اندیشکده راهبردی تبیین – پس از خلع مرسی و با ریاست جمهوری عبدالفتاح السیسی و روی کارآمدن مجدد نظامیان بر سریر قدرت در مصر، شاهد موضع‌گیری‌های متفاوت مصر هستیم. در این بین، عراق در زمره یکی از کشورهای هدف سیاست خارجی مصر قرار دارد. هر چند روابط مصر و عراق در ادوار معاصر خود بیشتر حول محور برتری‌های منطقه‌ای در جهان عرب استوار بوده است اما تغییر حاکمیت در مصر، درگیری عراق با بحران تروریسم داعش و محدودیت‌های اخیر عربستان سعودی برای فروش نفت به مصر و سوق‌یافتن آن به سمت عراق، حاکی از گذار دو کشور از روابط سرد گذشته است. ارزیابی سیاست خارجی دولت جدید مصر در قبال عراق در موضوعات داخلی و منطقه‌ای و همچنین فرصت‌های این نزدیکی برای ایران دارای اهمیت شایانی است.
1- نگاهی تاریخی به سیاست خارجی مصر در قبال عراق
مصر، زادگاه مهم‌ترین عقاید و جریانات سیاسی جهان عرب است؛ از ملی‌گرایی عربی گرفته تا اسلام‌گرایی؛ از ستیز با رژیم صهیونیستی گرفته تا صلح با آن، همواره تاثیرگذارترین کشور جهان عرب محسوب می‌شود (1). روابط مصر و عراق، به دلیل رقابت دائم برای کسب موقعیت برتر در جهان عرب، از استحکام چندانی برخوردار نبوده است. از نظر تاریخی، بغداد و قاهره نماینده دو قطب مخالف یکدیگر هستند. از کودتای 1952 افسران آزاد در مصر تا کودتای 1958 عبدالکریم قاسم در عراق، روابط دو کشور در چالش میان پان‌عربیسم مصری و سلطنت عراقی، در نوسان بود. با کودتای ژنرال قاسم و سرنگونی نظام سلطنتی در عراق انتظار می‌رفت که از این به بعد مصر و عراق بیشتر به هم نزدیک شوند. با توجه به اینکه این کودتا شش ماه پس از تاسیس جمهوری متحد عربی متشکل از سوریه و مصر روی داده بود و این جمهوری نخستین کشوری بود که رژیم کودتا را در بغداد به رسمیت می‌شناخت، تصور می‌شد که عراق نیز به آن خواهد پیوست. اما به دلیل تقسیمات قومی ارتش عراق و شکاف‌های اجتماعی موجود در جامعه این امر میسر نشد. روی کار آمدن انور سادات در 1970 با تعدیل پان‌عربیسم جمال عبدالناصر و سرخوردگی از پیروزی رژیم صهیونیستی در جنگ شش‌روزه، فضای مناسبی را برای گسترش روابط به وجود آورد. نقطه اوج این نزدیکی سفر 1975 صدام نائب‌رئیس شورای فرماندهی عراق به قاهره برای تقدیر از نقش سادات در مذاکرات حل اختلافات مرزی ایران و عراق بود.
روابط دو کشور با مخالفت عراق با قرارداد کمپ دیوید در 1978و پیمان صلح 1979 مصر و رژیم صهیونیستی، قطع شد و عراق در کنفرانس 1979 اتحادیه عرب در بغداد، از همه امکانات خود برای تحریم عربی مصر استفاده کرد. اما اشتباه محاسبه عراق در حمله به ایران، مصر را از بحران روابط با اعراب، رهانید. این فرض نادرست که جنگ با ایران کوتاه‌مدت خواهد بود، عراق را مجبور کرد تا اختلافاتش را با رقیب دیرینه‌اش در جهان عرب کنار بگذارد (2) نقش مصر در جنگ عراق علیه ایران در چارچوب ملاحظات قاهره در دفع تهدیدهایی چون تسریع فرآیند تجدید رابطه با جهان عرب، احساس خطر از گسترش دامنه فعالیت‌‌های ایران انقلابی و دستیابی به منافع اقتصادی قابل ارزیابی است. لذا مصر ضمن حضور مستقیم در جنگ، نه تنها سلاح در اختیار عراق قرار داد بلکه اقدام به اعزام نیرو به آن کشور برای جنگ با ایران نمود (3)
با تهاجم عراق به کویت، مصر در صف متحدان آمریکا برای آزادسازی کویت قرار گرفت و از آن پس، تنها در حد داشتن سفیر روابط با عراق ادامه یافت. با اشغال عراق در سال 2003 و سقوط سریع صدام، مصر مانند دیگر کشورهای عرب، روابط خود را با عراق قطع کرد. پس از این دوره، مصر با اتخاذ سیاستی نزدیک به عربستان سعودی، به القای ایران‌هراسی و هلال شیعی دامن زد. سخن معروف حسنی مبارک که: «شیعیان منطقه بیش از آنکه به کشورهایشان وفادار باشند، به ایران وفادارند» در همین راستا عنوان شد. سیاست خارجی مصر در قبال عراق در این مقطع بر تقویت گفتمان هویت عربی-سنی استوار بود که هویت عربی-سنی عراق را با به قدرت رسیدن شیعیان از دست رفته می‌دید. در سال 2009، مصر در اقدامی که طرح هماهنگ عربی در مقابل نفوذ ایران در دنیای عرب خوانده شد، سفیر خود را در بغداد منصوب نمود (4).
سیاست خارجی مصر پس از این مرحله تا خروج نیروهای آمریکایی از عراق، بر مبنای مولفه‌های امنیتی و تبدیل عراق به مامنی برای گروه‌های تروریستی استوار بود. مصر در دوره اخوان‌المسلمین به رغم اینکه طی چرخشی راهبردی تمایل خود را به برقراری ارتباط با عراق شیعی نشان داد و در فاصله کوتاهی هشام قندیل نخست‌وزیر مصر با سفر به عراق با نوری مالکی دیدار نمود، اما مالکی در واکنش به سقوط نظام مرسی گفت: «سقوط نظام اخوان‌المسلمین در مصر تاکیدی بر شکست سیاسی آن است.» (5) نهایتا در دوره کنونی با بازگشت مجدد نظامیان و ریاست جمهوری السیسی نیز، سیاست خارجی مصر در قبال عراق، بیشتر تحت تاثیر شیوع تروریسم داعش در این کشور و موضوعات منطقه‌ای نظیر بحران سوریه و مواضع این کشور در قبال عربستان سعودی و ایران قرار دارد.
روابط مصر و عراق در دوره کنونی بیشتر در سایه روابط با سایر قدرت‌های منطقه‌ای قرار دارد. مصر در مقطعی به عربستان سعودی نزدیک شد و عراق طی دهه اخیر به ایران نزدیک شده است. در عین حال با روی کار آمدن السیسی در مصر و انتخاب حیدرالعبادی به نخستوزیری عراق، تلاش‌ها برای خروج این روابط از حالت سردی افزایش یافته است. پس از گسترش تروریسم داعش در عراق و منطقه، قاهره، بغداد و تهران بر لزوم افزایش همکاری‌ها در این باره به فهم مشترک رسیده‌اند. عراق با گسترش روابط خود با مصر به دنبال دو هدف است: نخست، تقویت روابط دیپلماتیک و استقلال عمل بیشتر در سطح منطقه و دوم، همکاری‌های نظامی-امنیتی با قاهره (6). متقابلا برای السیسی نیز استقلال عمل در سطح منطقه و مهار تروریسم در مقابل عربستان سعودی که حامی تروریسم شناخته می‌شود، در اولویت قرار دارد.
2- موضع السیسی در قبال حضور داعش در عراق
به طور کلی راهبردهای سیاست خارجی مصر بستگی زیادی به دستیابی به ثبات سیاسی و اقتصادی داخلی و منطقه‌ای دارد. از این رو مصر جایگاه خویش را در درون جرگه کشورهای عربی تعریف کرده و تضمین و ثبات امنیت اعراب را امنیت درونی خود می‌داند. بنابراین هر عاملی که به تضعیف موقعیت کشورهای هم‌پیمان مصر منتهی شود، خطری جدی برای منافع مصر محسوب می‌گردد (7). مصر همواره جریان‌های تروریستی تکفیری را خطری علیه امنیت ملی خود دانسته و با آنها مبارزه کرده است. نمونه بارز این رویکرد را می‌توان، در صحرای سینا و در مبارزه با گروه تروریستی انصار بیت‌المقدس به عنوان شاخه داعش در مصر ملاحظه کرد. همچنین الازهر مصر که وهابیت را دشمن و رقیب منطقه‌ای خود می‌داند، از اقدامات عربستان سعودی در انتشار وهابیت انتقاد کرده است (8). دولت السیسی نیز در راستای دوری از وهابی‌گری برخی از شاخه‌های اخوان‌المسلمین، داعش را گروهی تروریستی خواند. این مساله در دیدار اخیر ابراهیم جعفری وزیر خارجه عراق با السیسی در قاهره نیز مورد تاکید قرار گرفت و السیسی بر حمایت از عراق در جنگ علیه تروریسم در سطح امنیتی و اطلاعاتی تاکید کرد (9). احمد ابوزید سخنگوی وزارت خارجه مصر نیز گفت: «گروهک تروریستی داعش و همه حامیان آن، نمی‌توانند در برابر خواست مردم خواستار صلح، دوام بیاورند.» (10). به‌علاوه، احتمال وجود شماری از اعضای اخوان‌المسلمین در داعش، موضع سخت السیسی در قبال این گروه تروریستی را افزایش داده است.
3- موضع مصر در قبال حشدالشعبی
حشدالشعبی یا نیروهای بسیج مردمی در ژوئن 2014 با فتوای آیتالله سیستانی و در شرایط حضور داعش در مناطق عمدهای از غرب و شمال عراق، به وجود آمد. در ابتدا بدنه اصلی این نیرو را شیعیان تشکیل میدادند که در ادامه سنیها، مسیحیان و اکراد فیلی نیز به آن ملحق شدند. این نیرو تحت فرماندهی نخستوزیری عراق فعالیت میکند و از حدود 60000 تا 90000 نیروی مسلح تشکیل شده است (11). موضع مصر در قبال حشدالشعبی را باید همگام با مواضع این کشور در قبال تروریسم بررسی کرد. به طور کلی رویکرد جدید در سیاست خارجی مصر با قراردادن خطر تروریسم منطقه‌ای در ردیف مسائل امنیت ملی خود، از هر گونه تلاش برای نابودی تروریسم حمایت میکند. السیسی در این باره در گفتگو با تلویزیون پرتغال گفت: «اولویت ما آن است که از ارتش‌های ملی در کشور مختلف حمایت کنیم … ما از ارتش عراق حمایت می‌کنیم» (12). همچنین ابراهیم جعفری در دیدار اخیر با السیسی در مصر، حشدالشعبی را جزئی از نیروهای مسلح عراق و تحت فرماندهی کل یعنی حیدرالعبادی نخست وزیر عراق است (13). در عین حال بحران اقتصادی مصر سبب شده است تا شاهد مواضع متفاوتی در این زمینه باشیم، که به نظر بیش از آنکه حاکی از سیاست خارجی مصر باشد، نشان دهنده استفاده ابزاری از برخی نهادهای مصری در راستای اهداف کشورهای دیگر است. برای مثال، در سال گذشته میلادی الازهر مصر در بیانیه‌ای اتهاماتی را علیه حشدالشعبی در مورد در معرض نسل‌کشی قراردادن اهالی مناطق درگیر مطرح کرد که بعدها طبق گفته محمدالبرادعی سیاست‌مدار معروف مصری مشخص شد که وزارت دارایی مصر در راستای اخذ کمک سه میلیارد دلاری از عربستان سعودی از شیخ الازهر خواسته است تا با صدور بیانیه‌ای گروه‌های شیعی ضدداعش را در عراق محکوم کند (14).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4- ویژگی‌های عراق مطلوب مصر
به رغم وجود بحران سوریه و شیوع تروریسم در منطقه که روابط مصر و عراق را هم‌گراتر میکند، در عین حال در مورد نقش عراق در زمینه سیاست خارجی مصر که خواستار ایفای نقش موثرتر منطقه‌ای است، دو نکته دارای اهمیت است:
1. به‌رغم تفاوت سیاست خارجی منطقه‌ای السیسی و مرسی، نباید انتظار بی‌اعتنایی مصر به علقه‌های ایدئولوژیک را داشت. مصر بعنوان قطب جهان عرب، سیاست خارجی منطقه‌ای خود را در قالب نظم و هویت عربی-سنی تعریف میکند، بنابراین خواستار ایفای نقش موثرتر سنیها در ساختار فعلی و آینده عراق است.
2. ثبات سیاسی و امنیتی و کاهش حجم بحران‌های مشروعیت و نفوذ دولت مرکزی عراق، در عین مطلوبیت برای مصر، زمینه مساعد ورود بغداد به معادلات منطقه‌ای را فراهم میکند که برای مصر که عراق را به عنوان رقیب عربی می‌بیند، چندان قابل قبول نیست. از سوی دیگر بی‌ثباتی در عراق هم قابلیت گسترش به نقاط دیگر منطقه مانند مصر را دارد و هم مسائل دوجانبه اقتصادی مصر و عراق مانند واردات نفت از عراق را مختل میکند. بر این اساس به نظر می‌رسد که مصر عراقی بین ثبات و بی‌ثباتی را می‌پسندد.
5- فرصت‌های نزدیکی مصر و عراق به برای ایران
روابط جدید مصر و عراق، فرصت‌هایی برای ایران محیا کرده است که می‌تواند در جهت افزایش وزن ژئوپلیتیکی ایران در منطقه مورد توجه قرار گیرد. با اینکه ایران و مصر به عنوان دو کشور در حال توسعه، از فرصت‌ها و ظرفیت‌های بالای تجاری، صنعتی و سرمایه‌گذاری برای ارتقاء توانایی اقتصادی خود برخوردارند، اما ارتقاء روابط عراق و مصر نیز برای ایران فرصت‌هایی را فراهم میکند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-5- همکاری در زمینه تروریسم
ایران و مصر می‌توانند در مبارزه با تروریسم همکاری مشترکی به عمل آورند. مهم‌ترین مولفه اقدامات تروریستی، دیدگاه افراطی و غیرانسانی مجریان آن است که برای رسیدن به اهداف خود به هر شیوه‌ای متوسل می‌شوند. به لحاظ گستردگی ابعاد و مصادیق تروریسم اعم از تروریسم غیردولتی القاعده و تروریسم دولتی رژیم صهیونیستی، ایران و مصر می‌توانند به تبادل نظر و اقدام مشترک بپردازند (15). بی‌گمان رویکرد کنونی مصر در مبارزه با تروریسم و کمک‌های آموزشی و عملیاتی این کشور به ارتش عراق، می‌تواند در تسریع روند رفع معضل تروریسم در حلقه امنیتی فوری ایران موثر باشد.
2-5- عملگرایی و هدف‌محوری
رویکرد جدید سیاست خارجی مصر و افزایش مناسبات با عراق نشان از کمرنگ شدن اهداف و ابزارهای ایدئولوژیک در سیاست خارجی مصر در مقایسه با گذشته است. بدین لحاظ پیشه‌کردن عملگرایی در سیاست خارجی و احترام به حوزه‌های نفوذ سنتی طرفین می‌تواند به تقویت روابط مصر با ایران منجر شود.
3-5- روند دوری از سیاست‌های سعودی
کاهش متحدان منطقه‌ای عربستان سعودی و عمق یافتن روابط مصر و عراق فی‌نفسه برای ایران مطلوب است. بخش مهمی از بحران‌های کنونی منطقه، از اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک کشورها نشات می‌گیرد. مصر که خود را نماینده اسلام میانه‌رو می‌داند، در روابط با عربستان سعودی تحت تاثیر برداشت‌های متفاوت از اسلام قرار دارد. گرچه همسویی رویکردهای دولت کودتایی السیسی با ریاض به ویژه همگرایی سیاسی در برابر اخوانی‌ها نشان از تبدیل مصر به جولانگاه اقتصادی و تجاری ریاض می‌داد، اما موضوع واگذاری جزایر مصری و پاسخ السیسی مبنی بر اینکه نمی‌تواند خواست مردمش را نادیده بگیرد و جزایر را به سعودی‌ها انتقال دهد، عدم همراهی با ریاض در جنگ یمن و حضور پررنگ مصر در کنفرانس گروزنی در 27 آگوست 2016، تیرهای خلاصی بر روابط قاهره ریاض بوده است (16). همچنین با توجه به سیاست‌های ضدتروریستی السیسی، حمایت عربستان از گروه‌های تکفیری زمینه واگرایی دو کشور را بالا برده است (17) حمایت‌های السیسی از بشار اسد و دولت مرکزی عراق نیز موید آغاز دوری قاهره از ریاض است. حمایت‌های عربستان از دولت السیسی در سازمان‌های منطقه‌ای نظیر شورای همکاری خلیج فارس را نیز باید بیشتر مصلحتی دانست که در راستای نگرانی از سیاست خارجی مستقل مصر صورت گرفته است.
مواضع این چنینی دولت مصر باعث شد تا عربستان از ابتدای ماه اکتبر 2016 صادرات نفت به مصر را متوقف سازد. با قطع صادرات نفت عربستان، مصر توافقنامه نفتی مارس 2016 با عراق را مورد بررسی مجدد قرار داد. حبیب‌الصدر سفیر عراق در قاهره در این باره گفت: «دولت‌های مصر و عراق توافقنامه‌ای را برای تحویل یک میلیون بشکه نفت در ماه به مصر در آینده نزدیک اجرایی می‌کنند.» (18).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4-5- افزایش ضریب نفوذ منطقه‌ای ایران
ارتقاء روابط مصر و عراق به عنوان دو کشور ریشه‌دار در منطقه و حمایت‌های دولت مصر از رویکرد ایران در سوریه و نیز سیاست‌های ضدتروریستی عراق و ایران، مقوم ضریب نفوذ منطقه‌ای ایران است. ضریب نفوذ به عنوان مولفه اثرگذاری دولت‌ها، به معنای کوشش قدرت‌های منطقه‌ای برای وادارساختن سایر دولت‌ها به ادامه عمل یا سیاستی در راستای منافع خود تعریف می‌شود. با توجه به تحولات منطقه‌ای و نقش‌آفرینی ایران در عراق، لبنان و سوریه مساله ضریب نفوذ ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته و بر گسترش نفوذ منطقه‌ای ایران پس از بیداری اسلامی و حتی رقابت برای گسترش نفوذ میان قدرت‌های منطقه‌ای اذعان شده است (19).
5-5- افزایش نزدیکی مصر به محور مقاومت
چرخش‌های انجام شده در سیاست خارجی مصر در ارتقاء مناسبات با عراق و تاثیرات آن بر رابطه مصر و ایران در عین حالی که می‌تواند به واگرایی اسلام‌گرایان اخوانی از ایران منجر شود، اما می‌تواند زمینه نزدیکی نسبی مصر به محور مقاومت را فراهم نماید. این نزدیکی فرصت‌های مختلفی در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برای ایران فراهم میکند که برای مثال می‌توان به شکاف در صف‌بندی عربستان سعودی در جنگ دیپلماتیک با ایران، نقش‌آفرینی قاهره به عنوان رقیب ریاض و همراهی سیاسی مصر با دولت اسد در بحران سوریه اشاره کرد (20).
جمع‌بندی
عراق در زمره یکی از کشورهای هدف سیاست خارجی مصر قرار دارد. روابط دو کشور به رغم سردی و رقابت گذشته، با ثبات نسبی وضعیت مصر و سر و شکل یافتن سیاست خارجی قاهره، رو به گسترش نهادده است. این گسترش روابط از سویی نتیجه افزایش عملگرایی در سیاست خارجی فعلی مصر است و از سوی دیگر نتیجه تحولات منطقه‌ای. عراق به عنوان یکی از کشورهای ریشه‌دار جهان عرب و محور بسیاری از تغییرات ژئوپلیتیکی در سطح منطقه، جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی مصر یافته است. السیسی با تروریستی دانستن داعش، از تلاش‌های دولت و نیروهای مردمی عراق در مقابله با تروریسم استقبال نموده است. در عین حال به واسطه سامانه امنیتی و نظم و هویت عربی در سیاست خارجی دولت جدید مصر، ایفای نقش موثرتر سنیها در ساختار قدرت فعلی عراق نکته مهمی است که می‌تواند از سوی دولت عراق برای استمرار هر چه بهتر این روابط مورد توجه قرار گیرد. برقراری ثبات در عراق از این جهت که هم زمینه ورود قوی‌تر عراق به معادلات منطقه‌ای را فراهم میکند و هم به امنیت‌افزایی در سطح منطقه منجر می‌شود، تاثیر دوگانه‌ای بر مصر خواهد گذارد. در عین حال تعمیق این رابطه در زمینه‌هایی همچون همکاری در زمینه مقابله با تروریسم، عملگرایی و هدف‌محوری مصر در سیاست خارجی به جای علقه‌های ایدئولوژیک، روند دوری از سیاست‌های منطقه‌ای ریاض، افزایش ضریب نفوذ منطقه‌ای ایران و افزایش نزدیکی مصر به محور مقاومت، از مهم‌ترین فرصت‌های نزدیکی روابط دو طرف برای ایران است.
منابع:
1- سیدامیر نیاکویی، کالبدشکافی انقلاب‌های معاصر در جهان عرب، تهران: نشر میزان، 1391، چاپ اول، ص 45.
2- مختار حسینی، «نقش مصر در جنگ ایران و عراق»، مجله نگین ایران، بهار 1381، شماره 1، صص 63-61.
3- اعظم ویسمه، «حمایت مبارک از عراق در جنگ با ایران/ کارگران مصری، سربازان ارتش صدام»، وب‌سایت تاریخ ایرانی، منتشر شده در تاریخ 3 اسفندماه 1389، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tarikhirani.ir/fa/files/11/bodyView/101/
4- نبی‌الله ابراهیمی، «چشم‌انداز روابط کشورهای عرب با عراق جدید»، فصلنامه مطالعات راهبردی، بهار 1389، شماره 1، صص 143-140.
5- http://www.mosallasari.ir/
6- «عملکرد عبدالفتاح‌السیسی در سال اول ریاست جمهوری مصر (بخش سوم)»، آرشیو صدا و سیما، منتتشر شده در تاریخ 01 اردیبهشت ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://arc.irib.ir/papers/item/87174
7- امیرهوشنگ میرکوشش، «اهداف و راهبردهای آینده سیاست خارجی مصر»، قابل بازیابی در پیوند زیر:
8- «از بحران جزایر تا کنفرانس گروزنی: چرا رئیس جمهور مصر از اسد حمایت میکند/پشت پرده روی‌گردانی السیسی از آل سعود»، تارنمای اسلام تایمز فارسی، منتشر شده در تاریخ 17 آذرماه 1395، قابل بازیابی در پیونذ زیر:
http://islamtimes.org/fa/doc/article/589467/
9- «جعفری: حساسیت‌ها درباره حضور سردار سلیمانی در عراق را درک نمی‌کنم/کندی عملیات موصل عمدی است، تارنمای خبرگزاری ایسنا، منتشر شده در تاریخ 7 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.isna.ir/news/95100704138/
10- «مصر: کاملا از عراق در عملیات موصل حمایت می‌کنیم»، خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ 26 مهرماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/pritable.php?nn=13950726001102
11- Knights, Michael and others, (2015), Iranian Influence in Iraq: Between Balancing and Hezbollahzation, the Washington institute, June 1, available at: http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/Iraq-and-influence-between-balancing-and-hezbollah-ization.
12- «از بحران جزایر تا کنفرانس گروزنی: چرا رئیس جمهور مصر از اسد حمایت میکند/پشت پرده روی‌گردانی السیسی از آل سعود»، تارنمای اسلام تایمز فارسی، منتشر شده در تاریخ 17 آذرماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://islamtimes.org/fa/doc/article/589467/
13- «جعفری: حساسیت‌ها درباره حضور سردار سلیمانی در عراق را درک نمی‌کنم/کندی عملیات موصل عمدی است، تارنمای خبرگزاری ایسنا، منتشر شده در تاریخ 7 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.isna.ir/news/95100704138/
14- «حشدالشعبی؛ پشت پرده جنگ روانی و تبلیغاتی علیه نیروهای مردمی»، خبرگزاری تسنیم، منتشر شده در 23 تیر 1394، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/23/798076/
15- سیدمحمد موسوی و دیگران، «انقلاب اسلامی ایران و تحولات ژئوپلیتیکی مصر (با تاکید بر فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو)»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، پاییز 1391، شماره 4، ص 158.
16- «جعفری: حساسیت‌ها درباره حضور سردار سلیمانی در عراق را درک نمی‌کنم/کندی عملیات موصل عمدی است، تارنمای خبرگزاری ایسنا، منتشر شده در تاریخ 7 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://islamtimes.org/fa/doc/article/589467/
17- محمدرضا مرادی، «متغیرهای میانجی در بهبود روابط ایران و مصر»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ 1 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
18- «در کارشکنی عربستان؛ عراق ماهیانه یک میلیون بشکه نفت به مصر می‌دهد»، خبرگزاری تسنیم، منتشر شده در تاریخ 23 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/10/23/1294972/
19- مجید روحی دهبنه و سجاد مرادی‌کلارده، «نقش افزایش قدرت منطقه‌ای ایران در سیاست‌گذاری‌های شورای همکاری خلیج فارس: 2015-2005»، فصلنامه پژوهش‌های روابط بین‌الملل، زمستان 1394، شماره 18، ص 286.
20- سعید ساسانیان، «فرصت‌ها و تهدیدات نزدیکی نسبی مصر به محور مقاومت»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ 12 دی ماه 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
