراقی سازمان که ماهیت طائفه‌ای بیشتری نسبت به سازمان مرکزی داشت. با این وجود اما همواره بیش از همه تحت تاثیر رویکردهای «عملگرایانه» القاعده از شاخه عراقی فاصله گرفت. جولانی در توجیه تغییر رویکرد گروه به اوامر رسیده از سوی الظواهری استناد کرد. وی آشکارا اعلام کرد که اکنون «غرب» هدف اصلی جبهه النصره نیست. هرچند به نظر می‌رسد این تغییر رویکرد بیش از همه ناشی از مسئولیتی است که پس از بن لادن بر گردن ظواهری نهاده شده و تحت تاثیر اندیشه‌های او است، با این حال این تحول گفتمانی تا حد زیادی از تحولات میدانی سوریه تاثیر پذیرفته است. به نظر می‌رسد این «اطمینان بخشی» النصرة به غرب، در راستای همان راهبرد معرفی النصرة به عنوان جریان میانه رو در سوریه صورت می گیرد. گروه النصرة طی ماه‌های اخیر نیز با آزاد کردن گروگان‌های غربی چنین پیام‌هایی را به غربی‌ها داده بود. به نظر می‌رسد القاعده سوریه به دنبال آن است تا بتواند با اعلام اين تغيير رويکرد، چراغ سبز غربی‌ها برای اعمال نقش محوری در صحنه سیاسی سوریه را بدست آورد.

تقابل النصره و داعش

رویکرد دیگری که جولانی در این گفتگو دنبال کرد، مقایسه گروهش با داعش بود. وی تلاش کرد تا نشان دهد رویکرد ایدئولوژیک النصرة و رفتار گروهش در قبال مخالفان از تسامح بیشتری برخوردار است. دغدغه عمده وی این بود تا تصویر خشونت باری که تا کنون به عنوان یک گروه تروریستی از القاعده وجود داشت را اصلاح نمایند.

در این راستا، جولانی به بحث «تکفير» می‌پردازد که از لحاظ تئوريک تن‌‌هايی را در ميان محافل نظري گروه‌هاي سلفي جهادي در پي داشته است. جولاني در اين گفتگو تلاش کرد تا به یک تفاوت مبنايي گروه خود (القاعده) با داعش بپردازد. آنچه تاکنون داعش را در اين زمينه متمايز کرده،‌ گفتمان طائفه‌اي ضدشيعه است که به نوعي در تقابل با رویکرد عملگرایانه سنتی القاعده قرار دارد. بحثي که طبيعتا در حوزه راهبردي مي‌تواند سياست‌هاي دو گروه و اولويت‌هاي آنها را متمایز کند.[4] جولاني در اين‏باره مي‌گويد: «ما هيچ مسلماني را تکفير نمي‌کنيم مگر کسي را که فعل منافي اسلام انجام دهد. ما هيچ جنگي با مسيحيان نداريم… در خصوص مسيحيان در صورتي که به قدرت برسيم حکم شريعت را اجرا مي کنيم و کساني که توانايي مالي داشته باشند جزيه پرداخت خواهند کرد.”

همانگونه که پیش از این نیز ذکر شد، ظاهرا سناریوی تغییر رویکرد فراملی القاعده و تصویرسازی در راستای یک هویت سوری و ملی‌گرا سیاست کلانی است که رهبران این گروه در سوریه درپیش گرفته‌اند. جولانی حتی تلاش کرد گفتمان «سوری» را در پوشش ظاهری خود نیز مد نظر قرار دهد. در یک تفاوت آشکار با سران قبلی القاعده، این مصاحبه ظاهرا در دفتر استاندار ادلب انجام شد امری که تا پیش از این سابقه نداشت و سران القاعده همواره در کلیپ‌های ویدئویی در میان کوه‌ها و بر روی زمین و در کنار اسلحه ظاهر می‌شدند. این اقدام در واقع یک پیام واضح از سوی جولانی بود که النصره دیگر آن القاعده سابق نیست.

در پوشش ظاهری، به نظر می‌رسد استفاده از شلوار شامی و چفیه محلی اهالی ادلب و بدون عمامه در این راستا صورت گرفت تا خود را به عنوان یک سوری اصیل برای افکار عمومی سوریه و خارج از کشور معرفی کند.

شاید بتوان گفت جولانی، امروز فرمانده نسل جدیدی از «سلفیان جهادی» است. نسلی که بر خلاف گذشته هویتی سوری داشته و بیشتر عناصر آن را سوری‌ها تشکیل می‌دهند. واقعیت آن است که جولانی بعد از ترور مشکوک چند ماه قبل فرماندهان ارشد القاعده در ادلب، اکنون خود را از شر غیرسوری‌هایی که در جنوب بر او تحمیل شده بودند رها می‌بیند. امری که ظاهرا در راستای اهداف مورد نظر ترک‏ها و قطری‏ها صورت می‌گیرد.

مؤسس جبهة النصرة در این گفتگوی تلویزیونی با آرامش ظاهر شد، لباس محلی به تن کرد و گفتمانی عامه پسند ارائه داد. واقعیت آن است که انجام اين مصاحبه توسط الجزیره قطر، فرصتي بود تا حدود و میزان اعتدال مورد انتظار از این گروه و تغییرات راهبردی سران القاعده به خوبي تبيين شود. این گفتگو به درستی شاخصی قابل توجه از گسترش نفوذ روزافزون گروه‌های سلفی جهادی در سوریه و در منطقه بوده است.

—————————————-

منابع:

محمدرضا عشوری مقدم/کارشناس مسائل گروه های اسلامی