اندیشکده راهبردی تبیین – در طی سفر اخیر حسن روحانی به ارمنستان، قزاقستان و قرقیزستان علاوه بر اینکه موضوع همکاری اقتصادی میان ایران و سه کشور مذکور مطرح گردید، گزاره های متعددی نیز درخصوص همکاری اقتصادی تهران با این سه کشور به همراه روسیه و بلاروس در قالب اتحادیه اقتصادی اوراسیا[1] مورد توجه قرار گرفت. با توجه به اهمیت موضوع، نوشتار حاضر درصدد تبیین و تحلیل ساختار اتحادیه گمرکی اوراسیا، برآورد عملکرد اتحادیه اوراسیا، فرصت‌ها و چالش های اقتصادی و سیاسی حضور ایران در اتحادیه اوراسیا می باشد.

ساختار اتحادیه اقتصادی اوراسیا

اتحادیه اقتصادی اوراسیا فعالیت خود را رسماً از ابتدای ژانویه سال 2015 میلادی آغاز کرد. ریشه نظری تکوین اتحادیه اقتصادی اوراسیا را بایستی در پیشنهاد نور سلطان نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان در سال 1994 درخصوص تکوین بلوک تجاری منطقه‌ای جستجو کرد. پس از طرح این پیشنهاد، در سال 2000 بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و تاجیکستان جامعه اقتصادی اوراسیا[2] را با هدف ایجاد بازار مشترک برای کشورهای عضو به وجود آوردند که ازبکستان نیز در سال 2006 به آن پیوست. در سال 2007، روسیه، قزاقستان و بلاروس درباره ایجاد یک اتحادیه گمرکی[3] میان خود به توافق رسیدند. در سال 2009، ابتدا توافقاتی میان مسکو، آستانه و مینسک درخصوص ایجاد تعرفه گمرکی مشترک (ایجاد کد مشترک به جای قوانین داخلی) صورت پذیرفت و در نهایت، توافقات مذکور به امضای رؤسای جمهوری سه کشور رسید و بدین  ترتیب، اتحادیه گمرکی در سال 2010 میان این سه کشور شروع به فعالیت کرد. اهداف و اولویت های اتحادیه گمرکی شامل حذف تعرفه های گمرکی داخلی کشورهای عضو، ایجاد تعرفه خارجی مشترک و یک بازار واحد گسترده میان روسیه، قزاقستان و بلاروس اعلام گردید. (International Financial Consulting Group,2010)

ایده تأسیس فضای واحد اقتصادی موجب گردید رؤسای جمهور روسیه، بلاروس، قزاقستان توافقنامه ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در سال 2014 امضاء کنند که در اول ژانویه سال 2015 اجرایی گردید. هدف این اتحادیه، ایجاد فضای واحد اقتصادی، توسعه بازار مشترک و دستیابی به حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد کشورهای عضو، کاهش قیمت کالاها با کاهش هزینه های حمل و نقل مواد خام، ، ترویج رقابت سالم در بازار مشترک، سیاست های مشترک در کشاورزی، انرژی، فناوری و حمل و نقل اعلام گردید.( (International Crisis Group,2016

ارمنستان در 2 ژانویه 2015 و قرقیزستان در 6 اوت 2015 به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمدند. در حال حاضر، اعضای این اتحادیه روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان هستند که عضو اتحادیه گمرکی اوراسیا نیز می باشند. تاجیکستان، گرجستان، ازبکستان، مولداوی، اوکراین، پاکستان، ترکیه، ایران، چین و ویتنام نیز از دیگر گزینه های احتمالی عضویت در این اتحادیه اوراسیا هستند. دیمیتری مدودف، نخست وزیر روسیه نیز خبر از همکاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا و رژیم صهیونیستی در قالب قرارداد ایجاد منطقه آزاد تجاری داده است. (www.rt.com,2016)

در خصوص ارکان اتحادیه اقتصادی اوراسیا باید گفت که شورای عالی اقتصادی اوراسیا[4] مهم ترین رکن اتحادیه است که از سران کشورهای عضو تشکیل شده است. دومین رکن اتحادیه، شورای بین دولتی اوراسیا[5] است که اعضای آن، نخست وزیران کشورهای عضو هستند. کمیسیون اقتصادی اوراسیا[6]، رکن اجرایی اتحادیه است. مقر این کمیسیون به عنوان سازمان نظارتی بر اتحادیه گمرکی، در مسکو قرار دارد، متشکل از ده نفر می باشد که از هر پنج کشور عضو، دو نفر نماینده در آن حضور دارد. تیگران سرکیسیان، نخست وزیر سابق ارمنستان رئیس آن می باشد. از دیگر اعضای کلیدی کمیسیون می توان به ورونیکا نیکیشینا، وزیر تجارت اتحادیه اوراسیا اشاره کرد. در کمیسیون اقتصادی اوراسیا بیش از 1 هزار نفر از متخصصان مربوطه مشغول به فعالیت هستند. تصمیمات کمیسیون اقتصادی اوراسیا در صورتی که توسط دو سوم آراء در هیأت ده نفره تصویب شود، برای تمامی کشورهای عضو الزام آور خواهد بود. با این حال، هر یک از اعضاء از طریق کمیسیون شورای اقتصادی اوراسیا که شامل معاونان نخست وزیران کشورهای عضو است، دارای حق وتو می باشند. در صورتی که میان اعضاء در خصوص موضوعی اختلاف وجود داشته باشد، موضوع اختلاف به نخست وزیران کشورهای عضو که دو بار در سال در قالب شورای بین دولتی اوراسیا[7] با یکدیگر ملاقات می کنند، ارسال می گردد( (www.eurasiancommission.org,2016معمولاً موضوعات خطیر و بحث برانگیز به شورای عالی اقتصادی اوراسیا، که سالانه در سطح سران برگزار می گردد، ارجاع داده می شود.  همچنین یک نهاد قضایی تحت عنوان داداگاه اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد که به حل اختلاف و تفسیر مسائل حقوقی اتحادیه می پردازد.

برآورد وضعیت و عملکرد اتحادیه اوراسیا

اتحادیه اقتصادی اوراسیا با جمعیتی بالغ بر 7/182 میلیون نفر، 7/2 تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی و 3/1 تریلیون دلار تولیدات صنعتی دارد و همچنین تجارت خارجی کشورهای عضو با خارج از اتحادیه بالغ بر 877 میلیارد دلار یعنی برابر 7/3 صادرات و 3/2 واردات کل جهان است. www.eurasiancommission.org,2016)) هم چنین، اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارای سهم 7/20 از تولید گاز طبیعی در جهان، سهم 6/14 از تولید جهانی نفت، سهم تولید 5/5 درصد از کشاورزی جهان و 7/3 تولیدات صنعتی جهان را داراست. (www.eurasiancommission.org,2016)محصولات کشاورزی، مواد غذایی، ماشین آلات، انرژی عمده کالاهای صادراتی اعضای اتحادیه می باشند.

با آغاز فعالیت اتحادیه گمرکی، شاهد افزایش تجارت درون منطقه ای میان اعضای اتحادیه تا 1/32 درصد در سال 2011 بودیم که میزان آن به 62 میلیارد دلار رسید. در سال 2012، تجارت متقابل میان اعضاء، بالغ بر 68 میلیارد دلار گردید. با مرور زمان، روند نزولی تجارت در میان اعضا آغاز شد، طوریکه به ترتیب در سال 2013، 2014 و 2015 ،سقوط 5/5 درصد، 11 درصد و 8/25 درصدی تجارت به وجود آمد. در سال 2015 نیز تجارت میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به 45 میلیارد دلار کاهش یافت. در ژانویه و آوریل 2016 نیز تجارت میان اعضاء حدود 4/18 بود. .(International Crisis Group,2016)البته نبایستی وجود متغیرهای مهمی همچون کاهش قیمت جهانی نفت، تحریم های اتحادیه اروپا و امریکا علیه روسیه از سال 2014 در واکنش به اقدامات روسیه در اوکراین و کاهش ارزش شدید روبل در سال 2014 را در ایجاد چنین وضعیتی نادیده گرفت.

فرصت‌ها و چالشهای اقتصادی و سیاسی حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا

پس از ابراز امیدواری پوتین در خصوص برقراری روابط تجاری بین ایران و روسیه به رهبری اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اظهارنظر سنایی، سفیر ایران در مسکو در این رابطه که تهران علاقه مند است در ابتدا موافقتنامه تعرفه های ترجیحی بین ایران و اتحادیه به امضاء رسیده تا همکاری تجاری و اقتصادی فیمابین گسترش یافته و سپس عضویت ایران در این اتحادیه بررسی شود (www. ir.sputniknews.com)، بحث های مربوط به حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و مسائل ناشی از آن به طور جدی تری طرح گردید. در ذیل به تبیین این موضوع در قالب فرصت‌ها و چالش های اقتصادی و سیاسی حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا پرداخته می‌شود.

فرصت‌ها و چالش‌های اقتصادی

با توجه به اهداف اعلامی اتحادیه اوراسیا و تأکید روسیه بر ایجاد اوراسیای بزرگ به عنوان مرکز جدید توسعه اقتصادی از طریق مشارکت و همکاری با سایر کشورها، موضوع امضای موافقتنامه تجارت ترجیحی با کشورهای عضو مجمع اقتصادی اوراسیا از جانب ایران مطرح گردید. مقامات ایران معتقدند پس از امضای موافقنامه تجارت ترجیحی با مجمع اقتصادی اوراسیا، می توان به سوی تجارت آزاد با این کشورها حرکت کرد. (www.irna.ir,1395)به همین دلیل، تهران به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مطرح نمود که از جانب اعضای اتحادیه نیز مورد استقبال قرار گرفت. پوتین اظهار داشت این منطقه آزاد تجاری می تواند انگیزه قوی برای گسترش تجارت دو جانبه و سرمایه گذاری را فراهم آورد.( (www.rbth.com,2016نیکیشینا، وزیر تجارت اتحادیه اوراسیا نیز اعلام کرد به عنوان گام نخست، ما انعقاد یک موافقتنامه موقت تجارت آزاد با ایران را در نظر گرفته ایم، که مشخصه اصلی آن کاهش تعرفه صادرات برخی کالاهاست که به ما اجازه خواهد داد تا مزایای تجارت با ایران را به حداکثر برسانیم.( (www.tasnimnews.com,1395

وجود فرصت اقتصادی در روابط ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از آن نظر است که ایران همواره از بازار کشورهای مستقل جامعه المنافع[8] دور افتاده است، ولی در صورت همکاری نزدیک با اتحادیه می تواند به بازاری جهت صادرات محصولات خود دست یابد. ایران همچنین کشوری سرشار از منابع غنی نفتی و گازی است و به جهت قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی، یعنی قرار گرفتن بین دو دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب می‏تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه باشد. (www.iras.ir,1394)از منظر ایران، ایجاد روابط نزدیک تر با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ممکن است تبدیل به پایه‌ای برای توسعه همکاری های اقتصادی ایران با کشورهای عضو این اتحادیه شود. به همین دلیل تهران، خواستار تسریع در روند مذاکرات برای انعقاد توافقنامه و موافقت با افزایش تعداد کالاهای پیشنهادی کشورمان برای اختصاص تسهیلات و تخفیفات تعرفه‌ای شده است. ایران خواستار تعرفه‌های ویژه گمرکی برای صادرات 200 قلم از اجناس خود به این اتحادیه شده است که تاکنون این اتحادیه با کاهش تعرفه‌های ترجیحی 77 قلم از آن موافقت کرده است. (www.tasnimnews.com,1395)

 اگر اعضای اتحادیه اوراسیا طبق اهداف اعلامی خود بتوانند بازار باثباتی را فراهم آورند، بهره مندی از این بازار برای ایران هم مفید خواهد بود. در ضمن ایران می تواند کالاهایی را که با سرمایه گذاری در کشورهای عضو اتحادیه تولید کرده است، در کل اتحادیه اوراسیا به فروش برساند. حتی به عنوان مثال، قرقیزستان که ترجیحاتی از اتحادیه اروپا برای صادرات کالا بدون مالیات و عوارض دریافت کرده است می تواند این امکان را در اختیار تولیدکنندگان ایرانی کالا در قرقیزستان قرار دهد. (www.khabaronline.ir,1395)

اما باید در نظر داشت در دنیای کنونی که بر جهانی شدن اقتصاد تأکید دارد، وجود شرکای متعدد اقتصادی می تواند حوزه عملکرد کشورها را گسترش دهد، لذا ایران بایستی در کنار بهره مندی از فرصت مجاورت جغرافیایی، قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی و صادرات نفتی و گازی به کشورهای اتحادیه اوراسیا، در این میان از سایر شرکای اقتصادی خود نظیر اتحادیه اروپا و چین و مزایای همکاری با آن ها نیز غافل نشود. هم چنین ایران بایستی به مسئله تعرفه ها توجه کند؛ درصورتی که تعرفه‌های گمرکی ایران بالاتر از حد متناسب با تعرفه اتحادیه اوراسیا باشد، شکل‌گیری تعاملات با شکست مواجه می‌شود و اگر از حد متناسب پایین‌تر باشد درنهایت، ابزارهای برتری اقتصادی را به‌دست طرف مقابل بخشیده‌ایم.(میرفخرایی، 1394). اتحادیه اوراسیا مانند هر اتحادیه دیگری برای موفقیت نیاز به وجود درجه بالایی از منافع مشترک، وابستگی اقتصادی، احساس هویت جمعی دارد. در حال حاضر، وجود سطح بالایی از این متغیرها میان اعضای اتحادیه چندان به چشم نمی خورد، حال اگر اعضای دیگری مانند چین، هند، پاکستان، ایران و … نیز به این مجموعه اضافه شوند، ارزیابی وضعیت آینده اتحادیه به راحتی صورت نخواهد گرفت. لذا همکاری مطلوب و مثمرثمر اقتصادی با اتحادیه اوراسیا، عنایت به جمیع جوانب موضوع را طلب می نماید.

فرصت‌ها و چالش های سیاسی

جمهوری اسلامی ایران در کنار برقراری روابط تجاری و بهره مندی از شرایط اقتصادی بوجودآمده توسط اتحادیه اوراسیا، بایستی نیم نگاهی نیز به پیامدهای سیاسی روابط با اتحادیه داشته باشد. زمانی می توان ابعاد سیاسی روابط ایران و اتحادیه اوراسیا را تبیین نمود که در گام اول، به اهداف روسیه از ایجاد اتحادیه اوراسیا توجه نمود. منتقدان عمدتاً غربی معتقدند روسیه به سبب نگرانی از آن چه حضور غربی ها در خارج نزدیک خود می خواند و نماد آن را در انقلاب های رنگی گرجستان، قرقیزستان و اوکراین و هم چنین مذاکرات موسوم به توافق اتحادیه اروپا با ارمنستان، گرجستان، مولداوی می داند، درصدد است مانند دوران اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای پیرامون خود را تحت کنترل و نفوذ خود درآورد. البته روسیه و شخص پوتین بارها این ادعا را رد کرده و بر حاکمیت مستقل اعضای اتحادیه تأکید کرده است.

صرفنظر از عقاید منتقدان غربی، به نظر می رسد که اتحادیه اقتصادی اوراسیا به مثابه ابزاری اقتصادی در راستای رسیدن به اهداف سیاسی روسیه باشد یا حداقل اهداف اقتصادی که نتایج سیاسی در پی خواهد داشت. روس ها هویت خود را نه اروپایی و نه آسیایی دانسته و برای خود تمدنی متمایز از اروپا و آسیا در قالب منطقه اوراسیا قائل هستند. پوتین بارها نشان داده است که خواهان ارتقای جایگاه روسیه در سطح بین الملل و قائل شدن نقش بین المللی برای مسکو می باشد، حال با این شرایط، اوراسیا می تواند منطقه ای باشد که مسکو این نقش را در قالب قدرتی بی‌رقیب به نمایش گذارد. در همین راستا، پوتین خطاب به اعضای اتحادیه اوراسیا اعلام کرد به جای اینکه در حومه اروپا و آسیا قرار بگیریم و نقشی نداشته باشیم، می توانیم ازهمگرایی اوراسیایی به مثابه فرصتی برای تبدیل شدن به یک مرکز مستقل در توسعه جهانی بهره ببریم. او تأکید کرد که نظام بین الملل در حال تبدیل شدن به مناطق ژئوپلیتیکی[9] است و لذا منطقه اوراسیا هم بایستی یکی از این مناطق شود(International Crisis Group,2016). به هر حال، جایگاه سیاسی و اقتصادی روسیه همراه با برتری مسکو در دانش فنی و متخصصان در مقایسه با سایر اعضای اتحادیه اوراسیا، خواه ناخواه تأثیر خود را بر تصمیمات اتحادیه خواهد گذاشت. شاید به دلیل وجود چنین گزاره هایی است که مولداوی، گرجستان، آذربایجان، ازبکستان، اوکراین نگران هستند که مسکو در قالب اتحادیه اوراسیا و با پوشش فعالیت اقتصادی، در پی گسترش نفوذ خود در منطقه است. به همین دلیل صراحتاً با ایجاد هرگونه یکپارچگی سیاسی، مانند پارلمان مشترک و یا ارز مشترک در چارچوب اتحادیه مخالفت کردند.

فرصت‌های سیاسی ناشی از همکاری ایران با اتحادیه اوراسیا می‌تواند بیشتر در قالب روند رو به گسترش همکاری میان مسکو و تهران نمایان شود. همکاری که به خصوص در بحران سوریه و عراق، مقابله با داعش، استفاده روس‌ها از پایگاه نظامی در ایران و فروش سامانه موشکی اس 300 نمود یافته و نشان از تغییر فضای روابط ایران و روسیه دارد. حال عضویت ایران در اتحادیه اوراسیا هم می تواند تهران را به یک شریک نزدیک برای مسکو تبدیل کند. این موضوع سبب می گردد که بر نقش ایران در تحولات منطقه‌ای بیش از پیش صحه گذاشته شود و بر وزن و اعتبار آن افزوده شود. ایران و روسیه حتی می توانند در پی روابط اقتصادی در قالب اتحادیه اوراسیا، گام بعدی روابط را در گسترش حوزه همکاری‌های راهبردی-امنیتی در سطح منطقه تعریف نمایند. اما بایستی به این نکته نیز توجه شود که ایران نیز مانند هر کشور دیگری در عرصه روابط بین الملل بایستی در پی تأمین منافع ملی خود باشد، کما اینکه روس ها نیز در عرصه روابط با ایران و هر کشور دیگری الویت را به تأمین منافع ملی خود می دهند. بر این اساس، تهران هم زمان با استفاده از مزایای سیاسی عضویت در اتحادیه اوراسیا و تأکید بر اصل سیاست خارجی مستقل، همچنین خود را وارد مواجهه و رقابت های ژئوپلیتیک مسکو با سایر کشورها ننماید.

در مجموع، همانگونه که پوتین اظهار داشت از اتحادیه اقتصادی اوراسیا نباید انتظار جادو داشت. اگر اتحادیه در عمل نتایج مثبتی برای همه اعضا در پی داشته باشد، می توان به آینده آن و عضویت کشورهای جدید (از جمله ایران) در آن خوش بین بود. در غیراین صورت، نه تنها اهداف مدنظر اتحادیه و روسیه تأمین نخواهد شد، بلکه شاهد گسترش نفوذ چین و اتحادیه اروپا و ترجیح اعضای اتحادیه اوراسیا به مبادلات تجاری با آن ها خواهیم بود.

منابع:

منابع فارسی

– “اتحادیه اقتصادی اوراسیا انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد با ایران را بررسی می‌کند”،(1395)، تسنیم، قابل دسترس در:

https://www.tasnimnews.com/fa/news

– “بررسی راه‌های تجارت ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا”، (1395)، قابل دسترس در:

https://www.tasnimnews.com/fa/news

– “چشم انداز حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا”، (1394)، قابل دسترس در:

http://www.iras.ir/fa/doc/report

– “دورخیز تهران برای دستیابی به سهم بیشتر در اقتصاد آسیا”، (1395)، ایرنا، قابل دسترس در:

http://www.irna.ir/fa/News/82353903

– ” روحانی: ارتباط با اتحادیه‌ اورآسیا بر اقتصاد ایران موثر است”،(1395)، قابل دسترس در:

http://www.khabaronline.ir/detail/615255/Politics/government

– “عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا”،( 1394)، قابل دسترس در:

https://ir.sputniknews.com/iran/201512251065146/

– میرفخرایی، سیدحسن(1394)، ” اتحادیه اقتصادی اوراسیا و الزامات ژئواکونومیک آن برای ایران”، مطالعات روابط بین الملل. دوره 8، شماره 32، زمستان 1394، صفحه 143-175

منابع انگلیسی

-“About the Eurasian Economic Commission”, 2016, available: http://www.eurasiancommission.org/en/Pages/ses.aspx

-“Customs Union of Russia, Belarus and Kazakhstan”,(2010), available: http://www.ifcg.ru/en/information/customs-union.html

-“Russia-led EEU & Israel may ink free trade pact in 2017”,(2016), , available: https://www.rt.com/business/364530-eeu-israel-deal-talks/

-“The Eurasian Economic Union: Power, Politics and Trade”,(2016), International Crisis Group, available: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/

پی‌نوشت‌ها:

[1] Eurasian Economic Union (EEU)

[2] Eurasian Economic Community

[3] Customs Union

[4] Supreme Eurasian Economic Council,

[5] Eurasian Intergovernmental Council

[6] Eurasian Economic Commission (EEC)

[7]Eurasian Intergovernmental Council

[8] Commonwealth of Independent States (CIS)

[9] Geopolitical zones

زهرا محمودی /دکتری روابط بین الملل