اندیشکده راهبردی تبیین – درگذشت اسلام کریم‌اف رئیس‌جمهور ازبکستان و برگزاری انتخابات در این کشور آسیای مرکزی که منجر به پیروزی میرضیایف شد، این سؤال را در میان کشورهای منطقه ایجاد کرده است که روابط ازبکستان با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای منطقه در دوران میرضیایف چگونه خواهد بود؟ هرچند هنوز نمیتوان به این سؤال پاسخ قطعی داد، اما انتخاب شخصی از داخل سیستم سیاسی که به مدت 13 سال نخست‌وزیر ازبکستان بوده است به خودی خود نشان میدهد که در آینده نزدیک تغییرات چشم‌گیری در سیاست خارجی ازبکستان رخ نخواهد داد.
1- مقایسه رویکردهای میرضیایف با اسلام کریم‌اف
اگرچه هنوز زود است که رویکردهای رئیس‌جمهور جدید ازبکستان با اسلام کریم‌اف مقایسه شود، اما پیشینه وی به عنوان نخست‌وزیری که 13 سال در کنار اسلام کریم‌اف اداره کشور را به عهده داشت کافیست تا نتوان در آینده نزدیک تغییرات چشم‌گیری را در سیاست‌های دولت ازبکستان انتظار داشت. اکنون تنها حوزه‌ای که به نظر میرسد در آینده نزدیک دچار تحول شود، اقتصاد ازبکستان است. میرضیایف که سال‌ها به عنوان نخست‌وزیر فعالیت کرده است به‌خوبی با محدودیت‌های اقتصادی کشورش آشناست و به نظر میرسد از ابتدا بر تنوع بخشیدن به منابع درآمد این کشور متمرکز شده است. آزادسازی ویزا با 27 کشور از جمله آمریکا و کشورهای اروپایی اولین اقدام دولت جدید این کشور بود. همچنین ایجاد چهار منطقه آزاد تجاری در مناطق مختلف کشور برای جلب سرمایهگذاریهای خارجی از برنامه‌های آتی میرضیایف است. چنین اقداماتی می‌تواند موجب جلب سرمایهگذاریهای خارجی به این کشور و توسعه صنعت توریسم شود و از وابستگی به قدرت‌هایی نظیر روسیه و آمریکا بکاهد. همچنین ایجاد صنایع نظامی داخلی برای نوسازی بخش نظامی از اهداف دیگر میرضیایف است.[1]
در حوزه سیاسی نیز وی در ابتدای مسئولیت خود درصدد گسترش روابط دیپلماتیک با قرقیزستان و تاجیکستان برآمد و هیأت‌هایی به این دو کشور فرستاد و هیات‌هایی از آنها را در این کشور پذیرفت.[2] ازبکستان در دوران کریم‌اف با این دو کشور بر سر آب و مرزها اختلاف داشتند. البته مسئله آب در این کشور بحرانی جدی است و ممکن است تغییر لحن و رفتار ازبکستان با هدف زمینه‌چینی برای حل مسئله آب باشد. در این صورت عدم حل اختلافات مرزی و آبی با این کشورها ممکن است موجب تنش مجدد در روابط تاشکند با این دو کشور شود.
2- رویکرد ازبکستان جدید به قدرت‌های منطقه‌ای
1-2- روسیه: اگرچه ازبکستان پس از استقلال همانند سایر کشورهای جدا شده از شوروی سابق با مشکلات متعدد اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کرد، اما این شرایط منجر به وابستگی کامل این کشور به روسیه نشد. در مقابل تاشکند نیز همچون قرقیزستان در خلال این سال‌ها کوشید از رقابت‌های آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی به نفع خود استفاده کند و از این دو ابرقدرت امتیاز بگیرد. احداث پایگاه نظامی آمریکا در ازبکستان نمونه‌ای از این سیاست تاشکند است. در نتیجه این سیاست ازبکستان در سال 2015 تجهیزات نظامی زیادی به‌صورت هدیه از آمریکا دریافت کرد.[3] در حالی که همکاری‌های امنیتی این کشور با روسیه از نظر مسکو به هیچ وجه مطلوب نبود و حتی کریم‌اف در زمان حیات خود روسیه را متهم کرد که تلاش می‌کند استراتژی امنیتی خود را از طریق این سازمان پیمان امنیت جمعی بر کشورهای منطقه تحمیل کند.[4]
اکنون با مرگ کریم‌اف بعید به نظر میرسد سیاست امتیازگیری ازبکستان از ابرقدرت‌ها در آینده نزدیک تغییر کند. در روسیه میرضیایف را به عنوان فردی می‌شناسند که خواستار عدم اتحاد کشورش با قدرت‌های بزرگ است. در سال 2012 یعنی زمانی که وی نخست‌وزیر و کریم‌اف رئیس‌جمهور بود، ترکمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی خارج شد؛[5] اقدامی که موجب نارضایتی روسیه شد.
با این وجود پیوندهای دو کشور بیش از آن است که هر یک بتوانند دیگری را نادیده بگیرند. در حدود 2.3 میلیون کارگر ازبک در روسیه مشغول به کار هستند و این یکی از بزرگ‌ترین منابع درآمد این کشور را تشکیل میدهد.[6] همچنین بر اساس قرارداد عظیمی که در مارس 2016 بین دو کشور امضا شد، گازپروم 4 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از ازبکستان خریداری خواهد کرد.[7]
با این وجود روابط دو کشور محدودیت‌های خاص خود را دارد. مهم‌ترین این محدودیت‌ها کمبود منابع مالی روسیه به دلیل تحریم‌هاست. این در حالی است که اولویت ازبکستان در رابطه با سایر کشورها صادرات، جلب سرمایه‌گذاری و کسب منابع مالی است. در حالی که منابع مالی روسیه به دلیل تحریم‌ها کاهش یافته است و همکاری با روسیه تنها قادر است بخش اندکی از منافع امنیتی ازبکستان را تأمین کند.
مشکل بعدی در روابط دو کشور اصرار روسیه بر همکاری با کشورهای عضو شوروی سابق در چارچوب سازمان‌های امنیتی و اقتصادی است. به این ترتیب در صورت اختلاف برخی از این کشورها با یکدیگر، سازمان مورد نظر و همکاری‌های ناشی از آن تضعیف می‌شوند. برای مثال خروج ازبکستان از سازمان پیمان امنیت جمعی ناشی از اختلافات مرزی ازبکستان با تاجیکستان و قرقیزستان – که حتی در سال 2012 منجر به درگیری مرزی دو کشور شد – و اختلاف بر سر عضویت افغانستان به عنوان ناظر بود.[8] این در حالی است که روسیه و ازبکستان بدون همکاری در قالب این سازمان نیز منافع امنیتی مشترکی دارند و حتی تاشکند در سال‌های اخیر از تلاش های مسکو برای مبارزه با اسلام‌گرایان افراطی در منطقه تشکر کرد.[9]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-2- چین: در میان کشورهای منطقه چین از موقعیت بهتری برای گسترش روابط با ازبکستان برخوردار است. چین در روابط با کشورهای آسیای مرکزی بیش از هر چیز بر همکاری‌های اقتصادی تأکید دارد. توانایی‌های عظیم اقتصاد چین و ظرفیت بالای سرمایه‌گذاری این کشور نیز به‌خوبی برطرف‌کننده نیاز کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان است. در راستای این هدف چین از انجام پروژه‌هایی که موقعیت این کشور را در منطقه متزلزل کند خودداری می‌کند. برای مثال چند سال قبل از احداث سد راغون توسط ایران در تاجیکستان، چین قصد ساخت نیروگاه موسوم به یاوان در رودخانه زرافشان را داشت که با اطلاع از نارضایتی ازبکستان این طرح را متوقف کرد.[10]
همکاری‌های این دو کشور از سال‌ها قبل شکل گرفته است و در همین چارچوب نیز ادامه خواهد داشت. طرح کمربند جاده ابریشم یکی از مهم‌ترین پروژه‌های چین در منطقه است که ازبکستان نیز در آن جایگاه مهمی دارد. شرکت ملی نفت چین از سال 2006 در توسعه میادین نفتی ازبکستان مشارکت دارد. همچنین گاز طبیعی ازبکستان از طریق سه خط لوله گاز آسیای مرکزی به چین صادر می‌شود و خط لوله چهارم نیز با سرمایه چین در حال ساخت است.[11]
روشن است که این روابط در دوره میرضیایف نیز ادامه خواهد یافت. در سوم ژانویه سال جاری میرضیایف به مناسبت بیست و پنجمین سالگرد برقراری روابط با چین با اشاره به سرمایهگذاریهای چین در نوسازی و توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی ازبکستان خواستار تداوم این روابط شد.[12] به علاوه چین از جمله کشورهایی است که اتباع آن بر اساس طرح جدید ازبکستان راحت‌تر ویزا دریافت خواهند کرد.
با این وجود موانعی نیز بر سر همکاری‌های دو کشور وجود دارد. یکی از این موانع روسیه است. برای مثال ایجاد منطقه آزاد تجاری در داخل سازمان شانگهای که ازبکستان هم عضوی از آن است، با مخالفت روسیه به تعویق افتاده است. به دلیل ترس از رشد اقتصادی سریع چین و سرازیر شدن کالاهای چینی به بازارهای منطقه، روسیه بحث درباره این طرح را موکول به پیوستن قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان به سازمان تجارت جهانی کرده است.[13]
مانع دوم، مسائل امنیتی منطقه آسیای مرکزی است که ازبکستان نیز نسبت به آن حساسیت زیادی دارد. در اکتبر 2016 محموله‌ای که از چین و از طریق ازبکستان به افغانستان ارسال شده بود، در بازگشت از افغانستان در مرز ازبکستان تخلیه شد و ازبکستان خواستار ادامه مسیر محموله از طریق آمو دریا شد تا نیروهای امنیتی این کشور قادر به نظارت بر آن باشند. بیشترین نگرانی تاشکند از طالبان در افغانستان است که گاهی تحرکاتی در نزدیکی مرزهای ازبکستان انجام می‌دهند.[14] اگرچه این مسئله در کوتاه‌مدت به ضرر روابط اقتصادی دو کشور است، اما در درازمدت ممکن است پکن را درگیر مسایل امنیتی منطقه برای تأمین امنیت طرح کمربند جاده ابریشم کند و روابط این کشور با کشورهای آسیای مرکزی محکم‌تر شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-2- ایران: بعد از فروپاشی شوروی، ایران از اولین کشورهایی بود که استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت. پس از آن با توجه به پیشینه فرهنگی مشترک ایران و ازبکستان به نظر می‌رسید که روابط دو کشور به سرعت گسترش خواهد یافت، اما در عمل چنین نشد.
ازبکستان تنها کشور شوروی سابق بود که در سال 1995 از تحریم‌های کنگره آمریکا بر ضد ایران حمایت کرد. به نظر میرسد علت نگرانی این کشور سکولار، رشد گرایشات اسلام‌گرایانه در میان تاجیک‌تباران ازبکستان بود و با توجه به نفوذ ایران بر گروه‌های اسلامی تاجیک تصور می‌شد ایران درصدد گسترش ایدئولوژی اسلامی در منطقه است. اگرچه این بی‌اعتمادی بر روابط اقتصادی دو کشور نیز تأثیر گذاشت، اما در این مدت ایران در احداث بیش از 116 کارخانه در ازبکستان سرمايه‌گذاري کرد که از ميان آنها 19 کارخانه به‌طور کامل با سرمايه‌گذاري ايران مشغول به کارند. از دیگر جنبه‌هاي مهم روابط ازبکستان و ايران، توسعه همکاري بين دو کشور در زمینه حمل و نقل است. در بيست و پنجم آوريل سال 2011، در عشق‌آباد در نشست چهارجانبه وزراي خارجه ازبکستان، ترکمنستان، ايران و عمان درباره تأسيس راه‌آهن بین این کشورها سندي امضا شد.[15]
با این وجود مسائلی در میان دو کشور وجود دارد که مانع همکاری‌های بیشتر می‌گردد. یکی از این مسائل بحران آب در این کشور و اختلافات آبی با تاجیکستان است. احداث سد راغون از موارد اختلاف تاجیکستان و ازبکستان است و طبیعی است که مشارکت ایران در این طرح بر روابط ایران و ازبکستان نیز تأثیرگذار باشد. برای مثال ازبکستان در سال 2010 بیش از هزار واگن حامل مواد غذایی و مصالح ساختمانی صادر شده از ایران و روسیه به تاجیکستان را توقیف کرد که با عکس‌العمل ایران مواجه شد.[16]
اگرچه تاجیکستان مخالفت تاشکند با احداث این سد را بی‌دلیل می‌داند، اما باید توجه داشت که سیر دریا و آمو دریا که بزرگ‌ترین رودخانه‌های منطقه هستند، از کوه‌های قرقیزستان و تاجیکستان سرچشمه می‌گیرند و ایجاد سد در مسیر این رودخانه‌ها می‌تواند اقتصاد ازبکستان را که متکی بر کشاورزی است، با بحران جدی مواجه کند. مشارکت در احداث نیروگاه‌های بادی و خورشیدی در تاجیکستان ممکن است راه‌حلی برای این مسئله باشد. هم‌اکنون چین در حال سرمایه‌گذاری در یک پروژه تولید برق خورشیدی در ازبکستان است.[17] ایران نیز با اجتناب از مشارکت در پروژه‌های تنش‌زا در منطقه قادر است اعتماد این کشورها را بیش از پیش جلب کند.
در حال حاضر ایران جزو 27 کشوری نیست که شرایط اخذ ویزا برای آن ها تسهیل شده است. این در حالی است که در مورد برخی از این 27 کشور صدور ویزا تنها در قالب تورهای گردشگری و یا ورود اتباع بالای 55 سال تغییر کرده است؛ اما ایران جزو هیچ یک از این دو گروه نیز نبوده است. در بررسی امکان تغییر این وضعیت پیش از هر چیز باید نگرش محافظه‌کارانه مقامات این کشور را مدنظر قرار داد. در حال حاضر تنها راه بهبود روابط با ازبکستان، افزایش سرمایه‌گذاری در این کشور با در نظر گرفتن مسایل زیست‌محیطی و الزامات جامعه سنتی ازبکستان است. از این نظر لازم است ایران از تجربه چین در منطقه کمک بگیرد. اگرچه حجم سرمایه‌گذاری چین در کشورهای منطقه بسیار عظیم است اما این سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر در جهت تأمین نیازهای چین در خصوص انرژی و حمل و نقل کالا است. این مسئله در درازمدت موجب تغییر در ساختارهای اجتماعی منطقه، مهاجرت جمعیت و در نهایت ناآرامی‌های اجتماعی خواهد شد و امنیت سرمایه‌گذاری را به خطر خواهد انداخت. حتی در صورت تأمین امنیت طرح‌ها، هزینه حفاظت از آنها به‌مرور زمان افزایش خواهد یافت. چنانچه ایران بتواند در سرمایهگذاریهای خود عوامل انسانی و طبیعی این کشور را در نظر بگیرد، قادر است حضوری طولانی‌مدت در این کشور داشته باشد.
منابع:
[1]. “A Resistance to Reform in Uzbekistan”, Stratfor, January 18, 2017, Available at: https://www.stratfor.com/analysis/resistance-reform-uzbekistan
[2]. Ibid.
[3]. “Washington’s Military Gift to Uzbekistan Questioned”, Casey Michel, July 09, 2015, Available at: http://thediplomat.com/2015/07/washingtons-military-gift-to-uzbekistan-questioned/
[4]. “Virtual Security of Central Asia, Murat Laumulin”, Global Affairs, October 7, 2012, Available at: http://eng.globalaffairs.ru/number/Virtual-Security-of-Central-Asia-15694
[5]. “How will the change of power in Uzbekistan affect relations with Moscow?”, Marina Baltachyova, Mikhail Moshkin, December 6, 2016, Available at: http://rbth.com/international/2016/12/06/how-will-the-change-of-power-in-uzbekistan-affect-relations-with-moscow_654127
[6]. “Uzbeks in Russia: Not Homesick Yet”, Petr Bologov, May 11, 2016, Available at: http://carnegie.ru/commentary/?fa=63555
[7]. “The Implications of Tightening Russia-Uzbekistan Ties”, Samuel Ramani, May 11, 2016, Available at: http://thediplomat.com/2016/05/the-implications-of-tightening-russia-uzbekistan-ties/
[8]. “Tashkent Goes, Problems Stay”, Arkady Dubnov, Global Affairs, October 2012, Available at: http://eng.globalaffairs.ru/number/Tashkent-Goes-Problems-Stay-15692
[9]. “The Implications of Tightening Russia-Uzbekistan Ties”, Samuel Ramani, May 11, 2016, Available at: http://thediplomat.com/2016/05/the-implications-of-tightening-russia-uzbekistan-ties/
[10]. “Iran to defeat rivaling interests in Tajikistan”, Nov 4, 2011, Available at: www.en.trend.az/news_print.php?news_id=1953981
[11]. Central Asia and Uzbekistan are crucial for China’s Belt and Road Initiative, Jeremy Garlick, China Daily, June 22, 2016, Available at: http://www.chinadaily.com.cn/opinion/2016-06/22/content_25800443.htm
[12]. “Shavkat Mirziyoyev: China has become a reliable partner for Uzbekistan”, Tashkenttimes, January 3, 2017, Available at: http://www.tashkenttimes.uz/national/379-shavkat-mirziyoyev-china-has-become-a-reliable-partner-for-uzbekistan
[13]. “Taming the Dragon”, Alexandr Gabuev, Global Affairs, March 19, 2015, Available at: http://eng.globalaffairs.ru/number/Taming-the-Dragon-17372
[14]. “China’s ‘Silk Road’ railway hits a snag in Afghanistan”, Mariam Amini, Oct 13, 2016, Available at: http://www.cnbc.com/2016/10/13/chinas-silk-road-railway-disrupted-by-uzbekistan-security.html
[15]. http://www.uzbekembassy.ir/fa-Ir/bilateral-relations.aspx
[16]. “ازبکستان 150 واگن توقیف‌شده تاجیکستان را آزاد کرد “، ایرنا، 7 فروردین 1389، قابل‌دسترسی در:
http://www8.irna.ir/fa/News/2000802500
[17]. “Chinese company to build solar power plant in Uzbekistan”, January 14, 2017, AZERNEWS, Available at: http://www.azernews.az/region/107572.html
