بیست و سوم مهرماه گزارش شد که دادگاهی در عربستان «شیخ نمر باقر النمر» روحانی برجسته شیعی را به جرم پشتیبانی از تظاهرات شیعیان علیه آل سعود به اعدام محکوم کرده است.
این خبر واکنش‌های بسیاری را هم از سوی نهادهای حقوق بشری و حتی سازمان ملل در پی داشت، هم باعث واکنش سریع بسیاری از علمای جهان اسلام شد. برخی گروه‌های شیعی عراقی حتی آشکارا دولتمردان سعودی را تهدید به تحمیل هزینه‌های سنگین بابت اعدام شیخ نمر کردند.
هرچند پیش‌بینی صدور چنین حکمی برای شیخ نمر از سوی دستگاه قضا آل سعود دور از ذهن نبود، اما 2 مسئله در این میان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ یکی این‌که چرا در برهه کنونی حکم اعدام شیخ نمر صادر می‌شود؟ دوم این‌که در صورت اجرای این حکم، چه پیامدهایی در پی خواهد داشت؟
به نظر می‌رسد اهدافی پشت این حکم در این برهه از تاریخ منطقه وجود دارد؛ برهه‌ای که نه‌تنها شاهد بازگشت ورق سیاسی به سود بشار اسد در سوریه و دولت شیعی عراق هستیم، بلکه در یمن نیز شیعیان زیدی دست برتر را در عرصه میدانی در دست گرفته‌اند. ولی می‌توان گفت در صورت اجرای این حکم، عربستان از پیامدهای داخلی و منطقه‌ای آن بر‌حذر نخواهد بود.
دلایل صدور حکم اعدام شیخ نمر
نیازی به گفتن نیست که خیزش‌های عربی در پی دخالت‌های آشکار برخی کشورها ازجمله عربستان، قطر و ترکیه اکنون به خزانی تبدیل شده است که امیدها برای طلوع فجر را به ناامیدی ناشی از تداوم شب سیاه تبدیل کرده است. در فضایی که می‌رفت انگاره‌های مردم‌سالارانه محافظ کرامت انسانی مردم در جهان عرب باشد و رخوتی که این منطقه دهه‌هاست با آن دست‌به‌گریبان است، پایان یابد و شاهد خیزش تمدنی خاورمیانه عربی باشیم، اکنون شاهد انحرافی چنان عمیق از آن روند مطلوب هستیم که مردم دیکتاتوری‌های پیشین را به وضعیت کنونی ترجیح می‌دهند. در این فضا، تکثرگرایی- که از اصول اساسی مردم‌سالاری و منتج از آزادی بیان است- با دخالت برخی کشورهای عربی، جای خود را به نگاه فرقه‌ای و شکل‌گیری تنش‌های قومی و مذهبی داده است.
با اندکی تأمل می‌توان گفت که نقطه شروع بی‌ثباتی‌های اخیر در خاورمیانه را باید از حوادث سوریه بررسی کرد. اعتراضات گروه‌های سیاسی در سوریه که در آغاز صبغه‌ای سیاسی- مدنی داشت، با دخالت عربستان، ترکیه و قطر به محملی برای سهم‌خواهی‌های منطقه‌ای از خیزش‌های عربی و تسویه‌حساب‌های سیاسی از رقیب‌ها تبدیل شد. به همین دلیل، شاهد پشتیبانی کشورهای مخالف دولت سوریه از گروه‌های افراطی و تجهیز و آموزش آنها بودیم. تداوم این روند منجر به شکل‌گیری برخی گروه‌های افراطی تکفیری شد که درنهایت گروهی مانند «داعش» از دل آن بیرون آمد.
به دنبال این امر، کشوری مثل عربستان در پی تضعیف قدرت منطقه‌ای ایران و تضعیف «محور مقاومت» بر آمد و تمام تلاش خود را برای ایجاد آشوب در کشورهای متحد ایران و تضعیف توان گروه‌های حامی ایران انجام داد. سوریه، عراق و حزب‌الله لبنان قربانی این زیاده‌خواهی‌های منطقه‌ای عربستان شدند. به همین دلیل بود که عربستان و گروه‌های افراطی تحت امرش تمام تلاش خود را برای ایجاد فشار بیشتر بر متحدان ایران به کار برد و تلاش خود را بر روی ایجاد شکاف شیعی- سنی متمرکز کرد.
اما برخلاف خواسته عربستان مبنی بر حذف محور مقاومت در پناه خیزش‌های عربی، یمن نیز به کانونی تازه برای محور مقاومت تبدیل شده است. پیشروی‌های زیدی‌ها در این کشور و حضور قدرتمندانه آنها در پایتخت یمن و مقابله آنها با عناصر حکومت پیشین، عناصر قبیله‌ای وابسته به عربستان و گروه القاعده افزایش حیطه نفوذ این گروه را تا استان‌های مرکزی یمن گسترش داده است. به همین دلیل، احتمال می‌رود یکی از دلایل صدور حکم اعدام برای شیخ نمر در این برهه زمانی فشار بر شیعیان به‌خصوص در یمن باشد. عملکرد زیدی‌های یمن که در قالب «انصار الله» توانسته‌اند موفقیت‌های زیادی کسب کنند و دولت را وادار به تمکین به خواسته‌های خود کنند، خشم عربستان آل سعود را به دنبال داشته است.
عربستان، یمن را حیاط‌خلوت خود می‌داند و قدرت‌گیری شیعیان در این کشور را به معنای تقویت حضور ایران در حیاط‌خلوت خود تفسیر می‌کند. به همین دلیل تلاش دارد با ابزارهای گوناگون مانع از افزایش قدرت شیعیان شود. به نظر می‌رسد این مسئله یکی از دلایل اصلی صدور حکم اعدام نمر باشد. می‌توان این‌گونه گفت که عربستان با صدور حکم اعدام این مرجع شیعه، به دنبال فشار بر گروه‌های شیعی به‌ویژه در کشورهایی همچون یمن است تا از این طریق از پیشروی‌های بیشتر آنها جلوگیری کند.
اما این حکم با هر دلیل و پیش‌زمینه‌ای که صادر شده باشد، در صورت اجرا، پیامدهای داخلی و منطقه‌ای زیادی برای عربستان به دنبال خواهد داشت. در تأیید این گفته می‌توان به اعتراضات وسیع شیعیان عربستان و موج واکنش‌هایی که گروه‌های مختلف شیعی از همه گستره جهان اسلام در مخالفت با اعدام شیخ نمر صورت گرفته اشاره داشت. تقریباً همه مراجع تقلید شیعی و برخی علمای سنی در منطقه در مخالفت با این حکم به‌صورت رسمی واکنش نشان داده‌اند و برخی گروه‌های شیعی نیز آل سعود را تهدید به مقابله‌به‌مثل کرده‌اند.
بنابراین می‌توان این اقدام عربستان را دارای پیامدهای داخلی و منطقه‌ای دانست که هزینه‌های امنیتی- سیاسی زیادی به عربستان تحمیل خواهد کرد.
اعدام شیخ نمر و هزینه‌های داخلی آن برای آل سعود
همان‌گونه که گفته شد، حکم اعدام شیخ نمر از جنبه داخلی می‌تواند هزینه‌های سیاسی زیادی بر آل سعود تحمیل کند. این افزایش هزینه‌ها به 2 شکل صورت می‌گیرد؛ یکی وارد شدن شیعیان به فاز درگیری‌های سخت با آل سعود و دوم، افراطی‌تر شدن فضای داخلی عربستان.
شیعیان عربستان که در حدود 10 الی 15 درصد جمعیت عربستان سعودی را تشکیل می‌دهند، دهه‌هاست از حقوق شهروندی خود بی‌بهره مانده‌اند و به‌عنوان شهروندان درجه 2 به‌حساب می‌آیند. در این زمینه گراهام فولر می‌گوید: در بین تمامی شیعیان جهان عرب، شیعیان عربستان حقیقتاً “مسلمانان فراموش‌شده” هستند (1).
با این وجود، اما این گروه تلاش کرده است به شکلی مسالمت‌آمیز به دنبال احقاق حقوق خود باشد. آل سعود نیز در برهه‌هایی تلاش کرده است برخی امتیازات را به گروه‌های شیعی ارائه دهد. ازجمله می‌توان به حضور یک استاد شیعی در نخستین جلسه مجلس شورا که در سال 1993 تشکیل شد، اشاره کرد که در ادامه اعضا در سال 1997 به 2 نفر ارتقا یافت و هم‌اکنون 4 نفر از اعضای این مجلس از میان شیعیان هستند (2).
از سوی دیگر، شیعیان عربستان، باوجود فشارها و تبعیض‌هایی که بر آنها اعمال می‌شود، همواره تلاش کرده‌اند در چارچوب سرزمینی عربستان سعودی عمل کنند و خود را بخشی از این سرزمین به‌حساب آورند؛ هرچند همیشه معتقدند آل سعود حقوق آنها را پایمال کرده است.
صدور حکم اعدام شیخ نمر می‌تواند همه این روند را تغییر دهد؛ بنابراین می‌توان گفت از این به بعد ما باید شاهد تشدید درگیری‌ها بین گروه‌های شیعی با حکومت آل سعود باشیم. از آنجایی که شیخ نمر در طول ناآرامی‌های اخیر پیروانش را به اعتراض به شیوه مسالمت‌آمیز تشویق کرده است، اعدام وی می‌تواند فضای تقابل بین شیعیان و حکومت را به رویارویی سخت تبدیل کند. به‌عبارتی‌دیگر، همان‌گونه که فولر می‌گوید، شیعیان سعودی سلطه سنیان بر کشور را با هیچ تهدید جدی سیاسی مواجه نمی‌سازند و اهداف سیاسی‌شان محدود است، اما اگر ناکامی‌ها آنها را بکشند، ممکن است به تروریسم و خشونتی کشیده شوند که می‌تواند ثبات کشور را به کلی بر هم زند. این حادثه می‌تواند اعدام شیخ نمر باشد (3). از سوی دیگر، اعدام شیخ نمر می‌تواند باعث قطبی شدن بیشتر جامعه‌ی عربستان و در نتیجه افزایش افراط‌گرایی در این کشور شود.
همان‌گونه که گفته شد، اعدام شیخ نمر واکنش شدید شیعیان داخلی عربستان را به دنبال خواهد داشت و آنها را از فاز اعتراضات مسالمت‌آمیز به سمت رویارویی سخت با آل سعود سوق خواهد داد. چنین وضعیتی، واکنش جامعه‌ی سلفی عربستان را به دنبال دارد. آنچه این مسئله را به خطری برای عربستان تبدیل می‌کند فشارهایی است که گروه‌های سلفی بر حکومت برای افزایش اقدامات علیه شیعیان اعمال می‌کنند؛ امری که دوره‌ای از افراط و تندروی را به همراه خواهد داشت.
باید گفت از آنجا که مشی آل سعود همواره بر محافظه‌کاری بوده است، هرگونه تشدید فضای افراطی در داخل می‌تواند پیامدهای سنگینی برای آنها به دنبال داشته باشد. مسلماً آل سعود شورش “جهیمان بن محمد بن سیف العتیبی” که در سال 1979 و در پاسخ به سیاست‌های نوگرایانه آل سعود رخ داد و منجر به تصرف مسجدالحرام شد را فراموش نکرده‌اند و به‌خوبی می‌دانند تشدید فضای تنش‌آلود در این کشور می‌تواند ابعادی وسیع‌تر از حادثه جهیمان برای آنها به دنبال داشته باشد.
اما مسئله به همین‌جا ختم نمی‌شود. اعدام شیخ نمر پیامدهای منطقه‌ای نیز هم برای عربستان و هم برای ثبات در منطقه به دنبال خواهد داشت.
عربستان و پیامدهای منطقه‌ای اعدام شیخ نمر
باوجود پیامدهای داخلی که اعدام شیخ نمر برای عربستان به همراه خواهد داشت، اما به نظر می‌رسد پیامدهای منطقه‌ای این اقدام هزینه‌برتر باشد.با توجه به این‌که اطراف عربستان را کشورهایی تشکیل داده‌اند که بخش بزرگی از جمعیت آنها را شیعیان تشکیل می‌دهد، اعدام شیخ نمر می‌تواند فضای اطراف این کشور را به‌شدت امنیتی کند و حاکمیت آل سعود را با تهدیدات جدی مواجه سازد.
در عراق اکثریت جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهد و عربستان مرزهایی طولانی با این کشور دارد، در بحرین نیز همین حالت حاکم است و اکثریت شیعه معترض هستند؛ به‌ویژه پس از خیزش‌های عربی به‌شدت از دخالت‌های آل سعود در کمک به آل خلیفه برای سرکوب شیعیان خشمگین هستند. در یمن نیز شیعیان بیش از 40 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و اکنون توانسته‌اند بر بخش بزرگی از کشور تسلط یابند.
در کویت نزدیک به 30 درصد و در دیگر کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نیز بخشی از جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهند. در کنار این همسایگان عرب که بخش بزرگی از جمعیت آنها را شیعیان تشکیل می‌دهند، در ایران نیز اکثریت غالب جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهند و تاکنون نیز در پی صدور حکم اعدام شیخ نمر واکنش‌های منفی مردمی علیه دولت سعودی بسیار زیاد شده است.
به همین دلیل اگر عربستان دست به اعدام شیخ نمر بزند، فضایی بسیار تهدیدآمیزی علیه خود ایجاد خواهد کرد. در جهانی که گروه‌های فرو ملی بیش از هر زمان دیگری توانایی‌های فرامرزی پیداکرده‌اند و حاکمیت دولت‌ها بیش‌ازپیش تحت تأثیر جهانی‌شدن و “انتشار قدرت” تضعیف شده است، گروه‌های شیعی در کشورهای هم‌جوار عربستان می‌توانند اقداماتی فراتر از چارچوب محصور سرزمینی‌شان علیه رژیم آل سعود انجام دهند. این امر منجر به این می‌شود که موج افراط‌گرایی در داخل عربستان و در میان گروه‌های سلفی افزایش یابد و موجب تشدید تنش‌های شیعی- سنی در این کشور شود؛ امری که پیامد آن بی‌ثباتی بیشتر نظام سیاسی آل سعود است.
از سوی دیگر اعدام نمر می‌تواند فضای منطقه را تنش‌آلودتر از وضعیت کنونی کند و به جنگ شیعی- سنی در کل منطقه دامن بزند؛ امری که به سود هیچ‌کس نخواهد بود و برآیند آن، سر برآوردن گروه‌هایی همچون داعش خواهد بود. در صورت وقوع چنین رویدادی، عربستان از نخستین کشورهایی خواهد بود که از این وضعیت ضربه می‌بیند چرا که تداوم جریان نفت نیازمند وجود ثبات و امنیت است. در صورتی که خشونت‌ها در منطقه تشدید شود و جنگ مذهبی در منطقه دربگیرید، امنیت خطوط انتقال نفت به خطر می‌افتد.
همچنین تداوم سیاست کنونی عربستان منجر به تیرگی روابط این کشور با کشورهای اسلامی و خدشه وارد شدن به مشروعیت این کشور به‌عنوان متولی خادمین حرمین شریفین می‌شود؛ امری که در بلندمدت وجهه عربستان را نزد مسلمانان تخریب خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که به نظر می‌رسد اقدام عربستان برای صدور حکم اعدام شیخ نمر می‌تواند ناشی از ترس عربستان از افزایش قدرت و تحرک شیعیان در کشورهای همسایه و به‌خصوص در یمن و ترس این کشور از سرایت آن به مناطق شیعه‌نشین باشد. به همین دلیل عربستان تلاش دارد با صدور این حکم فشار بر گروه‌های شیعی را افزایش دهد و قاطعیت خود را در برخورد با هرگونه حرکت خارج از چارچوب سیاسی رژیم آل‌سعود نشان دهد؛ اما این اقدام پیامدهایی را نیز هم برای عربستان و هم برای منطقه در بر خواهد داشت که به گسترش فضای افراطی‌گری در داخل عربستان و تقابل شیعی- سنی در کل منطقه می‌انجامد و امنیت و ثبات عربستان را بر هم خواهد زد.
بر همین اساس می‌توان گفت با توجه به حساسیت‌های داخلی و منطقه‌ای و با توجه به آشنایی حکومت آل‌سعود با پیامدهای اعدام این روحانی شیعه، این حکم به‌صورت “حکم تعزیری” صادر شده است که برای اجرای نهایی نیاز به تأیید پادشاه دارد و به همین دلیل می‌توان گفت با توجه به مسائل امنیتی موجود بر سر راه اجرای آن، به احتمال زیاد این حکم لغو خواهد شد. به نظر می‌رسد هدف عربستان از صدور چنین حکمی بیشتر فشار بر گروه‌های شیعی در منطقه و به‌خصوص در یمن باشد و با مشاهده این موج از اعتراض‌ها باید منتظر تعلیق این حکم بود.
—————————————-
منابع:
1 – فولر، گراهام. ای، فرانکه، رحیم ند (1383)، “شیعیان عربستان سعودی”، فصلنامه شیعه شناسی، سال دوم، شماره 8، ص 129.
2 – http://www.bbc.co.uk/persian/mobile/world/2013/01/130111_009-saudi-women.shtml
3 – فولر، همان، ص 129.
