مقدمه
فضای مجازی به مثابه تیغی دو لبه است که فرصت‌ها و تهدیدهایی در درون خود دارد. از جمله فرصت‌های آن می‌توان به در اختیار‌داشتن مخاطبین وسیع برای انتقال مفاهیم مفید، ترویج هنجارها، ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی‌ایرانی، ارتباط‌گیری با مسلمانان خارج از کشور و ایجاد کمپین‌های ضد استکباری، ایفای نقش در اقتصاد دانش بنیان در چارچوب اقتصاد مقاومتی، ایجاد قدرت سایبری و… اشاره کرد.
از سوی دیگر تهدیدهای آن را باید مد نظر داشت. از جمله خدمت به جنگ نرم دشمن، نفوذ فرهنگی، از بین بردن سرمایه‌ی”ایمان” مردم، عدم رعایت اخلاق در فضای مجازی مانند: ادب و حیا، بمب باران فکری جوانان، از بین بردن امید جوانان و تزریق یأس، حملات سایبری و…
به طور کلی در ابعاد کلان فضای مجازی، شرط بهره‌مندی از فرصت‌ها و مصون‌ماندن از تهدیدها، داشتن برنامه و کنشگری در این مسئله می باشد که بروز و ظهور این نکته در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مسئولین از جمله برنامه‌های راهبردی همچون لوایح برنامه‌های 5 ساله توسعه قابل رؤیت است که این مهم، نقطه مقابل “ولنگاری فرهنگی” می باشد.
توجه مقام معظم رهبری به مسئلهی فضای مجازی در موارد متعددی قابل‌مشاهده و نشانگر اهمیت مسئله است؛ از ایجاد شورای عالی فضای مجازی توسط ایشان تا تذکری که در آخرین دیداد خود با هیات دولت(03/06/1395) مطرح فرمودند:
“یک نکته‌ی دیگر هم مسئلهی فضای مجازی است که من میخواهم خواهش کنم از جناب آقای رئیس جمهور این [را دنبال کنند]؛ چون فضای مجازی واقعاً یک دنیای رو به رشدِ غیرقابل توقّف است، یعنی واقعاً آخر ندارد؛ آدم هرچه نگاه میکند، آن چیزِ اوِّلِبلاآخر، فضای مجازی است. هرچه انسان پیش می‌رود در این فضا، این همین‌طور ادامه دارد. این یک فرصت‌های بزرگی در اختیار هر کشوری میگذارد، تهدیدهایی هم در کنارش دارد؛ ما بایستی کاری کنیم که از آن فرصت‌ها حدّاکثر استفاده را بکنیم، از این تهدیدها تا آنجایی که ممکن است خودمان را برکنار نگه بداریم.”(1)
در بخش تهدیدات فضای مجازی می‌توان به اقدامات متعدد امریکا و رژیم صهیونیستی در حوزه سایبری علیه جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. به عنوان نمونه پروفسور جک گولد اسمیت، استاد دانشکده حقوق هاروارد و از اعضای برجسته موسسه Hoover که در دولت جرج بوش نیز سمت حقوقی داشته است، به مقاله‌ی نیویورک تایمز اشاره میکند که شبکه اینترنت ایران را هدف و قربانی دائمی نفوذ و جاسوسی آژانس بین المللی امنیت امریکا می‌داند.(2)
نمونه بارز حمله سایبری علیه ایران، ویروس «استاکسنت» است که به گفته‌ی یکی از متخصصین شاغل در NSA: عملیات علیه تاسیسات هسته ای نطنز از سوی سازمان سیا هدایت شد و یک نفر از سازمان سیا هدایت عملیات را بر عهده داشت و دستور همه‌ی حملات را علیه تاسیسات هسته ای نطنز صادر کرد.(3)
مسئلهی تهدیدات فضای سایبری به دلیل اهمیت روزافزون آن، به عنوان یک حوزه راهبردی در کشورها مطرح است. به عنوان نمونه مجمع امنیت سایبری آمریکا و رژیم صهیونیستی برای سومین بار در 29 و 30 اردیبهشت سال جاری، کنفرانسی تحت عنوان «عملیات‌های دفاعی فضای سایبر و اطلاعات» برگزار کرد که در این کنفرانس مقامات ارشد اطلاعاتی و امنیتی همچون رئیس سابق و اسبق CIA، رئیس سابق اطلاعات ارتش رژیم صهیونیستی و… حضور داشتند و به بحث و گفتگو در موضوعات امنیتی فضای سایبر پرداختند.(4)
در این نوشتار با بررسی تطبیقی سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده و لایحه‌ی برنامه ششم توسعه که توسط دولت یازدهم اعلام شده است، به بررسی این دو سند در مورد “فضای مجازی” پرداخته شده است تا در ضمن این مقایسه، اهتمام دولت به یکی از موضوعات فرهنگی راهبردی، مورد محک قرار بگیرد.
فضای مجازی در سیاست‌های کلی برنامه‌ی ششم توسعه
در مرداد ماه 1394، سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه از سوی مقام معظم رهبری به رئیس جمهور ابلاغ شد. ایشان “تعالی و مقاوم سازی فرهنگی” را در کنار “اقتصاد مقاومتی” و “پیشتازی در عرصه‌ی علم و فناوری” به عنوان یکی از محورهای اصلی این برنامه برمی‌شمارند.(5)
جدول زیر، مواردی از سیاست‌های کلی برنامه‌ی ششم که به “فضای مجازی” مرتبط است را بیان می‌دارد(6):
موارد مرتبط با مسئلهی شبکه مجازی در سیاست‌های کلی برنامه‌ی ششم، به دو بخش محتوایی(نرم افزاری) و فنی(سخت افزاری)، با تاکید بر بخش محتوایی قابل تقسیم است. در بخش محتوایی(نرم افزاری)، “مبتنی بودن بر نقشه‌ی مهندسی فرهنگی”، “بومی‌سازی شبکه‌های اجتماعی”، “حضور هدفمند در تعاملات بین المللی فضای مجازی” و ” حضور مؤثر نهادهای فرهنگی دولتی و مردمی در فضای مجازی به‌منظور توسعه و ترویج فرهنگ، مفاهیم و هویت اسلامی – ایرانی و مقابله با تهدیدات” ذکر شده است.
در قسمت فنی(سخت افزاری) به “ایجاد، تکمیل و توسعه‌ی شبکه‌ی ملی اطلاعات و تامین امنیت آن” و “تحول در شاخص ترافیک شبکه” اشاره شده است که خود این موارد نیز علاوه بر بحث‌های فنی، دارای آثار بسیار مهم محتوایی از جمله “تسلط بر دروازه‌های ورودی و خروجی فضای مجازی و پالایش هوشمند آن” و “احراز هویت” می‌باشد.
همچنین مقام معظم رهبری حدود دو ماه بعد از ابلاغ سیاست‌های برنامه‌ی ششم در حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی(14/06/1394)، به عنوان یکی از مأموریت‌های اعضای این شورا تاکید می‌کنند: “اهتمام ملی و همه‌جانبه و سرمایه‌گذاری جدی در امر ایجاد و توسعه انواع فناوری‌ها و صنایع کاملاً پیشرفته و رقابتی خصوصاً با استفاده و ایجاد رشته‌های نوین دانشگاهی و تربیت سرمایه‌های انسانی متعهد، متخصص و کارآمد مورد نیاز در بخش‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، محتوایی و خدماتی در تمامی ابعاد فضای مجازی «به‌ویژه در برنامه ششم توسعه»“(7)
فضای مجازی در لایحه‌ی برنامه‌ی ششم توسعه و تحلیل آن
از سوی دیگر باید به لایحه‌ی برنامه‌ی ششم توسعه که توسط دولت تهیه شده است نگاهی انداخت و آنرا مورد دقت قرار داد. در ماده 20-1، بند5، آماده است که “وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات موظف است تا سال دوم برنامه، تمام زیرساخت‌های لازم برای تعامل اطلاعاتی بین دستگاه‌های اجرایی بر بستر شبکه ملی اطلاعات، از طریق مرکز ملی تبادل اطلاعات NIX و با استانداردهای فنی لازم را فراهم کند.”(8)
مورد فوق تنها مورد در لایحه‌ی برنامه‌ی ششم است که تا حدودی به مسئله فضای مجازی اختصاص یافته و در آن به موضوع “شبکه ملی اطلاعات” اشاره شده است. در این موضوع نیز تنها به قسمت “تعامل اطلاعات بین دستگاه‌های اجرایی” پرداخته شده و نه کل فضای مجازی. به عبارت دقیق تر، این بند از لایحه‌ی برنامه‌ی ششم را باید بیشتر به موضوع “دولت الکترونیک” مرتبط دانست تا “فضای مجازی” به معنی عام کلمه. اما با اندکی اغماض، این مورد را در ذیل “فضای مجازی می‌توان گنجاند. همان طور که مشخص است، بند 5 ماده 20-1 لایحه، در بخش سخت افزاری و فنی می‌گنجد و نه نرم افزاری و محتوایی که اهمیت دو چندان دارد.
قابل ذکر است که “دولت الکترونیک” در بند 32 سیاست‌های کلی برنامه‌ی ششم به طور مستقل مطرح شده است: “کسب جایگاه برتر منطقه در توسعه‌ی دولت الکترونیک در بستر شبکه‌ی ملی اطلاعات.”[1]
نکته دیگر اینکه در سیاست‌های کلی “ایجاد، تکمیل و توسعه”ی شبکه‌ی ملی اطلاعات، تعیین شده است اما در لایحه تنها به “تامین زیرساخت و ایجاد” آن تصریح شده است. ضمن اینکه همان طور که اشاره شد، “شبکه‌ی ملی اطلاعات” مذکور در این بند در سطح “درون دولتی” است و نه “ملی”.
جمع‌بندی
به طور کلی می‌توان گفت که مواد و بندهای لایحه‌ی پیشنهادی دولت، با موارد سیاست‌های برنامه ششم که از سوی رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده، تناظر ندارد و چارچوب استفاده شده در ابلاغیه‌ی مقام معظم رهبری، در لایحه مبنا قرار نگرفته است. فارغ از نگاه کلی، موضوعات فرهنگی و اجتماعی در این دو سند اهمیت یکسان ندارد. با رویکردی کمّی می‌توان گفت در حالی که در سیاست‌های کلی برنامه ششم 28 ماده به موضوعات فرهنگی و اجتماعی اختصاص یافته است، در لایحه برنامه حداکثر به 2 ماده شامل 7 بند اشاره شده است. در موضوع “فضای مجازی”، در سیاست‌های کلی برنامه به 4 مورد که عمدتاً ناظر به موضوعات نرم افزاری و محتوایی بوده پرداخته شده است. در حالی که این موضوع در لایحه‌ی برنامه تنها به یک مورد –آن هم با اغماض- در مورد بستر‌های فنی و سخت افزاری شبکه ملی اطلاعات اشاره شده است و به بحث های محتوایی و نرم افزاری فضای مجازی اصلاً پرداخته نشده است.
با توجه به موارد ذکر شده، می‌توان گفت مسئلهی توجه مقام معظم رهبری به موضوع فضای مجازی و عدم اهتمام دولت در این موضوع، در بهترین حالت ناشی از غفلت و بی اهتمامی مسئولین دولت و خصوصاً مسئولین فرهنگی دولت است و مصداق “ولنگاری فرهنگی”.
لذا مجلس شورای اسلامی که وظیفه‌ی بررسی و تصویب لایحه‌ی برنامه ششم را دارد، باید به مواد مغفول در لایحه همچون مسئله فضای مجازی، توجه ویژه داشته باشد. همچنین شورای عالی فضای مجازی به عنوان اصلی‌ترین متولی این امر که طبق مأموریت ابلاغ شده از سوی مقام معظم رهبری، موظف بوده تا به طور ویژه موارد مهمی در رابطه با فضای مجازی را در برنامه ششم توسعه لحاظ کند، باید موارد مغفول در لایحه را به طور جدی پیگیری شود.
همچنین غیر از مراکز رسمی مسئول در مسئلهی فضای مجازی، گروه‌های مردمی همچون تشکل‌های دانشجویی، انجمن‌های طلاب، مراکز مطالعاتی مرتبط و… نیز باید جایگاه واقعی فضای مجازی در لایحه‌ی برنامه‌ی ششم توسعه را مورد مطالبه قرار دهند.
منابع:
1- مقام معظم رهبری، «دیدار با رئیس جمهور و اعضای هیات دولت»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت ا… خامنه ای، 03/06/1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3416
2- «مجله تایم آمریکا: جک گولد اسمیت: آیا آمریکا در قبال حملات سایبری ایران ریاکارانه عمل می کند؟»، کانال اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://telegram.me/Tabyincenter/4314
3- «مجموعه پوستر های مستند Zero Days»، کانال اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر: http://tabyincenter.ir/index.php/rasad/1395070704
4- «سومین کنفرانس امنیتی فضای سایبر و اطلاعات آمریکا و رژیم صهیونیستی»، کانال اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/qadim/index.php/free-menu-pajohesh/1395071006
5- مقام معظم رهبری، «ابلاغ سیاست های کلی برنامه ششم توسعه»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت ا… خامنه ای، 09/04/1394، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=30128
6- همان
7- مقام معظم رهبری، «حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت ا… خامنه ای، 14/06/1394، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=30658
8- «لایحه‌ی برنامه‌ی ششم توسعه، پایگاه اطلاع رسانی دولت»، 12/04/1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
