چشم‌انداز عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی با نگاهی به سفر خانم موگرینی به آنکارا
خانم فدریکو موگرینی مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا در تاریخ 1393/9/17 برای انجام یک دیدار دو روزه رسمی به ترکیه سفر کرد. در این دیدار جدای از بررسی روابط دو طرف و راه‌های گسترش آن، موضوع قدیمی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفت. آقای کریستوس سیلیانیدس، کمیسیونر امور بشردوستانه اتحادیه اروپا و یوهانس هان، کمیسیونر توسعه اتحادیه اروپایی در این سفر خانم موگرینی را همراهی کردند. یکی از اهداف اصلی این سفر درخواست از ترکیه جهت همکاری بیشتر علیه گروه تروریستی داعش و همچنین محترم شمردن تحریم‌های اتحادیه اروپایی علیه روسیه بوده است. زمینه‌های اختلاف بین طرفین نیز وجود دارد و سیاست ترکیه در مورد مبارزه با نیروهای داعش یکی از موضوعات چالش برانگیز طرفین است. این در حالی است که هفته گذشته ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، به ترکیه سفر کرد و پس از آن برنامه انتقال گاز به کشورهای جنوب غرب اروپا را لغو و ترکیه را به عنوان جایگزین احتمالی این کشورها معرفی کرد. اروپا و روسیه هر دو به جلب نظر ترکیه علاقمند هستند چرا که ترکیه به عنوان یک سد دفاعی در برابر ناآرامی‌های منطقه‌ای در سوریه و عراق تلقی می‌شود.
خانم فدریکا موگرینی، رئیس سیاست خارجی مشترک اتحادیه اروپا گسترش مناسبات با ترکیه را بسیار مهم توصیف کرد و گفت این سفر به ترکیه اشاره جدی و قاطعانه‌ای به اهمیت استراتژیک روابط اتحادیه اروپا و ترکیه و تمایل ما برای تقویت همکاری‌ها در راستای به اشتراک گذاشتن منافع و چالش‌های مشترک است. سفر خانم موگرینی چند روز بعد از سفر هیات عالی‌رتبه روسیه به رهبری پوتین به ترکیه بیانگر نقش جدیدی است که ترکیه می‌تواند در تحولات سیاسی- امنیتی منطقه بازی نماید. به نظر می‌رسد با توجه به جنگ سرد جدیدی که بین غرب (آمریکا و اتحادیه اروپایی) و روسیه بر سر اوضاع اوکراین اتفاق افتاده، ترکیه از موقعیت راهبردی برجسته‌ای برخوردار شده است و هر یک از این بازیگران تلاش دارد از ظرفیت ترکیه به نفع خود بهره‌برداری نماید.
داعش، چالش بین اتحادیه اروپا و ترکیه
این در حالی است که زمینه‌های اختلاف بین طرفین نیز وجود دارد و سیاست ترکیه در مورد مبارزه با نیروهای داعش یکی از موضوعات چالش برانگیز طرفین است. در همین رابطه خانم فدریکا موگرینی، در اظهاراتی متذکر شد ترکیه به عنوان کاندیدای عضویت در اتحادیه اروپا تنها در یک‌سوم مواضع سیاست خارجی اخیر این بلوک همکاری و شرکت داشته است. در حالی که در گذشته بیش از 80 درصد مواقع مواضعی مشترک با اتحادیه اروپا اتخاذ می‌کرد. وی خاطرنشان کرد: «اتحادیه اروپا و آنکارا نیازمند همکاری‌های بیشتر برای مقابله با تهدیداتی از جمله شبه‌نظامیان داعش هستند.» در همین حال، در واکنش به این اظهارات، مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه گفت: «ترکیه همکاری‌های بسیار مهمی با اتحادیه اروپا به ویژه در امور امنیتی و سیاست‌های دفاعی داشته است. اما تاکنون ترکیه در هیچ مکانیسم تصمیم‌گیری مربوط به سیاست‌های دفاعی و امنیتی دخالت داده نشده و آنکارا با وجود همکاری‌های مهم با اتحادیه اروپا از تصمیم‌گیری‌ها کنار گذاشته شده است.»
خانم موگرینی در این سفر از مقام‌های آنکارا خواست تا با «هماهنگی و استراتژی مناسب» جلوی ورود موج شبه‌نظامیان خارجی به عراق و سوریه را بگیرند. به نظر می‌رسد نوع رفتار دولت ترکیه در برابر نیروهای داعش و اجازه به عبور آن‌ها از خاک ترکیه به سوریه و عراق یکی از موضوعاتی است که انتقاد کشورهای اروپایی را برانگیخته است.
ترکیه از سال 2005 در حال مذاکره برای پیوستن به اتحادیه اروپاست اما روند پیوستن آن به این بلوک به دلیل مسائلی از جمله درگیری‌ها در جزیره قبرس و وضعیت دموکراسی در ترکیه به کندی پیش می‌رود. آقای هان کمیسیونر گسترش اتحادیه با انتشار بیانیه‌ای گفت: «ما متعهد شده‌ایم تا روابط اتحادیه اروپا و ترکیه را به سمت جلو سوق دهیم و مذاکرات درباره الحاق این کشور به این بلوک را ادامه دهیم.» وی افزود: «با این حال اصلاحات بیشتر برای فراهم کردن زمینه پیشرفت این مذاکرات لازم است. برای رسیدن به این هدف باید روابط نزدیک‌تر و عمیق‌تری با ترکیه داشته باشیم.»
این سفر چند روز پس از آن صورت می‌گیرد که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه به همراه 10 تن از وزرایش به آنکارا سفر کرد و در آن سفر با وجود اختلافات شدید در خصوص بحران‌های سوریه و اوکراین، متعهد به افزایش روابط نزدیک‌تر و تجاری شد. در جریان این سفر پوتین لغو ساخت خط لوله گاز چند میلیارد دلاری “South stream” به اروپا را اعلام کرده و گفت: «در عوض روسیه با ترکیه در زمینه یک مرکز گازی همکاری می‌کند.»
این اولین سفر فدریکا موگرینی، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا به ترکیه است و در شرایطی انجام شد که آنکارا تحت فشار قرار گرفته تا در ائتلاف ضد داعش مشارکت بیشتری داشته باشد. بحران در عراق و سوریه باعث شده تا حدود 1.6 میلیون آواره به مرزهای ترکیه بیایند اما از سوی دیگر خاک ترکیه به محل عبور شبه‌نظامی خارجی به عراق و سوریه تبدیل شده که این روند با انتقاد گسترده جامعه بین‌الملل روبه‌رو است. موگرینی پس از مذاکره با احمد داووداوغلو، نخست‌وزیر ترکیه و سایر مقام‌های این کشور گفت که بحث‌های فنی درباره نحوه اشتراک اطلاعات درباره شبه‌نظامیان و سایر سیاست‌ها همچنان ادامه دارد. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که طی روزها و هفته‌های آتی نتایج مثبتی حاصل شود. اتحادیه اروپا کمک‌های جدیدی به میزان 70 میلیون یورویی جهت کمک به وضعیت آوارگان را به ترکیه اختصاص داده است.
مذاکرات مربوط به عضویت
بر اساس پیش‌نویسی که از سوی اتحادیه اروپا منتشر شده این اتحادیه قصد دارد سه فصل جدید در راستای پیوستن ترکیه به این اتحادیه را در دستور مذاکرات آتی قرار دهد که شامل قوه قضائیه، اقتصاد و مسائل مربوط به آزادی می‌شود. این موضوعات قرار است از سوی رؤسای 28 عضو اتحادیه اروپا در تاریخ 18 و 19 دسامبر در بروکسل مورد بحث و رایزنی قرار گیرد. البته بنظر نمی‌رسد ترکیه تا چشم‌انداز 10 سال آینده شانسی برای عضویت در اتحادیه اروپایی داشته باشد.
تاکنون البته مذاکراتی در خصوص برخی سرفصل‌های مورد نظر اتحادیه اروپایی با ترکیه شروع شده و برخی گام‌ها برداشته شده است لکن این روند بسیار کند بوده و هر از چند گاهی مواجه با موانع و بن‌بست‌های زیادی می‌شود تا جایی که به تعلیق و توقف مذاکرات می‌انجامد و این موضوع برای رهبران ترکیه بسیار سخت است. این مذاکرات از 3 سال پیش تاکنون متوقف بوده و اخیرا وزرای امور خارجه اتحادیه اروپا در نشست خود در لوکزامبورگ، از سرگیری مذاکرات برای عضویت ترکیه در اروپا را از تاریخ 5 نوامبر (16 آبان) مورد تصویب قرار دادند.
کمیسیون اروپایی در گزارش سالیانه خود درباره میزان پیشرفت کشورهای نامزد عضویت در اتحادیه اروپا در زمینه تحقق بخشیدن به شروط پیوستن به این اتحادیه که اخیراً منتشر شد، توصیه کرده است تلاش‌ها جهت عضویت ترکیه پویاتر شود. اتحادیه اروپا معتقد است پلیس ترکیه برای فرونشاندن اعتراضات که شش کشته و 8 هزار نفر زخمی برجای گذاشت، بیش از حد به زور متوسل شده است. آلمان به عنوان یکی از مخالفان اصلی ورود ترکیه به اتحادیه اروپا با گشودن مرحله جدیدی در مذاکرات برای پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا موافقت نموده است.
از دید اتحادیه اروپا موانعی مانند حقوق اقلیت‌های این کشور، ساختارهای زیربنایی دموکراسی، قوانین کیفری ترکیه، اختلافات دیرینه با یونان در مورد عمق آب‌های ساحلی دریای اژه، مشکل قبرس و ضرورت گشودن بنادر و فرودگاه‌های ترکیه به روی کشتی‌ها و هواپیماهای قبرس یونانی‌نشین و مخالفت مستمر فرانسه و آلمان با عضویت ترکیه، روند الحاق ترکیه را کند ساخته است. اما کشورهای موافق با عضویت ترکیه (انگلیس، ایتالیا، اسپانیا و لهستان) اعتقاد دارند رشد اقتصادی سریع در کنار نفوذ سیاسی این کشور در خاورمیانه می‌تواند اتحادیه اروپا را قدرتمندتر کند.
اتحادیه اروپایی معیارهایی را در ۳۵ سرفصل اجرایی برای کشورهای کاندیدای عضویت تعیین نموده است. از این 35 سرفصل فقط چند مورد در خصوص ترکیه تصویب شده و ترکیه خواستار گشودن سرفصل‌های بیشتری برای آغاز مذاکرات است. علی‌رغم اینکه ترکیه معتقد است بیش از هر زمان دیگری معیارهای اتحادیه اروپا در زمینه دموکراسی و حقوق بشر و توسعه اقتصادی را لحاظ نموده، لکن یکی از انتقادات کمیسیون اروپا به ترکیه، اقدامات خشونت‌آمیز آنکارا علیه ناراضیان این کشور و سرکوب اعتراضات میدان تقسیم و نقض آزادی بیان بود.
تحلیل و جمع‌بندی
پیوستن به اتحادیه اروپایی سال‌هاست که مهمترین اولویت سیاست خارجی ترکیه است و تقریباً تمامی دولت‌های ترکیه این هدف را در رأس اهداف سیاست خارجی خود منظور داشته‌اند. این در حالی است که کشورهای زیادی در این فاصله به عضویت اتحادیه اروپایی در آمده‌اند ولی ترکیه هنوز موفق به پیوستن به این سازمان فدرال اروپایی نشده است. 10 کشور اروپای مرکزی و شرقی از اول سال 2004 و رومانی و بلغارستان از ابتدای ماه مه 2007 و کرواسی از اول ژوئیه 2013 به عضویت اتحادیه اروپایی نایل شده‌اند و این سئوال همیشه برای مقامات ترک مطرح بوده که پس چرا اتحادیه اروپایی با عضویت این کشور چندان روی خوشی نشان نمی‌دهد؟
ترکیه از سال 1997 خواستار عضویت در اتحادیه اروپایی شده و بعد از پذیرش این درخواست از سال 2005 مذاکرات خود را با این اتحادیه آغاز کرده و از سال 2009 رسماً نامزد عضویت در اتحادیه بوده است. ترکیه از سال‌ها پیش یک موافقتنامه منطقه آزاد گمرکی و تجارت آزاد با اتحادیه منعقد نموده و روابط اقتصادی- تجاری طرفین در چارچوب این موافقتنامه صورت می‌گیرد. حجم مبادلات تجاری طرفین بیش از 100 میلیارد یورو می‌باشد و ترکیه تبدیل به یکی از شرکای اصلی تجارت خارجی اتحادیه اروپایی شده است.
تحولات داخلی ترکیه همواره نقش تأثیرگذار و سلبی در روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا داشته و همواره اتحادیه یا شکروهی عضو آن مواردی برای انتقاد از ترکیه و متوقف کردن روند الحاق می‌یابند. اعتراضات گسترده مردمی در میدان تقسیم استانبول طی چند ماه گذشته موضعگیری شدید اتحادیه اروپایی را به دنبال داشت و روابط ترکیه با این اتحادیه و بخصوص موضوع پیوستن این کشور به اتحادیه اروپایی را وارد فاز جدیدی کرد.
به طور کلی به نظر نمی‌رسد که اتحادیه اروپایی و بسیاری از کشورهای عضو آن تمایل چندانی به عضویت ترکیه در شرایط کنونی داشته باشند و اگر هم جلسات و گفتگوهایی صورت می‌گیرد، عمدتاً با اکراه و شک و تردید است و لذا هر واقعه‌ای که بتواند در این روند اخلال ایجاد کند و آن را به تعویق اندازد، با خرسندی و موافقت ضمنی یا علنی اتحادیه اروپایی مواجه می‌شود. اگرچه در طول این سال‌ها، مذاکرات ترکیه و اتحادیه اروپا با فراز و نشیب‌های متعددی همراه بوده اما همواره مسیر رو به جلویی را طی می‌کرده است. ترکیه امیدوار است در یکصدمین سالگرد استقلال این کشور در سال 2023 به اتحادیه اروپایی بپیوندد و استراتژی خود را در این چارچوب تنظیم کرده است.
