1- تحولات عرصه‌ی داخلی
در سالی که گذشت، اصلی‌ترین مسئله‌ی داخلی پاکستان، تروریسم و ناامنی بوده و دیگر مسئله‌ای که توجه ناظران مسائل داخلی پاکستان را به خود جلب کرد، بحث ادغام مناطق قبیله‌نشین این کشور در ایالت خیبر پختونخواه بود.
1-1- تروریسم
تروریسم در پاکستان، با حمایت این کشور از جنگ مجاهدین علیه شوروی در افغانستان ریشه یافت؛ جنگی که جنگجویان زیادی را از سراسر دنیا به منطقه‌ی شبه‌قاره آورد. پس از خروج شوروی از افغانستان، همین نیروهای آموزش‌دیده در پاکستان به حرکت‌های تروریستی و جدایی‌طلبانه در افغانستان روی آوردند. این گروه‌ها درنهایت به این کشور متوقف نمانده و دامن‌گیر پاکستان نیز شدند. برخی از عمده‌ترین گروه‌های تروریستی فعال در این کشور عبارت‌اند از: تحریک طالبان، لشکر عمر، سپاه صحابه، لشکر جنگوی، سپاه محمد پاکستان، جماعه الفقرا و جبهه‌ی مردمی مقاومت مسلحانه.
پاکستان در سال گذشته از سوی مجمع جهانی اقتصاد، به‌عنوان یکی از ده کشور ناامن و خطرناک جهان معرفی شد[1] و حرکت‌های تروریستی، جان حدود 1370 نفر را در این کشور گرفت.[2] عمده‌ی این حوادث تروریستی در پیشاور، لاهور، کراچی، کویته، سند و بلوچستان اتفاق افتاده‌اند و بخش بالایی از قربانیان این حوادث را، شیعیان این کشور تشکیل می‌دهند.
اگرچه سازمان اطلاعاتی پاکستان و ارتش این کشور، همواره اعلام کرده‌اند در پی تعقیب و نابودی این گروه‌های تروریستی هستند، اما بسیاری از تحلیلگران معتقدند پاکستان از برخی از این گروه‌ها به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد سیاست خارجی خود در قبال افغانستان و هند استفاده میکند.
2-1- ادغام مناطق قبیله‌ای در ایالت خیبر پختونخواه
مناطق قبایلی پاکستان[3]، شامل هفت منطقه با نام‌های «کرم»، «وزیرستان شمالی»، «وزیرستان جنوبی»، «مهمند»، «خیبر»، «اورکزی»، «باجور» و ۶ منطقه‌ی مرزی در نوار مرزی مجاور با افغانستان است. این مناطق، زمان خروج بریتانیا از شبه‌قاره و تشکیل پاکستان، تمایلی برای پیوستن به این کشور نداشتند. سپس طی معاهده‌ای که بین آن‌ها و دولت مرکزی منعقد شد، قرار شد خودمختاری آن‌ها حفظ شود، اما تحت سرپرستی دولت مرکزی و نماینده‌ی آن (Political Agent) اداره شوند. حمل سلاح در این مناطق آزاد و دفاع از آن‌جا تا حد زیادی به عهده‌ی خود این مردم سپرده شد. پس از حمله‌ی ائتلاف آمریکایی به افغانستان، این مناطق به محلی امن برای تروریست‌ها و سپس به‌مرور به یکی از منابع ناامنی در پاکستان تبدیل شد.
اواخر سال 95 بود که دولت پاکستان برنامه‌های خود را برای ادغام این مناطق قبیله‌نشین در ایالت خیبر پختونخواه طی یک بازه‌ی پنج‌ساله اعلام کرد. اقدامی که نظام دوفاکتوی حکومت خودمختار این مناطق را پایان می‌بخشد. علی‌رغم اینکه بازه‌ی زمانی در نظر گرفته‌شده برای انجام این برنامه پنج سال است، اما اعلام‌شده که برخی اصلاحات نظیر پایان بخشیدن به مجازات یا تنبیه دسته‌جمعی و بسط فعالیت دادگاه‌های پاکستان در آن مناطق ظرف چند ماه صورت می‌گیرد.
به عقیده‌ی برخی ناظران، این برنامه جهت تسهیل فعالیت سیاسی دولت در آن مناطق برای کسب رأی در انتخابات سال 2018 میلادی در پاکستان صورت می‌گیرد، اما به نظر نمی‌رسد اصلی‌ترین هدف دولت از این ادغام، باز کردن مسیر برای فعالیت‌های انتخاباتی باشد؛ زیرا اولاً مشخص نیست آرای این مردم الزاماً به نفع جریان کنونی به صندوق‌ها ریخته شود، ثانیاً اینکه با توجه به نگرانی‌های امنیتی که در این مناطق وجود دارد، تبلیغات و فعالیت‌های انتخاباتی کار چندان آسانی نخواهد بود.
ادغام مناطق قبایلی، می‌تواند گام مهمی در راستای فرآیند ملت‌سازی در پاکستان باشد و در طول زمان، کانون وفاداری را از قبیله به ملت منتقل نماید.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2- تحولات سیاست خارجی
1-2- روابط با ایران
پاکستان به‌عنوان همسایه‌ی اجتناب‌ناپذیر ایران، اولین مقصد سفر خارجی رئیس‌جمهوری این کشور در سال 1395 بود. در این سفر که به دعوت نواز شریف – نخست‌وزیر پاکستان – انجام شد، وزرای امور خارجه، کشور، نفت، صنعت، معدن و تجارت، نیرو، بهداشت و برخی دیگر از مسئولان اقتصادی، رئیس‌جمهور را همراهی می‌کردند. نگاهی به ترکیب اعضای هیئت ایرانی، گویای آن است که اصلی‌ترین اهداف این هیئت از سفر به پاکستان را تعمیق روابط سیاسی و رونق روابط اقتصادی و تجاری (و به‌خصوص توافق نهایی برای خط لوله‌ی ایران-پاکستان) شکل می‌داد. دستاورد این سفر چند یادداشت تفاهم بود و به عقیده‌ی بسیاری از ناظران، آن‌چنان که بایدوشاید نتایج ملموسی به بار نیاورد. شاید اصلی‌ترین دلایل این مسئله را بتوان به حضور پررنگ اقتصادی چین در پاکستان و نفوذ جدی سیاسی آمریکا و عربستان در نظام این کشور ربط داد. از موانع اصلی درراه تأمین گاز پاکستان از سوی ایران، می‌توان به تصمیم این کشور به خرید گاز از قطر و تأمین بخشی دیگر از نیاز خود، از خط لوله‌ی گاز تاپی[4] نام برد. در کل، به نظر می‌رسد سطح دستاوردهای سفر، با سطح هیئت ایرانی سفرکننده به پاکستان، همخوانی چندانی نداشته است.
اما این تنها سفر رئیس‌جمهوری به پاکستان نبود و آقای روحانی در اسفندماه سال 95 نیز به‌منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو اکو وارد اسلام‌آباد شد و با مقامات پاکستانی و دیگر کشورهای عضو، دیدار و گفتگو داشت. آقای روحانی و محمد نواز شریف، همچنین در حاشیه‌ی مجمع عمومی سازمان ملل نیز دیدار و گفتگو داشتند. علاوه بر سفرهای ریاست جمهوری، سفرهای دیگری نیز در سطوح مختلف توسط مقامات دو کشور صورت گرفت که سفر سرتاج عزیز (مشاور نخست‌وزیر پاکستان در امور بین‌الملل)، اعزاز احمد چودری (قائم مقام وزارت خارجه‌ی این کشور) و ناصر جنجوعه (مشاور امنیت ملی پاکستان) مهم‌ترین موارد آن‌ها محسوب می‌شود.
در رابطه با روابط و مناسبات ایران و پاکستان، باید گفت که مواضع و دیدگاه‌های پاکستان در بسیاری از مسائل، به عربستان نزدیک‌تر است تا ایران. علاوه بر عربستان، ایالات‌متحده نیز عاملی مخرب در روابط دو کشور محسوب می‌شود. دو همسایه، در مسائلی مانند امنیت مرزها، مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با گروه‌های تروریستی و مسائل تجاری منافع محتملی دارند؛ اما در حوزه‌هایی مانند یمن و افغانستان، تفاوت‌هایی در دیدگاه‌ها وجود دارد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-2- عربستان
پاکستان یکی از نزدیک‌ترین کشورها به عربستان محسوب می‌شود. آغاز تعمیق روابط دو کشور را می‌توان در دهه‌ی هفتاد میلادی جستجو کرد؛ زمانی که ضیاءالحق به‌شدت نیازمند کمک‌های مالی بود و دولت کارتر، عربستان را به اصلی‌ترین حامی مالی آن کشور تبدیل کرد.[5] از آن زمان تاکنون، پاکستان در زمره‌ی یکی از اصلی‌ترین متحدان عربستان به شمار آمده است.
روابط دو کشور در سال گذشته نیز همچنان در سطح بالایی ادامه‌یافت و در برخی حوزه‌ها تقویت شد. نواز شریف، طی یک سفر به عربستان در اردیبهشت‌ماه سال گذشته، دیدارهایی با مقام‌های سعودی و رئیس‌جمهور فراری یمن داشت و پس از آن بود که برخی منابع از توقف موضع بی‌طرفی پاکستان در قابل جنگ یمن خبر دادند که این خبر، با تصمیم اخیر پاکستان مبنی بر اعزام نیرو به جنوب عربستان تأیید شد. اخباری که درباره‌ی دیدارها و مواضع مقامات دو کشور منتشر شد، عمدتاً حکایت از ماهیت نظامی این روابط داشت که از آن میان می‌توان به اعلام آمادگی پاکستان برای آموزش نیروی هوایی عربستان، سفر وزیر دفاع عربستان به پاکستان و دیدار با نخست‌وزیر و فرمانده وقت ارتش آن کشور، سفر فرمانده نیروی هوایی عربستان به پاکستان و سفر «ژنرال قمر جاوید باجوا» فرمانده جدید ارتش پاکستان به عربستان اشاره کرد. علاوه بر این، موضوعی که توجه بسیاری از ناظران روابط عربستان و پاکستان را برانگیخت، انتشار خبر انتصاب ژنرال راحیل شریف، فرمانده سابق ارتش پاکستان به فرماندهی نیروهای ائتلاف سعودی علیه یمن بود.
نکته ای که در تحلیل روابط پاکستان با عربستان همواره باید مدنظر قرار گیرد، نیازهایی است که هریک از طرفین می‌توانند از یکدیگر برطرف نمایند. پاکستان دارای ارتشی قوی، علی‌الخصوص به لحاظ نیروی انسانی است و در روابطش با عربستان، می‌تواند نیاز به نیروی نظامی این کشور را برطرف نماید. از سوی دیگر، عربستان توان اقتصادی قوی‌تری نسبت به پاکستان دارد و می‌تواند منبع مالی قابل‌توجهی برای اقتصاد ضعیف این کشور باشد. این نقاط قوت و ضعف طرفین، به همراه علائق شخصی‌ای که برخی از رهبران دو طرف نسبت به یکدیگر داشته‌اند، بن‌مایه‌ی اصلی روابط راهبردی پاکستان و عربستان بوده است.
3-2- هند
رابطه‌ی پاکستان و هند همواره رابطه‌ای پرتنش و توأم با درگیری بوده است. تنش میان دو کشور به سال 1947 و استقلال هند و تشکیل پاکستان برمی‌گردد. هسته‌ی اولیه‌ی اختلافات دو کشور را مسئله‌ی کشمیر شکل می‌دهد که تاکنون به سه جنگ در آن حوزه انجامیده است. در سال 1947، با توجه به اختلافی که بین دو کشور بر سر منطقه‌ی کشمیر وجود داشت، مسئله به شورای امنیت ارجاع داده شد و آن شورا طی قطعنامه‌ای، تصمیم درباره‌ی سرنوشت آن منطقه را به مراجعه به آرای عمومی مردم آن واگذار کرد. موضع پاکستان در قبال این مسئله، بین‌المللی کردن موضوع و مراجعه به سازمان ملل است، درحالی‌که هند آن را مسئله‌ای داخلی می‌بیند و مراجع بین‌المللی را در آن صالح نمی‌داند. سالی که گذشت نیز شاهد اختلافات دو کشور در این حوزه بود. در مهرماه سال گذشته، نیروهای دو کشور در خط کنترل مرزی کشمیر درگیر و چند تن از نیروهای نظامی دو طرف کشته شدند.
در کنفرانس قلب آسیا که در آذرماه سال گذشته در هند برگزار شد، وزیر امور خارجه‌ی جمهوری اسلامی ایران، آمادگی این کشور را جهت میانجیگری بین هند و پاکستان در مسائل اختلافی بین دو کشور – علی‌الخصوص مسئله‌ی کشمیر – اعلام داشت، که علی‌رغم استقبال پاکستان از سوی هند با سکوت مواجه شد.[6]
تا پیش از دهه‌ی 1970، مناقشات دو کشور در حوزه‌ی کشمیر متمرکز بود، اما پس از اولین آزمایش هسته‌ای هند در سال 1974 رقابت وارد حوزه‌ی هسته‌ای و نظامی نیز شد. نگرانی‌های دو طرف از توانمندی‌های موشکی و هسته‌ای یکدیگر، در سال 1395 نیز ادامه داشت و در پی آزمایش مخفیانه‌ی یک موشک بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای از سوی هند، پاکستان نسبت به این اقدام ابراز نگرانی کرد و اعلام نمود که این اقدام می‌تواند ثبات راهبردی در جنوب آسیا را تحت تأثیر قرار دهد. این نگرانی بیشتر ازآن‌جهت بود که هند، پاکستان را از انجام این آزمایش مطلع نکرده بود. پیرو قراردادی که در سال 2005 بین دو کشور منعقد شده بود، هریک از طرفین باید هرگونه آزمایش موشکی را پیش از انجام آن، به یکدیگر اطلاع می‌دادند.
افغانستان، دیگر حوزه‌ای است که دو کشور بر سر آن تعارض دارند. در مناقشاتی که بین افغانستان و پاکستان وجود دارد، موضع هند حمایت از افغانستان است. در درگیری مرزی افغانستان و پاکستان در گذرگاه تورخم و سپس موضوع اخراج مهاجرین افغانی از پاکستان در اسفندماه سال گذشته، هند اعلام نمود برای مهاجرانی که به افغانستان بازمی‌گردند آپارتمان‌های ارزان‌قیمت می‌سازد.[7] هند و پاکستان همچنین بر سر مبارزه با تروریسم در افغانستان مواضع متعارضی دارند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4-2- افغانستان
اختلافات بین دو کشور افغانستان و پاکستان، دامنه‌ای از مسائل مختلف را در برمی‌گیرد که اختلافات مرزی را اولین و بلکه مهم‌ترین مورد آن شکل می‌دهد. دیگر موارد این اختلافات را به لحاظ تاریخی، جنگ افغانستان و روابط پاکستان با گروه‌های مخالف دولت افغانستان (ازجمله طالبان) و روابط رو به رشد افغانستان و هند تشکیل می‌دهند.
1-4-2- خط دیورند
این خط مرزی در سال 1896 متعاقب معاهده‌ای که بین سر مورتیمر دیوراند، دیپلمات بریتانیایی و عبدالرحمان خان، حاکم وقت افغانستان منعقد شد، به وجود آمد. در سال 1947 و با تشکیل پاکستان، این کشور وارث آن معاهده شد و آن را به‌عنوان خط مرزی خود با کشور افغانستان به رسمیت شناخت. بااین‌وجود، از آن زمان دولت افغانستان هیچ‌گاه آن خط را به رسمیت نشناخته و سرزمین‌های آن‌سوی این آن را جزئی از خاک افغانستان می‌داند.
در سالی که گذشت، این اختلاف مرزی، همچنان یکی از عمده‌ترین اختلافات رسمی بین دو کشور بود. مسئولین دولت فعلی افغانستان، در مقایسه با دولت قبل، مواضع کمتری راجع به این خط مرزی اتخاذ کرده‌اند و عمدتاً سعی نموده‌اند آن را از بازخورد رسانه‌ها و افکار عمومی دور نگه‌دارند؛ تا جایی که برخی از فعالان اجتماعی این کشور، دولت را به معامله‌ی پنهانی با پاکستان بر سر این خط مرزی متهم کرده‌اند.[8]
با توجه به اعلام تصمیم دولت پاکستان برای ساخت چهار گذرگاه در خط مرزی دیورند، احتمال افزایش تنش‌های سیاسی دو کشور وجود دارد.
پس‌از انفجاری که در اواخر بهمن‌ماه سال جاری در ایالت سند پاکستان به وقوع پیوست، این کشور تصمیم گرفت عبور و مرور از مرز تورخم و چمن را متوقف کند. علاوه بر آن، پاکستان به مدت چند روز حملات راکتی گسترده‌ای را از خاک خود به شهرستان «لعل پور» ولایت ننگرهار و برخی دیگر از مناطق شرقی افغانستان انجام داد که احضار سفیر این کشور در کابل را در پی داشت. افغانستان همچنین اعلام کرد به دلیل اینکه پاکستان با بستن مرز چمن و تورخم تجارت بین دو کشور را با محدودیت مواجه ساخته، از این کشور نزد سازمان جهانی تجارت شکایت میکند.[9]
2-4-2- روابط پاکستان با طالبان
ارتباط پاکستان با گروه‌های جهادی افغان، عمدتاً به دهه‌ی 1980 – زمان اشغال افغانستان از سوی شوروی – بازمی‌گردد. عمده‌ی عناصر اصلی طالبان، تحصیل‌کردگان مدارس دینی جمعیت اسلامی پاکستان بودند. پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان و استقرار حکومت طالبان در این کشور نیز، پاکستان – و علی‌الخصوص دستگاه اطلاعاتی این کشور – حامی اصلی این گروه محسوب می‌شد. با سرنگونی حکومت طالبان در پی حمله‌ی ائتلاف آمریکایی به افغانستان، گفته شد رهبران این گروه به پاکستان گریخته‌اند. این مطلب در سخنرانی سرتاج عزیز – مشاور امنیتی و بین‌المللی نخست‌وزیر پاکستان – نیز برای اولین بار مورد تأیید قرار گرفت.[10] باوجوداینکه پاکستان مدعی است که در حال راضی کردن طالبان به آمدن بر سر میز مذاکره است، در آبان ماه امسال بود که عبدالله عبدالله از روابط پاکستان با طالبان انتقاد کرد و آن را مانع بزرگی برای به نتیجه رسیدن فرآیند صلح دانست.[11] پیش از آن، شورای صلح افغانستان نیز اعلام کرده بود پاکستان تمایلی ندارد طالبان را بر سر میز مذاکره بکشاند.[12] به نظر می‌رسد با توجه به عمق روابط پاکستان با طالبان، دولت افغانستان در قانع کردن طالبان به راه‌حل سیاسی، به کمک پاکستان نیازمند است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5-2- آمریکا
پاکستان و ایالات‌متحده، از بدو تشکیل پاکستان، روابط پابرجا، اما پرفراز و نشیبی را تجربه کرده‌اند. در دهه‌ی 1950 و پس‌ازآن، پاکستان به‌منظور برآوردن نیازهای نظامی خود، سعی در نزدیکی هرچه بیشتر روابط با آمریکا داشت، اما جنگ‌هایی که بین پاکستان و هند درگرفت، به‌وضوح قابل‌اتکا بودن آمریکا را به‌عنوان یک متحد زیر سؤال برد. اشغال افغانستان از سوی شوروی، این دو کشور را تا حدی به هم نزدیک‌تر ساخت، اما با خروج شوروی از آن کشور و پایان جنگ سرد، روابط این دو کشور نیز رو به سردی گرایید. در حمله‌ی ائتلاف آمریکایی به افغانستان نیز پاکستان به‌اجبار، به جبهه‌ی مقابله با تروریسم پیوست.[13]
در سال 1395، تیرگی در روابط دو کشور همچنان ادامه داشت که اصلی‌ترین نمودهای آن را می‌توان در عدم تحویل جنگنده‌های اف-16 از سوی آمریکا، نزدیکی روابط امریکا با هند، قطع و مشروط کردن کمک‌های مالی و همچنین عدم صدور ویزا برای معاون مجلس سنای پاکستان مشاهده کرد.
دورنمای سال بعد
با توجه به روند تحولات پاکستان در سال 1395، به نظر می‌رسد در حوزه‌ی مسائل داخلی، پیشرفت ادغام مناطق قبیله‌ای در ایالت خیبر پختونخواه را شاهد خواهیم بود که ممکن است تنش‌هایی را نیز در این مناطق به دنبال داشته باشد. در سال 96 نیز همانند سال پیش، به‌احتمال فراوان شاهد ادامه‌ی عملیات تروریستی در شهرهای این کشور خواهیم بود که به همراه مناقشات مرزی پاکستان و افغانستان، روابط دو کشور را بازهم تنش آلود خواهد کرد.
همچنین علی‌رغم تلاش مسئولین سیاست خارجی، به نظر نمی‌رسد تفاوت چشمگیری در روابط ایران و پاکستان – علی‌الخصوص در حوزه‌های تجاری و مباحث صدور انرژی – ایجاد شود.
در سال جدید، احتمالاً شاهد تعمیق بیشتر روابط پاکستان با عربستان و حتی احتمال ورود محدود این کشور به جنگ یمن خواهیم بود.
در رابطه با آمریکا نیز، پاکستان سعی خواهد کرد تیرگی‌های موجود را کاهش و روابط خود را با این کشور بهبود بخشد. با توجه به تماس‌هایی که اخیراً بین سران دو کشور برقرار شده، بعید نیست در آینده‌ی نزدیک شاهد سفر برخی از مقامات پاکستانی به آمریکا باشیم.
منابع:
[1] خطرناک‌ترین کشورهای جهان از نگاه مجمع جهانی اقتصاد، باشگاه خبرنگاران جوان، قابل‌دسترسی در:
http://www.yjc.ir/fa/news/5818341/.
[2] South Asia Intelligence Review, Major incidents of Terrorism-related violence in Pakistan – 2016, at:
http://www.satp.org/satporgtp/countries/pakistan/database/majorincidents2016.htm.
[3] Federally Administered Tribal Areas (FATA).
[4] Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India (TAPI).
[5] گزارشی از کتاب «ایران و پاکستان، امنیت، دیپلماسی و تأثیر آمریکا»، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل‌دسترسی در:
[6] برای مطالعه‌ی بیشتر، بنگرید به:
ایران و میانجیگری بین هند و پاکستان، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل‌دسترسی در:
[7] تقابل ادامه‌دار هند و پاکستان بر سر افغانستان/هند برای افغان‌های اخراجی از پاکستان خانه می‌سازد، خبرگزاری تسنیم، قابل‌دسترسی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/12/20/1351039/.
[8] فعالان جوان: حکومت در مورد خط دیورند طور پنهانی معامله کرده است، رادیو آزادی، قابل‌دسترسی در:
http://da.azadiradio.com/a/27799121.html.
[9] افغانستان از پاکستان در سازمان تجارت جهانی شکایت میکند، اسپوتنیک دری، قابل‌دسترسی در:
https://dari.sputniknews.com/opinion/201702261168685/.
[10] Pakistan Has Finally Admitted That Afghan Taliban Leaders Are Living There, Time, at:
http://time.com/4247456/pakistan-taliban-afghanistan-sartaj-aziz/.
[11] “تا حمایت پاکستان از طالبان قطع نشود، به میانجیگری آن کشور اعتماد نیست”، رادیو آزادی، قابل‌دسترسی در:
http://da.azadiradio.com/a/27327047.html.
[12] پاکستان برای حضور طالبان در مذاکرات صلح افغانستان تمایلی ندارد، خبرگزاری تسنیم، قابل‌دسترسی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/01/07/1034028/.
[13] برای مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به:
گزارشی از کتاب «ایران و پاکستان، امنیت، دیپلماسی و تأثیر آمریکا»، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل‌دسترسی در:
