سیزدهم اسفندماه گذشته بود که رسانه‌ها از تایید حکم اعدام شیخ نمر باقر النمر توسط دادگاه جزایی عربستان خبر دادند. تایید حکم اعدام شیخ نمر در حالی توسط دادگاه جزایی عربستان صورت گرفته است که وی بیست و سوم مهرماه گذشته توسط همین دادگاه به اعدام محکوم شده بود اما حکم وی برای تجدید نظر، به دادگاه بازگشت داده شده بود. در ادامه این امر، قرار شد شیخ نمر در سالروز مرگ نایف بن عبدالعزیز، ولیعهد پیشین عربستان اجرا شود. اما به دلیل ترس از پیامدهای اجرای این حکم، اعدام شیخ نمر بار دیگر تا زمانی نامشخص به تعویق افتاد.
خبر اجرای حکم اعدام شیخ نمر بلافاصله با واکنش‌های شدید شیعیان عربستان روبرو شد و آنها خواهان تظاهراتی سراسری در مناطق شیعه‌نشین در حمایت از شیخ نمر شدند. در سایر کشورها نیز علمای شیعه و سنی با این حکم شدیدا مخالفت کرده و خواستار خویشتنداری آل سعود در برخورد با شیعیان و پایبندی آنها به اصول اولیه دین شده‌اند. این موج از اعتراضات سراسری در جهان اسلام برای حمایت از شیخ نمر نشان می‌دهد که اعدام این رهبر شیعیان پیامدهای داخلی و منطقه‌ای سنگینی برای عربستان سعودی به دنبال خواهد داشت. به همین دلیل است که علی‌رغم اصرار آل سعود در تایید حکم اعدام این روحانی شیعه، حکم اعدام وی به تعویق افتاده است.
بنابراین، پرسشی که در این میان مطرح می شود این است که اعدام شیخ نمر در شرایط کنونی چه پیامدهای داخلی و منطقه ای برای آل سعود در پی خواهد داشت؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت، در شرایطی که شیعیان داخلی عربستان و شیعیان کشورهای همسایه عربستان از سیاست‌های سرکوبگرایانه و تفرقه افکنانه عربستان در خشم هستند، اعدام شیخ نمر نه تنها می‌تواند منجر به خیزش شیعیان این کشور علیه آل سعود شود، بلکه در سطح منطقه‌ای نیز هزینه‌های امنیتی سنگینی را برای عربستان در پی خواهد داشت.
در جهت بررسی بهتر فرض این نوشتار و برای پیشبرد بهتر مباحث، در ابتدا نگاهی کلی به تغییر و تحولاتی که در عرصه داخلی عربستان و در سطح سیاست‌های منطقه‌ای این کشور پس از روی کار آمدن ملک سلمان رخ داده است خواهیم داشت و پس از آن به بررسی پیامدهای اعدام شیخ نمر در دو سطح داخلی و منطقه‌ای خواهیم پرداخت.
|
شیعیان عربستان با وجود فشارهای زیادی که از سوی دستگاه حاکمه بر آنها وارد می‌شود و با وجودی که به شدت نسبت به آل سعود بی‌اعتماد هستند، همواره تلاش کرده‌اند اعتراضات خود را در قالب تمامیت سرزمینی عربستان به پیش برند و مانع از بلند شدن صداهای جدایی طلبی میان معترضان شده اند اما با این وجود سعودی‌ها بسیار تبعیض آمیز با آنها برخورد می‌کنند. اجرای حکم اعدام شیخ نمر می‌تواند همه این روندها را تغییر دهد و باید گفت در صورت اعدام این رهبر شیعیان، باید شاهد تشدید درگیری‌ها بین گروه‌های شیعی با حکومت آل سعود باشیم. |
روی کار آمدن ملک سلمان
مرگ ملک عبدالله و آغاز پادشاهی ملک سلمان همراه بود با تغییر و تحولات بزرگی که وی چه در عرصه داخلی و چه در سطح سیاست‌های منطقه‌ای ایجاد کرد که منجر به عبور عربستان از سیاست محافظه کارانه سابق به سمت یک سیاست تهاجمی منطقه‌ای شد.
نکته مهم در این مورد به تلاش ملک سلمان برای عبور از خطوط قرمز و سنت‌های پادشاهی و جوان گرایی وی باز می‌گردد. انتخاب محمد بن نایف به عنوان ولی عهد، در حالی که چند تن از پسران عبدالعزیز همچنان در قید حیات هستند و متعب بن عبدالله نیز از لحاظ سنی بزرگ تر از محمد بن نایف است، همچنین انتخاب محمد بن سلمان که در آغاز دهه چهارم زندگی خود است و به همین دلیل از شاهزاده های بسیار جوان به شمار می‌آید به عنوان نائب ولی عهد، مهم‌ترین تلاش ملک سلمان برای عبور از خطوط قرمزهای پادشاهی بود.
ورای منافع و اختلافات درونی که در پشت چنین عزل و نصب‌هایی وجود دارد، یک مساله مشخص است و آن این که این تغییر و تحولات مقدمه‌ای بود برای عبور عربستان از مشی محافظه کارانه و در پیش گرفتن یک مشی تهاجمی در سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای این کشور. به عبارتی دیگر، ملک سلمان با عزل و نصب‌هایی که انجام داد قدرت را به جوانانی سپرده است که نگاهی بسیار تهاجمی و امنیتی به مسایل داخلی و منطقه‌ای دارند و به دنبال ماجراجویی‌های منطقه‌ای هستند. به همین دلیل بود که اولین اقدامی که تیم جدید عربستان در ارتباط با مسائل پیچیده منطقه‌ای انجام داد، حمله به یمن و تلاش برای تشکیل یک ائتلاف منطقه‌ای علیه شیعیان زیدی در یمن بود. این مساله زمانی بهتر درک می‌شود که در نظر داشته باشیم که بسیاری از شاهزاده‌های رده بالای آل سعود و بسیاری از هم پیمانان عربستان تنها چند ساعت پیش از حمله از قصد عربستان برای حمله به یمن با خبر شدند و در برابر یک امر انجام شده قرار گرفتند.
با چنین رویکردی، ملک سلمان و تیم جدیدش یک سیاست کاملا تهاجمی در تمامی مسائل منطقه از عراق تا سوریه، لبنان و بحرین در پیش گرفته است و با اقدامات تفرقه افکنانه و تهاجمی‌اش، تلاش دارد شکاف شیعی-سنی را در سطح جهان اسلام تقویت کند و از این طریق خود را رهبر جهان عرب از یک سو و جهان اسلام از سوی دیگر معرفی کند.
اما این عزل و نصب‌های داخلی مخالفان زیادی نیز بین شاهزادگان سعودی دارد. بنابراین می‌توان گفت که عربستان از یک سو با چالش شاهزاده‌های مخالف و قطب بندی شدید بین آنها با تیم ملک سلمان روبروست و از سوی دیگر، با حمله به یمن و در پیش گرفتن سیاست تهاجمی در سطح منطقه، با چالش مشروعیت منطقه‌ای و ناکامی در پیش برد اهداف مواجه است. در ارتباط با حمله به یمن باید گفت که عربستان با وجود حجم بالایی از آتش هوایی و محاصره هوایی و دریایی که علیه مردم یمن به کار برده است همچنان در دستیابی به اهدافش ناکام مانده است و شواهد نشان می‌دهد که دورنمای سیاست عربستان در یمن تیره تر از وضعیت حال است.
در چنین فضایی، اجرای حکم اعدام شیخ نمر پیامدهای داخلی و منطقه‌ای بسیاری برای عربستان به دنبال خواهد داشت؛ پیامدهایی که می‌تواند امنیت داخلی و منطقه‌ای عربستان را مورد تهدید قرار دهد. در ادامه به این پیامدها خواهیم پرداخت.
| همان‌گونه که فولر می‌گوید، شیعیان سعودی سلطه سنیان بر کشور را با هیچ تهدید جدی سیاسی مواجه نمی‌سازند و اهداف سیاسی‌شان محدود است، اما اگر ناکامی‌ها آنها را بکشند، ممکن است به خشونتی کشیده شوند که می‌تواند ثبات کشور را به کلی بر هم زند |
پیامدهای داخلی
در رابطه با پیامدهای داخلی اعدام شیخ نمر با در نظر گرفتن فضای حساس کنونی در عربستان، باید اشاره کرد که در صورتی که عربستان دست به اعدام شیخ نمر بزند باید از دو ناحیه منتظر پیامدهای این اقدام خود باشد؛ وارد شدن شیعیان به فاز درگیری‌های سخت با آل سعود و دوم، افراطی‌تر شدن فضای داخلی عربستان.
شیعیان عربستان که بیش از 15 درصد جمعیت عربستان سعودی را تشکیل می‌دهند، دهه‌هاست از حقوق شهروندی خود بی‌بهره مانده‌اند و به‌عنوان شهروندان درجه 2 به‌حساب می‌آیند. در این زمینه گراهام فولر می‌گوید: در بین تمامی شیعیان جهان عرب، شیعیان عربستان حقیقتاً “مسلمانان فراموش‌شده” هستند (1).
با این وجود، اما این گروه تلاش کرده است به شکلی مسالمت‌آمیز به دنبال احقاق حقوق خود باشد. آل سعود نیز در برهه‌هایی تلاش کرده است برخی امتیازات را به گروه‌های شیعی ارائه دهد. ازجمله می‌توان به حضور یک استاد شیعی در نخستین جلسه مجلس شورا که در سال 1993 تشکیل شد، اشاره کرد که در ادامه اعضا در سال 1997 به 2 نفر ارتقا یافت و هم‌اکنون 4 نفر از اعضای این مجلس از میان شیعیان هستند (2).
هر چند با وقوع خیزش‌های عربی، مناطق شیعه نشین عربستان نیز شاهد اعتراضات وسیع خیابانی علیه دهه‌ها دیکتاتوری آل سعود بود، اما درایت شیخ نمر مانع از وقوع درگیری‌های سخت نظامی بین معترضان با نیروهای پلیس شد؛ هر چند نیروهای پلیس با خشونت به سرکوب معترضان پرداختند.
شیعیان عربستان با وجود فشارهای زیادی که از سوی دستگاه حاکمه بر آنها وارد می‌شود و با وجودی که به شدت نسبت به آل سعود بی اعتماد هستند، همواره تلاش کرده‌اند اعتراضات خود را در قالب تمامیت سرزمینی عربستان به پیش برند و مانع از بلند شدن صداهای جدایی طلبی میان معترضان شده اند اما با این وجود سعودی‌ها بسیار تبعیض آمیز با آنها برخورد می‌کنند. اجرای حکم اعدام شیخ نمر می‌تواند همه این روندها را تغییر دهد و باید گفت در صورت اعدام این رهبر شیعیان، باید شاهد تشدید درگیری‌ها بین گروه‌های شیعی با حکومت آل سعود باشیم.
از آنجایی که شیخ نمر در طول ناآرامی‌های اخیر پیروانش را به اعتراض به شیوه مسالمت‌آمیز تشویق کرده است، اعدام وی می‌تواند فضای تقابل بین شیعیان و حکومت را به رویارویی سخت تبدیل کند. به‌عبارتی‌دیگر، همان‌گونه که فولر می‌گوید، شیعیان سعودی سلطه سنیان بر کشور را با هیچ تهدید جدی سیاسی مواجه نمی‌سازند و اهداف سیاسی‌شان محدود است، اما اگر ناکامی‌ها آنها را بکشند، ممکن است به خشونتی کشیده شوند که می‌تواند ثبات کشور را به کلی بر هم زند(3). این حادثه می‌تواند اعدام شیخ نمر باشد.
از سوی دیگر، اعدام شیخ نمر می‌تواند باعث قطبی شدن بیشتر جامعه‌ی عربستان و در نتیجه افزایش افراط‌گرایی در این کشور شود.
همان‌گونه که گفته شد، اعدام شیخ نمر واکنش شدید شیعیان داخلی عربستان را به دنبال خواهد داشت و آنها را از فاز اعتراضات مسالمت‌آمیز به سمت رویارویی سخت با آل سعود سوق خواهد داد. چنین وضعیتی، واکنش جامعه‌ی سلفی عربستان را به دنبال دارد. آنچه این مسئله را به خطری برای عربستان تبدیل می‌کند فشارهایی است که گروه‌های سلفی بر حکومت برای افزایش اقدامات علیه شیعیان اعمال می‌کنند؛ امری که دوره‌ای از افراط و تندروی را به همراه خواهد داشت.
اگر حمله هفته گذشته داعش به مسجد شیعیان شهرک قدیح در منطقه شیعه نشین قطیف را به این معادله اضافه کنیم خواهیم دید که قطبی شدن جامعه عربستان بهترین فرصت را برای نفوذ هر چه بیشتر داعش در عربستان فراهم می‌کند و از آن جایی که داعش نشان داده است هیچ کس از آتش نفرت آن در امان نیست، گسترش این گروه تروریستی در خاک عربستان منجر به بی ثباتی عربستان خواهد شد.
پیامدهای داخلی اعدام شیخ نمر زمانی مهم تر جلوه می کند که ما به پیامدهای منطقه ای این رویداد نیز توجه داشته باشیم.
پیامدهای منطقه‌ای
باوجود پیامدهای داخلی که اعدام شیخ نمر برای عربستان به همراه خواهد داشت، اما به نظر می‌رسد پیامدهای منطقه‌ای این اقدام هزینه‌برتر باشد. عربستان با حمله به یمن و به طور ویژه با حمله به شیعیان یمنی خود را وارد یک درگیری فرقه ای شیعی-سنی کرده است و تلاش دارد به این امر دامن بزند تا از این طریق با تصویر شیعیان به عنوان یک دشمن هویتی، جوامع سنی را با خود همراه کند. اما این کشور این مساله را نادیده گرفته است که بخش بزرگی از جمعبت کشورهای همسایه عربستان را شیعیان تشکیل می دهند. تلاش عربستان برای دامن زدن به تنش‌های شیعی-سنی و حمله این کشور به شیعیان یمنی خشم شیعیان منطقه را علیه عربستان تقویت کرده است. حال تصور شود در چنین فضایی شیخ نمر نیز اعدام شود. می‌توان انتظار داشت که در صورت اعدام شیخ نمر فضای اطراف عربستان به شدت امنیتی شود و حاکمیت آل سعود را با تهدیدات جدی مواجه سازد.
| تلاش عربستان برای دامن زدن به تنش‌های شیعی-سنی و حمله این کشور به شیعیان یمنی خشم شیعیان منطقه را علیه عربستان تقویت کرده است. حال تصور شود در چنین فضایی شیخ نمر نیز اعدام شود. می‌توان انتظار داشت که در صورت اعدام شیخ نمر فضای اطراف عربستان به شدت امنیتی شود و حاکمیت آل سعود را با تهدیدات جدی مواجه سازد |
در عراق اکثریت جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهد و عربستان مرزهایی طولانی با این کشور دارد، در بحرین نیز همین حالت حاکم است و اکثریت شیعه معترض هستند؛ به‌ویژه پس از خیزش‌های عربی به‌شدت از دخالت‌های آل سعود در کمک به آل خلیفه برای سرکوب شیعیان خشمگین هستند. در کویت نزدیک به 30 درصد و در دیگر کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نیز بخشی از جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهند. در کنار این همسایگان عرب که بخش بزرگی از جمعیت آنها را شیعیان تشکیل می‌دهند، در ایران نیز اکثریت غالب جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهند و تاکنون نیز در پی صدور حکم اعدام شیخ نمر واکنش‌های منفی مردمی علیه دولت سعودی بسیار افزایش یافته است.
در چنین فضایی اقدام عربستان در اعدام شیخ نمر فضای منطقه‌ای را به شدت علیه این کشور امنیتی خواهد کرد. این مساله زمانی بیشتر اهمیت می یابد که در نظر داشته باشیم که ما در جهانی زندگی می‌کنیم که گروه‌های فروملی و فراملی فراتر از حاکمیت دولت‌ها اقدام می‌کنند و حاکمیت دولت‌ها بیش از هر زمان دیگری دستخوش تحدیدات ساختاری شده است. در چنین جهانی، گروه‌های شیعی که در کشورهای هم مرز عربستان حضور دارند می‌توانند فراتر از فضای حاکمیتی کشورشان اقدام کرده، علیه منافع عربستان وارد عمل شوند. با توجه به ناکامی‌های عربستان در سرکوب شیعیان یمنی و گرفتاری این کشور در باتلاق یمن، خیزش شیعیان منطقه علیه منافع عربستان بیش از پیش می‌تواند ثبات رژیم آل سعود را به هم زند.
در این صورت، باید منتظر موج تازه‌ای از درگیری‌های شیعی-سنی در سطح جهان اسلام باشیم به گونه‌ای که بخش بزرگی از انرژی سیاسی و امنیتی کشورهای منطقه را به خود مشغول خواهد کرد. در چنین فضای متشنجی، گروه‌هایی مانند داعش بهترین فرصت را برای رشد و گسترش به دست می‌آورند و به تهدیدی علیه همه کشورهای منطقه تبدیل خواهند شد. در این میان، عربستان به دلیل ثبات شکننده آن و وابستگی شدید به چاه‌های نفت و خطوط انتقال نفت بیش از دیگر کشورها در معرض خطر گسترش افراط‌گری خواهد بود. از سوی دیگر، تشدید تنش‌های شیعی-سنی و نقش عربستان در این زمینه منجر به بی‌اعتباری بیشتر این کشور در میان مسلمانان خواهد شد.
نتیجه گیری
پس از روی کار آمدن ملک سلمان، عربستان سعودی از مشی محافظه کارانه عبور کرده و یک مشی تهاجمی را به خصوص در حمله گسترده به یمن در پیش گرفته است و وارد دور تازه ای از سیاست‌های منطقه‌ای شده است که به نظر نمی‌رسد مدیریت و پیش برد چنین سیاستی در حد توان این کشور باشد. هم اکنون نیز این کشور به دلیل ناتوانی در پیش برد اهدافش در یمن با چالش‌های زیادی روبروست. این در حالی است که اختلاف‌های داخلی بین شاهزادگان و به ویژه بین جناح در قدرت و جناح رانده شده از قدرت به صورت آتش زیر خاکستر عمل می کند و هر لحظه امکان شعله‌ور شدن آن وجود دارد. در چنین شرایطی، اعدام شیخ نمر حکم یک تسریع کننده بحران را برای عربستان دارد. به همین دلیل از یک سو این کشور با تایید حکم اعدام شیخ نمر تلاش دارد قاطعیت خود را در برخورد با عناصر مخالف داخلی و تعیین خطوط قرمز منطقه‌ای خود در جهان اسلام نشان دهد و از سوی دیگر به دلیل ترس از فراگیر شدن پیامدهای داخلی و منطقه‌ای اعدام شیخ نمر، بار دیگر حکم اعدام وی را به تعویق انداخته است.
—————————————-
منابع:
1- فولر، گراهام. ای، فرانکه، رحیم ند (1383)، “شیعیان عربستان سعودی”، فصلنامه شیعه شناسی، سال دوم، شماره 8، ص 129.
2 – http://www.bbc.co.uk/persian/mobile/world/2013/01/130111_009-saudi-women.shtml
3- فولر، همان، ص 129.
