نواز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، از آغاز روی کار آمدن به عنوان دولت جدید بارها از لزوم مذاکره با گروه طالبان سخن راند و این نکته را مورد تأکید قرار داد که جنگ میان دولت و گروه‌های مخالف طی دوره‌ی طولانی هزینه‌های سرسام‌آوری را به اقتصاد این کشور تحمیل نموده و موجبات مرگ تعداد زیادی از شهروندان را نیز فراهم نموده است. دولت پاکستان از مدت‌ها قبل تلاش‌هایی را برای مذاکره و گفتگو با طالبان آغاز کرد اما نتوانست به نتایج مثبتی دست یابد و عملیات تروریستی روز به روز بیشتر شد. در این میان ارتش قدرتمند پاکستان که همواره سیاست‌هایی مستقل از دولت این کشور در پیش گرفته است، از اواسط ماه ژوئن (اواخر خرداد) عملیات زمینی و هوایی خود را علیه تروریست‌ها در منطقه‌ی وزیرستان واقع در شمال غربی کشور آغاز نموده است. این عملیات پس از آن صورت گرفت که پیش‌تر طالبان با حمله به فرودگاه کراچی، موجب مرگ دست کم ۳۰ نفر شده بود. نیروهای ازبک متعلق به جنبش اسلامی ازبکستان که در کنار طالبان پاکستان فعالیت دارند، مسئولیت حمله به فرودگاه کراچی را بر عهده گرفته بودند.

هرچند این اولین بار نیست که ارتش عملیات علیه تروریست‌ها در شمال کشور و مناطق قبیله‌ای‌نشین هم‌مرز با افغانستان را آغاز می‌کند، اما عملیات گسترده‌ی کنونی مصادف با یک سری تحولاتی شده است که پرسش‌های مهمی را در ذهن متبادر می‌کند. این که در مقطع کنونی که برخی از احزاب مخالف دولت با فراهم نمودن برخی بهانه‌ها، خواستار کناره‌گیری دولت “نواز شریف” از قدرت شده‌اند و “عمران خان” ستاره‌ی سابق کریکت و رهبر حزب تحریک انصاف آشکارا از آمادگی خود جهت رسیدن به پست نخست‌وزیری سخن می‌گوید، از جمله تحولات مهم این روزهای اسلام‌آباد است.  علاوه بر این لشکر طیبه به عنوان یکی از گروه‌های ترووریستی مهم در پاکستان عملیاتی را در افغانستان تدارک دیده است که جای تأمل دارد، چرا که تمرکز عمده‌ی گروه، پیش از این بر روی هند بوده است. پرسش مهمی که در این مطلب به دنبال آن هستیم این است که چرا در این برهه‌ی زمانی تهاجم به وزیرستان شمالی آغاز شد؟ تا کجا ادامه خواهد داشت؟ علاوه بر این درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال هستیم که ارتش پاکستان چه اهدافی را از این تهاجم دنبال می‌کند؟ همچنین در پی جواب این پرسش خواهیم بود که سیاسیون و احزاب پاکستان چه نگاهی به این عملیات دارند؟ برخی کارشناسان این پرسش را نیز مطرح می‌کنند که آیا عملیات لشگر طیبه در افغانستان به معنی آن است که این گروه تمرکز خود را از کشمیر و هند به افغانستان منتقل کرده است و این تغییر نقطه‌ی توجه به دلیل عملیات ارتش پاکستان و ایجاد فضا برای لشگر طیبه است؟ مطلب پیش روی در صدد پاسخگویی به پرسش‌های فوق و چشم‌انداز تحولات در پاکستان خواهد بود.

چرایی عملیات ارتش در وزیرستان شمالی در مقطع کنونی

هرچند حمله‌ی گروه‌های تروریستی به فرودگاه کراچی در پاکستان یکی از عوامل حمله‌ی ارتش به وزیرستان بوده است، اما می‌توان این امر را تنها در تسریع تهاجم ارتش تحلیل کرد و دلیل مهم و عمده را در نزدیک شدن به پایان سال 2014 دانست.

بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اکثر نیروهای خارجی تا پایان سال 2014 از افغانستان خارج خواهند شد. هرچند این امکان وجود دارد که با امضای پیمان امنیتی بین واشنگتن و کابل، تعدادی از نیروهای آمریکایی در افغانستان باقی بمانند اما در هر حال امنیت افغانستان برای ایالات متحده بسیار مهم است. آن‌ها که همواره شاهد حملات مکرر طالبان و به رسمیت نشناختن دولت کابل از سوی این گروه بوده‌اند، از این امر هراس دارند که طالبان بعد از سال 2014 بیشتر سبب ناامنی افغانستان شود. همین امر نیز سبب شده که آمریکا هزینه‌ی عملیات نظامی کنونی ارتش پاکستان را بر عهده گیرد.

یکی از دلایل دیگر حمله‌ی ارتش پاکستان به وزیرستان در مقطع کنونی را باید در ترس ژنرال‌های پاکستانی از موضوعی به عنوان “پناهگاه معکوس” دانست. به این معنی که پاکستان و منطقه‌ی وزیرستان همواره محلی برای مبارزانی بوده است که برای افغانستان ایجاد مشکل می‌کرده‌اند اما اسلام‌آباد این هراس را دارد که این امر برعکس شده و در ادامه افغانستان به محلی برای شبه نظامیان مسلح ضد پاکستانی تبدیل شود، در نتیجه آن‌ها خواستار آوردن امنیت به مناطق مرزی هستند.

فشار به شبکه‌ی حقانی را می‌توان دیگر دلیل ارتش برای حمله به وزیرستان دانست. هرچند شبکه‌ی حقانی با وجود مخالفت آمریکا متحد ضمنی اسلام‌آباد بوده است اما این گروه با وجود وفاداری به اسلام‌آباد و عدم حمله‌ی ترورویستی به پاکستان در رابطه با پناه دادن به دیگر گروه‌های ترورویستی که مخالف پاکستان هستند، بر خلاف منافع اسلام‌آباد عمل کرده است. شاید هیچ دلیل منطقی برای فشار پاکستان به شبکه‌ی حقانی وجود نداشته باشد اما ارتش ممکن است ترجیح دهد این گروه به داخل خاک افغانستان رفته و در نتیجه ابزار فشاری برای اسلام‌آباد باشد. همچنین تخلیه‌ی وزیرستان از شبکه‌ی حقانی باعث می‌شود تا پایگاه‌های ایجاد شده توسط دیگر گروه‌های تروریست از جمله طالبان، ازبک‌ها، اویغورها و چچن‌ها در تیررس ارتش قرار گیرد. بر اساس برآوردهای اطلاعاتی پاکستان، حدود دو هزار نفر از جنگجویان ازبک و صدها نفر از طالبان پنجابی در وزیرستان شمالی حضور دارند. [1]

ارتباطات ارتش  و لشکر طیبه

یکی دیگر از پرسش‌های مهمی که در ارتباط با حمله‌ی ارتش پاکستان به وزیرستان مطرح می‌شود این است که آیا بین این تهاجم و عملیات اخیر لشکر طیبه در افغانستان رابطه‌ای وجود دارد یا خیر؟ حملات اخیر لشکر طیبه به خاک افغانستان از این جهت مهم می‌نماید که اولین عملیات این گروه در افغانستان به شمار می‌رود. در ابتدا باید گفت لشکر طیبه یک سازمان بنیادگرای اسلامی فرقه‌ی اهل حدیث پاکستان است که توسط هواداران اسامه بن لادن و جهت آموزش شبه نظامیان برای مبارزه در کشمیر هند تأسیس شده است. ارتباط بین ارتش و لشکر طیبه نکته‌ی مهمی است که باید به صورت جدی آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. لشکر طیبه همواره از ناحیه‌ی سازمان اطلاعات ارتش پاكستان (آي اس آي) مورد حمايت قرار گرفته است. بايد به اين نكته توجه داشت كه اگرچه پاكستان تمايل به مبارزه با القاعده در مناطق مرزي دارد اما اين تمايل و  علاقه براي مبارزه با لشكر طيبه بسيار كم است.[2]

پس از حادثه‌ی يازده سپتامبر اين گروه بر خلاف بسياري از گروه‌هاي شبه نظامي منطقه رسماً اعلام كرد كه از اعزام نيرو به افغانستان براي مبارزه با نيروهاي نظامي آمريكا و ناتو امتناع مي‌ورزد و اظهار داشتند كه هدف اصلي آن‌ها بيرون آوردن كشمير از كنترل هند است. هرچند ایدئولوژی لشکر طیبه به چالش کشیدن حاکمیت هند بر جامو و کشمیر بوده است اما اخیراً و پس از انجام برخی عملیات تروریستی توسط این گروه در افغانستان این پرسش را مطرح کرده است که شاید این گروه در صدد تغییر تمرکز خود از کشمیر و هند به افغانستان باشد. با این همه نمی‌توان تهاجم ارتش پاکستان به وزیرستان را به طور مستقیم مرتبط با عملیات اخیر لشکر طیبه در افغانستان دانست، بلکه صحیح‌تر این است که بگوییم لشکر طیبه دامنه‌ی فعالیت خود را گسترده‌تر کرده و قصد دارد با تشکیلات فوق‌العاده پیچیده‌ی خود اهداف دیگری را به غیر از هند مورد هدف قرار دهد. البته این فرضیه را نیز می‌توان مطرح نمود که پاکستان در هراس از افزایش نفوذ هند در افغانستان به دنبال این امر است که لشکر طیبه را به هدف قرار دادن منافع دهلی در افغانستان تشویق نماید، امری که پیش‌تر و در جریان حمله به کنسولگری هند در شهر هرات نیز مشاهده شد.

با وجود این که دولت پاکستان پس از فشارهای زیاد جامعه‌ی جهانی، لشکر طیبه را گروه تروریستی اعلان کرد اما ‌هرگز جلو فعالیت‌های این گروه ‌در پاکستان گرفته نشد. برعکس، این گروه شاخ و برگ‌های بیش‌تری پیدا کرد و شاخه‌های نظامی دیگرش در منطقه فعال شدند. هرچند دولت پاکستان در سیاست‌های اعلانی خویش لشکر طیبه را گروه تروریستی می‌خواند؛ اما بر هیچ‌کسی پوشیده نیست که هنوز هم این گروه و شاخه‌های نظامی مرتبط با آن، زیر چتر حمایت‌های آی‌اس‌آی فعالیت می‌کند و تمامی عملیات‌ها و برنامه‌های آن با هدایت مستقیم سازمان استخبارات نظامی این کشور اداره می‌شود. پاکستان می‌خواهد این‌گونه به هندوستان و دولت افغانستان نشان دهد که در بازی‌های منطقه‌ای و در گیرودار رقابت‌های هند و پاکستان در افغانستان، باید مراقب حفظ جایگاه سنتی پاکستان باشد.[3]

اهداف کلی ارتش پاکستان از حمله به وزیرستان

1. جلب حمایت آمریکا

طی سال‌های اخیر یکی از درخواست‌های اصلی ایالات متحده از پاکستان روشن کردن وضعیت منطقه‌ی وزیرستان شمالی بوده است. از نظر آمریکا این منطقه محل امنی برای تروریست‌های طالبان، شبکه حقانی و جنگجویانی از کشورهای عربی و  آسیای مرکزی بوده است. مقامات واشنگتن معتقدند که تروریست‌های موجود در وزیرستان با عملیات‌های خود باعث کشته شدن تعداد زیادی از شهرندان افغان شده‌اند. آمریکایی‌ها علاوه بر کمک مالی به پاکستان جهت مبارزه با تروریسم، با استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین به بمباران وزیرستان مبادرت می‌کنند.

با این حال ژنرال جوزف دنفورد، فرمانده‌ی نیروهای ناتو در افغانستان، می‌گوید که عملیات ارتش پاکستان در منطقه‌ی قبیله‌ای وزیرستان شمالی نتوانسته است توقعات اصلی آمریکا را برآورده کند. به گفته‌ی دنفورد عملیات ارتش پاکستان نتوانسته است بر نیروهای تروریست تأثیر بگذارد.[4]

2. تضعیف شبکه‌ی حقانی و طالبان

مقامات آمریکایی همواره خواستار جلوگیری از رشد و نمو شبکه‌ی حقانی در شمال پاکستان شده‌اند. آن‌ها در این رابطه علاوه بر کمک‌هالی مالی به اسلام‌آباد، با هواپیماهای بدون سرنشین نیز به مناطق قبیله‌ای‌نشین مرز افغانستان و پاکستان حمله کرده و می‌کنند. به گفته‌ی مقامات آمریکایی و افغان، شبکه‌ی حقانی طراح و عامل اجرایی بسیاری از حملات سنگین علیه اهداف آمریکایی و افغان در داخل خاک افغانستان بوده است. ایالات متحده در سال ۲۰۱۲ شبکه‌ی حقانی را غیر قانونی و یک گروه تروریستی عنوان کرد. گفته می‌شود نیروهای شبکه حقانی عمدتاً در مناطق وزیرستان شمالی پاکستان و هم‌مرز با افغانستان مخفی هستند.

برخی کارشناسان ضمن مفیدبخش بودن عملیات ارتش در شمال پاکستان معتقدند ادامه‌ی عملیات به وزیرستان شمالی از سوی ارتش پاکستان  به نفع افغانستان و پاکستان است و به تضعیف شبکه‌ی حقانی و طالبان کمک خواهد کرد. پیش از این جیمز دابنز فرستاده‌ی ویژه‌ی ایالات متحده‌ی امریکا برای افغانستان و پاکستان گفته بود که در نتیجه‌ی عملیات ارتش  پاکستان در وزیرستان شمالی شبکه‌ی حقانی پراگنده شده است. به گفته‌ی آقای دابنز حکومت پاکستان به او اطمینان داده است که دیگر به این شبکه مجال فعالیت داده نخواهد شد. فرستاده‌ی ویژه‌ی ایالات متحده تأکید کرده است که آنان در آینده تاثیرات عملیات پاکستان را نظارت خواهند کرد.[5]

3. تقویت امور امنیتی و تحکیم قدرت ارتش

هرچند مبارزه‌ی ارتش پاکستان با گروه‌های مخالف طی سال‌های اخیر امری عادی بوده است اما یکی از دلایل اصلی عملیات کنونی ارتش بروز ناامنی در کشور بود، چرا که طالبان با حمله به فرودگاه کراچی موجبات ناامنی را فراهم نموده بود و نتیجه‌ی این امر نیز تصمیم شرکت‌های هواپیمایی خارجی برای لغو پروازهای خود به کراچی بود.

از یک جهت نیز می‌توان عملیات ارتش پاکستان را در این رابطه مورد توجه قرار داد که آن‌ها خواستار تثبیت و نمایش قدرت خود در صحنه‌ی داخلی و خارجی هستند. بیشتر صاحب‌نظران  پاکستانی نیز این عملیات را خیلی استراتژیک نمی‌دانند و بیشتر بر جنبه‌های نمایشی آن تأکید می‌کنند.

***

مواضع احزاب پاکستان نسبت به اقدام ارتش

عملیات ارتش پاکستان در وزیرستان شمالی با مواضع مثبتی از سوی احزاب و گروه‌های مختلف در این کشور مواجه شده است. هرچند برخی از خبرها معتقدند عمران خان رهبر تحریک انصاف که همواره یکی از مخالفین شدید حمله‌ی پهپادهای آمریکایی به مناطق قبیله‌ای وزیرستان بوده است، خواهان توقف عملیات ارتش این کشور در وزیرستان شمالی شده است، اما برخی دیگر از گزارش‌ها نشان می‌دهد که وی از تهاجم ارتش با هدف نابودی تروریسم حمایت نموده است. حزب مردم به عنوان بزرگترین حزب پاکستان و حزب عوامی نشنال پارتی نیز حمایت خود را از ارتش اعلام داشته‌اند. جنبش متحد قومی متحده (MQM) به ریاست “الطاف حسین” نیز از موفقان عملیات ارتش است. وی در اظهارنظری ضمن دعوت مردم به وحدت در طول عملیات نیروهای نظامی، گفته است که تمام ملت پشت ارتش پاکستان جهت مبارزه با ترووریسم است. دیگر رهبران احزاب و شخصیت‌های پاکستانی نیز با حضور در تجمعات مردم، حمایت خود را از ارتش بیان داشته‌اند.[6]

عملیات تا کجا ادامه پیدا می‌کند؟

این که تهاجم نظامی ارتش تا چه زمانی ادامه پیدا خواهد کرد بستگی به روند عملیات و موفقیت و شکست آن خواهد داشت. البته این نکته را نیز نباید از ذهن دور داشت که پاکستان به دلیل این که 72 ساعت قبل از آغاز حمله این موضوع را اعلام کرده و فرصت را برای فرار شبه نظامیان فراهم نموده بود، به شدت مورد انتقاد واشنگتن قرار گرفته است. با وجود این موضوع تحلیل‌گران درباره‌ی موفقیت پاکستان در مقابله با تروریسم در وزیرستان دچار تردید هستند. هرچند ارتش تاکنون از کشته شدن صدها تروریست خبر داده اما هیچ خبری از موفقیت عمده در این رابطه منتشر نشده است.

ارتش ادعا می‌کند که مصمم به از بین بردن تمام تروریست‌ها است اما ریشه دواندن تروریسم در خاک پاکستان پیچیده‌تر از آن است که با حملاتی محدود از بین برود. نتیجه امر این که به نظر می‌رسد ارتش پاکستان این بار نیز همانند تجربه‌های پیشین بدون رسیدن به نتیجه‌ی خاصی به تهاجم خود پایان دهد. [7]

“خالد منیر” سرهنگ بازنشسته‌ی ارتش معتقد است بهتر بود دره‌ی سوات و وزیرستان جنوبی نیز مورد حمله‌ی ضد ترووریستی قرار می‌گرفت. به اعتقاد وی عملیات در وزیرستان شمالی می‌تواند حدود چهار هفته به طول انجامد. از نظر این مقام نظامی سابق، عملیات ارتش باعث خروج تروریست‌ها از پاکستان به افغانستان به صورت موقت خواهد شد. البته وی معتقد است که این عملیات تنها می‌تواند 20 درصد از مشکل تروریسم را حل کند و دست کم ساختار فرماندهی و کنترل برخی گروه‌ها را از بین ببرد. [8]

نتیجه

وزیرستان شمالی که در امتداد مرز با افغانستان واقع شده است، تنها یکی از هفت منطقه‌ی قبیله‌ای‌نشین پاکستان است که هنوز هم تا حد زیادی تحت کنترل شبه نظامیان است. سازمان اطلاعات ارتش پاکستان، برای نخستین بار طی سال‌های اخیر خطر شورشیان افراطی اسلام‌گرای مستقر در شمال کشور را بیشتر و یا دست کم مساوی تهدید هند برای امنیت ملی اسلام‌آباد برآورد نموده است. این ارزیابی از سوی متخصصان ضد تروریسم و امور امنیتی به عنوان نشانه‌ای از شناخت اسلام‌آباد نسبت به مشکلات داخلی مورد ستایش قرار گرفته است. باید به این نکته نیز توجه داشت که ارتش طی سالیان گذشته همواره مواضع متناقض و دوگانه‌ای را در قبال تروریست‌ها از خود نشان داده است. تقسیم ترووریست‌ها به خوب و بد از سوی ارتش بر نکته‌ی گفته شده مهر تأیید می‌زند. فرماندهان ارتش پاکستان با وجود دریافت کمک‌های مالی از سوی آمریکا، تمایلی به همکاری با ترووریسم تحت هدایت واشنگتن ندارند. آن‌ها مایلند ضمن ادامه قائل شدن برای حفظ امنیت مرزهای شرقی کشور، مسأله‌ی دامنه‌دار حفظ امنیت مرزهای کشور را به روش خود حل و فصل نمایند.

درباره‌ی عملیات اخیر نیز می‌توان این گونه بیان نمود که هرچند ارتش پاکستان نام عملیات وسیع خود علیه تروریست‌ها در شمال کشور را «ضرب عضب» گذاشته است اما برای مردم ضرب غضب شده زیرا تعداد زیادی از مردم مجبور به ترک خانه و کاشانه‌ی خود شده‌اند و مشکلات زیادی برای اهالی وزیرستان به وجود آمده است. به رغم خسارات جانی و مال گسترده‌ای که درگیری‌های طرفین به بار آورده است، دستاوردهای عملیات نظامی ارتش ناچیز بوده است.

احسان تقوایی/کارشناس مسائل بین الملل