کنفرانس بررسی عملکرد و بازنگری «قرارداد منع گسترش سلاح‌های هستهای (ان پی تی)» هر 5 سال یک بار زیر نظر سازمان ملل متحد برگزار می‌شود. کنفرانس اخیر از 26 آوریل تا 22 مه 2015 در نیویورک برگزار شد، اما فاقد نتیجه مطلوبی برای مشارکت‌کنندگان بود. این عدم نتیجه‌گیری مطلوب علل مختلفی داشته است که پرداختن به آن هدف اصلی نگارش مقاله حاضر را تشکیل می‌دهد.
1) اهداف اصلی برگزاری کنفرانس نیویورک (2015) و علل ناکامی:
1-1) اهداف اصلی (کلی):
معاهده ان پی تی (Nuclear Non- Proliferation Treaty) که توسط اکثر کشورهای جهان (حدود 190 کشور) پذیرفته شده است از سال 1970 میلادی اجرایی شد. هدف اصلی طرفهای امضاکننده، معاهده جلوگیری از گسترش سلاح‌های هستهای و پیگیری مذاکرات خلع سلاح هستهای می‌باشد که این دو هدف اصلی در تمامی کنفرانسهای بازنگری معاهده از جمله کنفرانس 2015 مبنا قرار داده شده است. باید عنایت داشت که کنفرانس ان.پی تی هر 5 سال یک بار هم برای “بررسی عملکرد” و هم “بازنگری” (پاراگراف سوم ماده هشتم معاهده) انجام می‌پذیرد بنابراین همواره در تمامی کنفرانس‌ها دو هدف کلی معاهده اصل و مبنا می‌باشد. در ارزیابی موفقیت در رسیدن به این دو هدف اصلی در روح کلی معاهده و کنفرانسهای بازنگری، باید اذعان داشت که “شکست” اصلی‌ترین کلیدواژه بوده است. زیرا معاهده ان پی تی در متقاعد کردن کشورهایی که پس از این معاهده (اول ژانویه 1968) به دنبال سلاح هستهای بوده‌اند (به اصطلاح کشورهای غیربرخوردار) و به آن دست یافتند مانند هند، پاکستان، رژیم صهیونیستی و کره شمالی، برای امضا و قبول این معاهده شکست خورد؛ و همچنین برای متقاعد کردن کشورهای برخوردار برای رسیدن به هدف اصلی دوم معاهده، یعنی مذاکرات خلع سلاح هستهای نیز “شکست” اصل بی چون و چرای آن بوده است.
1-2) اهداف مشخص (نمایان):
هدف مشخص‌تر کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 با محوریت خاورمیانه عاری از سلاح‌های هستهای که در نشست سال 2010 در مورد آن، تحت عنوان “برنامه اقدام” تصویب شده بود صورت گرفت (1). مشارکت کنندگان در این کنفرانس با توجه به چالش‌ها و بحران‌های خاورمیانه در پی نتیجه گیری مطلوب و مطابق با منافع خود در این کنفرانس بوده‌اند. اما قبل از شروع کنفرانس نیز نمایان بود به دلیل عدم پذیرش ان پی تی از سوی رژیم صهیونیستی به عنوان تنها دارنده سلاح هستهای در خاورمیانه، نباید انتظار موفقیت در رسیدن به هدف اصلی کنفرانس را داشت؛ موضوعی که کنفرانسهای پیشین و به ویژه دو کنفرانس 1995 و 2000 میلادی را نیز تحت الشعاع قرار داده بود.
2) مضامین اصلی کنفرانسهای بازنگری ان پی تی:
معاهده ان.پی.تی در سال 1968 امضا و از سال 1970 برای مدت 52 سال لازم الاجرا گردید. در سال 1995 نیز در کنفرانس بازنگری، معاهده مذکور برای مدت نامحدود تمدید گردید. حق مسلم كشورهاى عضو معاهده منع گسترش جهت استفاده صلح‌آميز در موقعيت‌هاى مختلف مورد تأیيد قرار گرفته است. اما چنین اصلی همواره مورد انتقاد قدرتها بوده است زیرا از منظر آنان راستی‌آزمایی صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هستهای بسیار امر مشکلی می‌باشد. چنین رویکردی در تمامی کنفرانسهای بررسی عملکرد و بازنگری ان پی تی از سوی قدرتهای بزرگ دنبال شد که همین امر باعث دو دستگی غیرآشکار در میان امضا کنندگان این معاهده گردید.
– در یک سو قدرتهای بزرگ و کشورهای برخوردار سلاح هستهای قرار گرفته‌اند که در کنفرانس‌ها بر هدف عدم دستیابی کشورهای غیربرخودار به سلاح هستهای و لزوم انتقال تکنولوژی ساخت این سلاحها تأکید دارند. هدف دیگر این گروه محدود کردن کشورها و تدوین چارچوب مشخص برای فعالیت‌های صلح‌آمیز هستهای است که با روح اولیه و کلی معاهده در تضاد است.
– در سوی دیگر کشورهای غیربرخوردار قرار دارند که بر هدف اصلی دیگر ان پی تی یعنی خلع سلاح هستهای کشورهای برخوردار تأکید دارند. هدف مشخص‌تر این گروه تحت فشار قرار دادن کشورهای برخوردار برای خلع سلاحها و یا لاقل محدود نمودن آنها و همچنین پذیرش این معاهده از سوی کشورهای برخوردار (هند، پاکستان و رژیم صهیونیستی) (2) می‌باشد. در کنفرانس 2015، برخی از کشورهای اروپایی به همراه کشورهای عدم تعهد بر ضرورت اتخاذ اقدامات عملی و عینی از جمله وضع مقررات حقوقی برای اجرای موثر خلع سلاح هستهای تأکید داشتند در حالی که پنج کشور برخوردار سلاح هستهای و عضو دائم شورای امنیت به همراه کانادا از مهمترین مخالفان تعیین برنامه زمان‌بندی دقیق برای خلع سلاح هستهای بوده‌اند.
3) چشم‌انداز کنفرانسهای بازنگری ان پی تی:
کشمکش‌های ذکر شده در بالا بی شک بر تمامی کنفرانسهای ان پی تی از سال 1995 به این سو حاکم بوده است و به نظر می‌رسد سایه آن بر کنفرانسهای بعدی نیز حاکم باشد. بنابراین به دلایل ذیل نمی‌توان چشم‌انداز روشنی را برای کنفرانسهای بازنگری ان پی تی متصور شد.
3-1) تناقض در اهداف اصلی ان پی تی و سعی قدرتها:
هدف و موضوع معاهده منع گسترش اين است كه كشورهاى فاقد سلاح هسته‌اى، بر اساس مقررات اين معاهده، نتوانند سلاح هسته‌اى توليد يا اكتساب نمايند و كشورهاى داراى اين سلاحها هم در انتقال تكنولوژى هسته‌اى جهت مصارف صلح‌آميز به كشورهاى فاقد اين سلاحها مشاركت نمايند و هم خلع سلاح كامل و عمومى شوند (3)؛ این موارد همواره در کنفرانسهای بازنگری ان پی تی از سوی برخی کشورهای امضا کننده مطرح شده است اما نیک واضح است که قدرتهای بزرگ سیاستهای خاص خود را در این زمینه دنبال می‌نمایند و تن به خلع سلاح کامل نخواهند داد زیرا منطق افزایش قدرت و حفظ قدرت و وضع موجود آنها را از این عمل باز می‌دارد.
همچنین، در خصوص قلمرو اعمال اين حق در سياق مواد 1 و 2 معاهده مزبور، آنجایى كه “ساخت سلاح‌هاى هسته‌اى” منع شده است، هيچگونه شفاف‌سازى صورت نگرفته است. اين مسأله باعث شد در تلاش‌هاى بين‌المللى در مورد قاعده‌مند كردن چـرخه سـوخت هستهای و كنترل بين‌المللى صادرات هسته‌اى حساس، تأملاتى شكل گيرد.
3-2) تناقضات در مواد سابق بازنگری ان پی تی:
ماده 1 بازنگری معاهده منع گسترش سلاح‌هاى هسته‌اى (2005) مقرر مى‌دارد: «هر يك از اعضاى اين معاهده كه داراى سلاح هـسته‌اى است، مـتعهد مى‌شود از انتقال مستقيم يا غيرمستقيم سلاح‌هاى هسته‌اى يا ساير ادوات انفجارى هسته‌اى و يا كنترل بـر اين سـلاح‌ها يا ادوات انفجارى به ديگرى خوددارى كرده و هيچ‌يك از دولت‌هاى فاقد سلاح هسته‌اى را به هيچ طريقى، در ساخت سلاح‌هاى هسته‌اى يا ساير ادوات انفجارى هسته‌اى و يا كسب اين سلاحها يا ديگر ادوات انفجارى هسته‌اى و كنترل بر آنها كمك، تشويق و تـرغيب ننمايد».
ماده 2 این معاهده نیز مقرر مى‌دارد: «هر يك از اعضاى اين معاهده كه فاقد سلاح هسته‌اى است متعهد مى‌شود از قبول مستقيم يا غيرمستقيم انتقال سلاح‌هاى هسته‌اى يا ساير ادوات انفجارى هسته‌اى و يا كنترل بر اين سلاحها يا ساير ادوات انفجارى هسته‌اى به ديگرى خوددارى كرده و به هيچ طريقى سلاح‌هاى هسته‌اى يا ساير ادوات انفجارى هسته‌اى را نساخته و كسب ننمايد و در جستجو و يا دريافت كمك براى ساخت سلاحها يا ادوات انفجارى هسته‌اى بر نيايد».
در حالی که ماده 4 مقرر مى‌دارد (4): «هيچ يك از مواد اين معاهده به نحوى تفسير نخواهد شد كه به حقوق مسلم هر يك از اعضاى آن به منظور توسعه تحقيقات، توليد و بهره‌بردارى از انرژى هسته‌اى در راستاى اهداف صلح‌جويانه بدون هر نوع تبعيض و بر اساس مواد 1 و 2 اين معاهده خللى وارد نمايد...».
با این وجود باید اذعان داشت که معاهده ان.پی.تی، معاهده تکلیفی و متضمن قواعد امری است و همچنین، در مقابل حقوقی که شناخته، اهمیت فرعی و ثانویه دارد که این حقوق قابل مقایسه با تعهدات از نظر کیفی و کمی نیست. در واقع در ان.پی.تی اصل بر ممنوعیت است. استفاده صلح‌آمیز تنها زمانی که هیچ احتمالی وجود نداشته باشد به رسمیت شناخته شده است.
4) علل ناکامی کنفرانس 2015 نیویورک و کنفرانسهای مشابه:
پیروزی و شکست یا موفقیت و عدم موفقیت و مفاهیمی از این دست تماما جزو مفاهیم نسبی هستند و هر پژوهشگر و نظریه‌پردازی به زعم دیدگاه خود آن را تعبیر، تحلیل و در نهایت نتیجه‌گیری می‌نماید. این نوشتار از ابتدا تا کنون بر اساس دو محور و هدف اصلی ان پی تی که مورد توجه شرکت کنندگان در کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 بوده، سامان یافته است که بر همین مبنا به بررسی موفقیت و یا عدم موفقیت کنفرانس مزبور پرداخته‌ایم. علل ذیل را می‌توان به عنوان دلایل ناکامی کنفرانسهای بازنگری ان پی تی ذکر نمود:
4-1) حاکم بودن منطق قدرت و زور:
بی‌تردید یکی از عوامل ناکام ماندن کنفرانس سال 2015 و کنفرانسهای مشابه ان پی تی و اکثر رژیم‌ها و قراردادهای بین‌المللی، حاکم بودن منطق قدرت و زور به جای حقوق و مقرارت بین‌المللی تفاهم شده می‌باشد.
4-2) وجود اصل “موافقت تمامی طرفهای مشارکت‌کننده با برنامه‌های پیشنهادی”:
وضعیت عدم موافقت قدرتها با برخی از برنامه‌ها و طرح‌های پیشنهادی کشورها برای محدود نمودن زرادخانه‌های اتمی کشورهای دارنده به ترتیبی است که موفقیت چنین کنفرانس‌هایی را تحت‌الشعاع قرار داده است. این چنین چالشی محدود به این کنفرانس نبوده، بلکه به نظر می‌رسد کنفرانسهای آتی نیز با چنین چالشی مواجه خواهند بود. بر این اساس برخی کشورها پیشنهادهایی را برای حل این چالش‌ها ارائه نموده‌اند که مهمترین آن دادن اختیار تصمیم‌گیری درباره برنامه‌های پیشنهادی به دبیر کل سازمان ملل متحد، در صورت عدم توافق تمامی طرفین می‌باشد. اما به روشنی نمایان است که قدرتهای بزرگ با برنامه‌های پیشنهادی که در مقابل سیاست‌ها و منافع آنان باشد مخالفت خواهند کرد.
4-3) کارشکنی‌های قدرتهای بزرگ (به ویژه آمریکا و انگلیس):
کارشکنی آمریکا و انگلیس برای برگزاری نشست خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای در کنفرانس سال 2015 نشان داد که قدرتهای بزرگ با روح اولیه و کلی معاهده ان پی تی (1968) موافق نیستند و درصدد تغییر اصول آن به سمت محدود نمودن هر گونه فعالیت‌های هستهای، آن هم نه برای کشورهای برخوردار بلکه برای کشورهای غیربرخوردار، می‌باشند. بر این اساس رز گاتمولر (Rose Gottemoeller)، معاون کنترل تسلیحات وزیرخارجه آمریکا در پایان کنفرانس 2015 به صراحت اعلام نمود که: “آمریکا ترجیح می‌دهد که یک سند نهایی وجود نداشته باشد؛ تا اینکه یک سند بد وجود داشته باشد”. وی برگزاری کنفرانس خلع سلاح هستهای در خاورمیانه را “ناسازگار با سیاستهای بلندمدت آمریکا” اعلام نمود. نماینده انگلیس نیز در موضع‌گیری مشابه، علت شکست در دستیابی به یک بیانیه پایانی، عدم توانایی در ایجاد یک بستر تفاهم درباره خلع سلاح در خاورمیانه دانسته است (5). این در حالی است که بر همگان محرز و مشخص است که در منطقه خاورمیانه تنها کشور دارنده سلاح اتمی، رژیم صهیونیستی می‌باشد. این گونه دوپهلو اعلام موضع‌گیری نمودن، مشخصه سیاستمداران انگلیسی است اما باید به این نکته توجه کرد هیچ یک از متحدان رژیم صهیونیستی حاضر به تحت فشار گذاشتن این رژیم چه در پذیرش ان.پی.تی و چه در زمینه محدودیت فعالیت و سلاح هستهای نیستند.
4-4) سیاست‌ها و لابی‌گری‌های رژیم صهیونیستی:
حضور غیرمنتظره رژیم صهیونیستی در کنفرانس 2015 موضوع و نقش لابیگری در موضع‌گیری قدرتها را کاملاً نمایان ساخت. بی‌شک عدم توافق برگزاری کنفرانس خلع سلاح هستهای در خاورمیانه در سند پایانی از مهمترین علل ناکامی کنفرانس مزبور می‌باشد. نقش رژیم صهیونیستی در این زمینه که پیروزی بزرگ برای این رژیم برای پنهان نگه داشتن فعالیت‌ها و جنگ افزارهای هستهای خود می‌باشد مهم و اثرگذار بوده است. لابیگری سران رژیم صهیونیستی با کشورهای آمریکا، بریتانیا و کانادا که از مخالفان اصلی نتیجه گیری این کنفرانس بوده‌اند این کنفرانس را با وجود اتفاق نظر اکثر کشورهای شرکت کننده، به سمت شکست سوق داد.
5) واکاوی حضور رژیم صهیونیستی در کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 (از دور ساختن مشارکت کنندگان از محور اصلی کنفرانس تا لابیگری برای عدم نتیجه‌گیری نهایی):
رژیم صهیونیستی به عنوان ناظر در اجلاس بازنگری ان پی تی 2015 شرکت کرد. اینکه این رژیم که معاهده ان پی تی را اساساً نپذیرفته است و پس از 20 سال به صورت غیرمنتظره در کنفرانس بازنگری شرکت میکند جای پرسشها و ابهامات مختلف را برای این کنفرانس بر جای گذارده است. در نشست بازنگری ان پی تی سال 2010 پیشنهاد برگزاری نشست منطقه‌ای خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتار جمعی طرح و تصویب شد، اما این نشست هرگز برگزار نشد. پیش از آغاز کنفرانس نیویورک نیز، مصر (با حمایت برخی از کشورهای عربی و غیرمتعهد)، پیشنهاد نمود که دبیر کل سازمان ملل متحد، اقدام به برگزاری مهلتی برای کنفرانسی منطقه‌ای (خاورمیانه)، برای منع گسترش سلاح‌های کشتار جمعی نماید که با مخالفت آمریکا، بریتانیا، کانادا و البته رژیم صهیونیستی به نتیجه‌ای دست نیافت که همین امر از مهمترین علل ثمربخش نبودن کنفرانس بررسی عملکرد و بازنگری ان پی تی 2015 بوده است.
با عنایت به اینکه رژیم صهیونیستی تاکنون به صورت رسمی و صریح اعلام ننموده است که به سلاح اتمی دست یافته است و یا خیر؟ و همچنین تعداد کلاهک‌های هستهای این رژیم تنها بر اساس گمانه زنیها صورت گرفته است در صورت برگزاری نشست منطقه‌ای خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتار جمعی مجبور به انتخاب دو مسیر می‌باشد: 1) پایان دادن به سکوت در مورد وضعیت سلاح‌های هستهای خود و یا 2) عدم شرکت در نشست، ادامه سکوت و قبول فشار بین‌المللی بر خود در این زمینه.
بنابراین رژیم صهیونیستی راحت‌ترین و ثمربخش‌ترین راه ممکن یعنی اخلال و جلوگیری از برگزاری چنین نشستی را انتخاب نمود. بدین منظور سران رژیم صهیونیستی با حضور در کنفرانس سال 2015 نیویورک، لابی‌گری‌های خود را برای جلوگیری از برگزاری چنین نشستی در سال 2016 آغاز نمودند. یکی از نکات انتقادبرانگیز و طنزآلود کنفرانس 2015 رقم خورد بدین ترتیب: رژیم صهیونیستی که امضاکننده معاهده ان پی تی نمی‌باشد و در کنفرانس سال 2015 به عنوان ناظر شرکت نموده بود با تعیین زمان کنفرانس خلع سلاح منطقه‌ای خاورمیانه و جدول کاری آن و همچنین سرپرستی سازمان ملل در این زمینه مخالفت کرد!
مسائلی از این دست در نظام بین‌الملل که همواره منطق زور و قدرت را جایگزین حقوق و مقرارت بین‌المللی می‌نماید نشان می‌دهد نمی‌توان چشم‌انداز روشن و مفیدی را برای چنین کنفرانسهای بین‌المللی که حقوق کلی جامعه بین‌الملل را استیفا نماید متصور شد.
—————————————-
منابع:
1) http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=NPT/CONF.2010/50%20%28VOL.I%29
2) همچنین پذیرش مجدد معاهده از سوی کره شمالی که با نقض اصول آن در سال 2006 به سلاح اتمی دست یافت و از معاهده خارج شد.
3) Ali, Adel M., (2007), “Treaty on the non-proliferation of nuclear weapons and its recent issues: a legal perspective”, International Journal of Nuclear Law, Vol. 1, No. 4, p. 307.
4) یكى از عوامل بازدارنده شكل‌گيرى وفاق عام كشورها در كنفرانس بازنگرى معاهده منع گسترش سلاح‌هاى هسته‌اى در اواخر ماه مه 2005.
5) http://www.presstv.ir/Detail/2015/05/23/412398/US-NPT-nuclear-disarmament-talks
