اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین – ترکیه در سال 95 درگیر مسائل متعدد داخلی و خارجی بوده است که برخی از آن‌ها از سال 94 ادامه داشته و برخی دیگر جدید بودند. بحران سوریه، انفجارهای متعدد تروریستی و درگیری نظامی با حزب کارگران کردستان ازجمله مهم‌ترین مواردی هستند که از سال 94 ادامه داشته و گمان می‌رود بعد از اتمام سال 95 نیز همچنان این کشور را درگیر نمایند. اما اتفاقاتی مانند کودتای نافرجام و تغییر نخست‌وزیر از داوود اوغلو به ییلدریم، ترور سفیر روسیه در ترکیه و ورود نظامی این کشور به سوریه مهم‌ترین مواردی هستند که در سال 95 رخ نمودند. در ادامه مهم‌ترین تحولات داخلی و خارجی ترکیه آورده می‌شوند.

1- تحولات داخلی

1-1- اعلان‌جنگ رسمی پ.ک.ک به دولت ترکیه

11 فروردین 1395، مراد کاراییلان فرمانده کل نظامی گروه پ.ک.ک علیه دولت ترکیه اعلان‌جنگ رسمی کرد. طی این اعلان فرمانده گروه “پ.ک.ک” (حزب کارگران کردستان) طی پیامی از طریق بیسیم آغاز جنگ همه‌جانبه با دولت مرکزی را اعلام و از کلیه نیروهای این گروه خواست به مراکز دولتی و نظامی ترکیه حمله کنند.[1] بعد از اعلام جنگ مسلحانه پ. ک. ک ده‌ها مورد درگیری بین این گروهک نظامی تروریستی و دولت ترکیه عمدتاً در جنوب شرقی ترکیه رخ داده و موجب تلفاتی از دو طرف گردید.

2-1- تغییر نخست‌وزیر ترکیه از «احمد داود اوغلو» به «بن‌علی یلدریم»

اردیبهشت 95 احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه اسبق و نخست‌وزیر ترکیه در یک کنفرانس خبری خواهان برگزاری کنگره فوق‌العاده حزب عدالت و توسعه و تعیین رئیس جدید برای آن شد. این سخن داوود اوغلو به معنی کناره‌گیری از نخست‌وزیری ترکیه بود که با توجه به شواهد و قراین موجود این‌گونه تعبیر شد که تحت‌فشار رجب طیب اردوغان اتفاق افتاده است. دلیل این فشار بیشتر اختلاف بر سر مسائل داخلی بود تا سیاست خارجی. داوود اوغلو بعد از استعفا هرچند در مورد دلیل اصلی استعفای خود سکوت کرد اما همچنان معمار سیاست خارجی ترکیه بر مبنای نوعثمانی‌گری محسوب می‌شود.

مهم‌ترین تأثیر استعفای داوود اوغلو و انتخاب بن علی یلدیریم به‌عنوان نخست‌وزیر آماده شدن زمینه برای تغییر قانون اساسی ترکیه و نظام سیاسی این کشور از پارلمانی به ریاستی محسوب می‌شود.

3-1- کودتای نافرجام ترکیه

با شکست کودتای بخشی از ارتش علیه دولت رجب طیب اردوغان در تیرماه 95 اعلام وضعیت اضطراری در ترکیه و به‌تبع آن اخراج ده‌ها هزار کارمند دولتی، بازداشت هزاران روزنامه‌نگار، آکادمیسین و تعطیلی ده‌ها روزنامه و انجمن توسط دولت ترکیه باعث شد که روابط ترکیه و اتحادیه اروپا به تیره‌ترین دوران تاریخی خود برسد. اتحادیه اروپا با تصویب قطعنامه غیر الزام‌آور تعلیق مذاکرات عضویت ترکیه در این اتحادیه یکی از برجسته‌ترین نشانه‌های تیرگی روابط دو طرف را نمایان کرد. اختلافات آنکارا و بروکسل به بالاترین سطح خود نیز رسید به‌طوری‌که اتحادیه اروپا ترکیه را تهدید کرد که اگر مجازات اعدام به این کشور برگردد، پرونده عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را برای همیشه می‌بندد.

درصحنه داخلی ترکیه، فضای به وجود آمده پس‌ازاین کودتای نافرجام، فرصتی را برای تحت‌فشار قرار دادن مخالفان در اختیار حزب حاکم قرارداد. پس از گذشت یک هفته موج بسیار شدیدی از دستگیری‌ها در این کشور به راه افتاد، که هنوز هم کم‌وبیش ادامه دارد. البته دستگیری‌ها مختص ارتش نبوده و شامل کارکنان دستگاه‌های دولتی بخصوص آموزش و پروش، اساتید دانشگاه‌ها و قُضات و به‌طورکلی هر فرد منتسب به طرفداری از جنبش گولن شده است.[2]

4-1- ترور سفیر روسیه در ترکیه

ترور«آندری کارلوف» سفیر روسیه در آنکارا در 29 آذرماه 95 به وقوع پیوست. بلافاصله پس از این ترور، روسیه اعلام کرد که این ترور یک روز قبل از اعلام نتیجه مذاکرات دو کشور در مورد سوریه و باهدف ضربه زدن به روابط روسیه و ترکیه انجام‌شده است و روسیه اجازه نخواهد داد که این مسئله به روابط دو کشور ضربه بزند. بااین‌حال بعدازاین ترور بسیاری از تحلیل گران مسئله عمق نفوذ تفکرات گولنی به لایه‌های امنیتی ترکیه را موردتوجه قراردادند و وقوع چنین حملاتی از سوی محافظان شخص اردوغان علیه وی را نامحتمل ندانستند.

5-1- آغاز محاکمه گولن و ۲۶۹ نفر دیگر به اتهام مشارکت در کودتای نظامی ترکیه

بعد از کودتای نافرجام نظامی و اتهاماتی که دولت ترکیه به فتح‌الله گولن مبنی بر دست داشتن و هدایت کودتا وارد کرد، دولت این کشور رسماً محاکمه 2700 نفر از مظنونان دخالت در کودتای نظامی نافرجام را آغاز کرد. مظنونان که 152 نفر آن‌ها پیش‌ازاین بازداشت‌شده‌اند، شامل مقام‌های ارشد سابق ارتش ترکیه هستند. مهم‌ترین کسی که در این پرونده محاکمه می‌شود، بی‌شک فتح‌الله گولن است که بارها اتهامات آنکارا در خصوص دست داشتن در کودتای نظامی را رد کرده است. اما صاحب‌نظران و کسانی که اتفاقات ترکیه را رصد می‌کنند معتقدند « مسئله اصلی اردوغان، پس گرفتن و محاکمه گولن نیست. دغدغه وی این است که پایگاه‌های اجتماعی گولن را در داخل ترکیه از بین ببرد و مستمسک خوبی نیز برای این کار پیدا کرده است. اردوغان رسانه‌های فراوانی دارد و در سروصدای آقای اردوغان، صدای گولن کاملاً گم می‌شود.»[3]

6-1- تهیه و تصویب پیشنویس قانون اساسی جدید ترکیه

در آخرین روزهای سال 95 پیشنویس قانون اساسی جدید ترکیه حاوی اصلاحات پیشنهادی حزب حاکم به تأیید کمیسیون قانون اساسی پارلمان رسید و در صورت تصویب و تأیید نهایی در رفراندوم، مهم‌ترین گام عملی به‌سوی ریاستی شدن نظام ترکیه برداشته خواهد شد. مهم‌ترین تغییراتی که درواقع هدف نهایی قانون اساسی جدید نیز محسوب می‌شود، حذف سمت نخست‌وزیری و تمامی ارگان‌های وابسته به آن است و در مقابل، مقام ریاست جمهوری با حیطه‌ اختیارات بسیار وسیع‌تری سر برمی‌آورد. کشورهای اروپایی با مخالفت با اصلاحات پیشنهادی حزب عدالت و توسعه آنها را زمینه ساز ظهور دیکتاتوری در این کشور دانست و ترکیه را تهدید کرد که اگر اصلاحات پیشنهادی تصویب شوند روند پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا را متوقف کند.[4] همچنین روابط بین ترکیه و برخی کشورهای اروپایی بدلیل ممانعت این کشورها از تجمع هواداران حزب حاکم ترکیه برای تبلیغ پینویس قانون اساسی ترکیه متشنج شد.

2- تحولات خارجی

1-2- ورود نظامی ترکیه به سوریه

ترکیه پس از گذشت حدود 6 سال از بحران سوریه در شهریور سال 1395 طی یک اقدام مداخله‌جویانه نظامی،نیروهای مسلح خود را وارد خاک سوریه کرد. این کشور سوم شهریورماه دخالت نظامی خود در سوریه با نام عملیات درع الفرات (سپر فرات) را آغاز کرد. در مرحله اول حدود 7 هزار سرباز ترک وارد سوریه شدند[5]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

2-2- عادی‌سازی روابط ترکیه با روسیه و رژیم صهیونیستی

روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی در سال 2010 میلادی پس از حمله نظامیان رژیم صهیونیستی به کشتی حامل کمک‌های انسان دوستانه برای نوار غزه که منجر به کشته شدن 10 نفر از شهروندان ترکیه شد، به‌شدت متشنج گردید. پس‌ازآن ترکیه سه شرط عذرخواهی، پرداخت غرامت و پایان دادن به محاصره غره را برای عادی‌سازی روابط خود با رژیم صهیونیستی تعیین کرد. 7 تیر95 «بینالی ایلدریم» نخست‌وزیر ترکیه در یک نشست مطبوعاتی از امضای توافقنامه عادی‌سازی روابط میان آنکارا و تل‌آویو خبر داد درحالی‌که علی‌رغم عذرخواهی و پرداخت غرامت هنوز شرط سوم مبنی بر رفع محاصره از غزه فراهم نشده بود. پس‌ازاین ترکیه در بین طرفداران مقاومت اسلامی به سازش با رژیم صهیونیستی متهم شد.[6]

3-2- نامه عذرخواهی اردوغان به پوتین به خاطر سرنگونی جنگنده روسی و درخواست عادی‌سازی روابط ترکیه با روسیه

آبان 1394 ، پس از سرنگونی جنگنده روسی، به نظر میرسید رابطه مسکو و آنکارا تا آیندهای غیرقابل‌پیش‌بینی تیره باشد، بااین‌حال باگذشت مدت کوتاهی، اظهارات ترکها به‌سرعت آشتیجویانه شد. اما در مقابل، روسها سه شرط عذرخواهی رسمی، پرداخت غرامت و مجازات عاملان قتل خلبان روسی را برای عادی‌سازی روابط تعیین نمودند. شروطی که به نظر نمیرسید به‌سرعت از سوی آنکارا پذیرفته شود. به‌ویژه شرط عذرخواهی رسمی که پرستیژ دولت اردوغان را به‌شدت هدف قرار میداد. بااین‌وجود، سرانجام در تیر ماه 95 رئیس‌جمهور ترکیه سختترین گام را برای بازسازی روابط با روسیه برداشت و نامه‌ای خطاب به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نوشت و علی‌رغم اینکه عبارتی مبنی بر عذرخواهی بکار نبرد، اما کلیت نامه حاکی از عذرخواهی ترکیه از روسیه بود.

چالش‌های ترکیه در دو سطح داخلی و خارجی، اولین دلیلی است که باعث شده است این کشور برای عادی‌سازی روابط با روسیه اقدام کند. به نظر میرسد اقدام آنکارا برای عادی‌سازی روابط با مسکو باهدف کاهش مسائل و مشکلات ترکیه در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی است[7] در سطح داخلی، تنش در رابطه با روسیه، به دو دلیل انتقادها از حزب حاکم را بیشتر می‌کند. از یک‌سو مقابله آنکارا با کردها شکل و شمایل جنگ داخلی به خود گرفته و از سوی دیگر اختلاف داخلی در حزب حاکم عدالت و توسعه افزایش‌یافته است. در چنین شرایطی تنش در روابط مسکو و آنکارا، هزینه‌های اقتصادی به جامعه ترکیه تحمیل می‌کند که موجب افزایش نارضایتی در جامعه می‌شود. در عرصه خارجی، اگرچه امکان تبدیل مشکلات و اختلاف‌ها در رابطه ترکیه با اتحادیه اروپا و آمریکا به بحران کم است، اما می‌توان گفت یک سرخوردگی در این روابط وجود دارد که تا زمان حضور اردوغان در قدرت امکان تغییر آن کم است و بر این اساس نیز کارشناسان در آنکارا از لزوم نزدیک شدن رابطه با روسیه می‌گویند.[8]

4-2- تنش در روابط آمریکا و ترکیه پس از کودتای نافرجام

روابط بین ترکیه و آمریکا درباره بازگرداندن فتح‌الله گولن به تنش گرایید. دولت ترکیه تشکیلات فتح‌الله گولن را متهم اصلی کودتا در ترکیه می‌دانست و برای ادعای خود مستندات محکمی هم به آمریکا فرستاد و از آمریکا درخواست رسمی کرد تا فتح‌الله گولن بازداشت و به ترکیه بازگردانده شود. بازگرداندن فتح‌الله گولن آن‌چنان برای دولت ترکیه حیاتی بود که مقامات این کشور آمریکا را تهدید می‌کردند که آینده روابط دو کشور بستگی به این مسئله دارد. دولت ترکیه با فرستادن هیئت بلندمرتبه با ریاست «بکر بوزداغ» وزیر دادگستری ترکیه به واشنگتن جدیت خود را نشان داد و بر خواسته خود اصرار می‌کرد. دولت آمریکا با بهانه اینکه بازداشت فتح‌الله گولن به قوانین داخلی ایالت پنسیلوانیا بستگی دارد و دولت آمریکا نمی‌تواند دخالتی در این مورد داشته باشد، فقط اعلام کرد که می‌تواند همکاری‌های حقوقی و قضایی با ترکیه انجام دهد.

5-2- اختلاف با آمریکا در راستای آزادسازی رقه و موصل از دست داعش

اینکه چه گروه‌هایی در آزادسازی رقه مشارکت کنند، یکی از مسائل اختلافی ترکیه و آمریکاست. ترکیه حزب اتحاد دموکراتیک (پ.ی.د) را به‌عنوان شاخه سوری حزب کارگران کردستان یک گروه تروریستی معرفی می‌کرد و مخالف مشارکت نیروهای پ.ی.د در عملیات آزادسازی رقه بود اما آمریکا از این گروه حمایت کامل می‌کند. درحالی‌که نیروهای ائتلاف علیه داعش تحت رهبری آمریکا حمایت بسیار محدوی از عملیات سپر فرات ترکیه در الباب انجام می‌داد، روسیه تصاویری در اواخر سال 2016 منتشر کرد که نشان از عملیات مشترک روسیه و ترکیه در سوریه بود. البته روابط راهبردی ترکیه و آمریکا هم‌چنان ادامه دارد. با موافقت ترامپ با طرح ترکیه مبنی بر ایجاد منطقه امن در شمال سوریه، همگرایی این کشور بیشتر از قبل شده است.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

6-2- دور شدن ترکیه از آمریکا و مذاکره با ایران و روسیه در مورد بحران سوریه

علی رغم ادعاهای آمریکا در مورد مبارزه با داعش، آنکارا آمریکا را متهم می‌کرد که نه‌تنها از عملیات نظامی ترکیه علیه داعش حمایت نمی‌کند، بلکه گروه تروریستی پ.ی.د را مسلح به سلاح‌های آمریکایی کرده است. دی ماه 95 درنهایت آنکارا تصمیم گرفت به مذاکره و همکاری مشترک با مسکو و تهران در مسئله سوریه بپردازد. این دقیقا در زمانی رخ داد که فرایند انتقال قدرت در آمریکا از اوباما به ترامپ در جریان بود.

7-2- عقب‌نشینی ترکیه از سیاست براندازی نظام سوریه

یکی از اتفاقات مهم در سیاست خارجی ترکیه در سال 95، عقب نشینی رسمی این کشور از سیاست براندازی نظام سوریه و حذف بشار اسد از قدرت است. ترکیه با ورود به همکاری سه جانبه با ایران و روسیه قبول کرد تا تمرکز خود را بر روی مبارزه با داعش قرار دهد و هرچند موقتاً از سیاست حذف بشار اسد عقب نشینی کند. البته اردوغان تاکید کرده است که بشار اسد نمی‌تواند رئیس جمهور سوریه باشد اما در دولت انتقالی امکان حضور او وجود دارد. پیش‌تر، حضور اسد در دولت انتقالی نیز مدنظر ترکیه نبود.

3- دورنمای سال 96

تحولات داخلی و موقعیت حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه در سال 96 تا حدود بسیار زیادی بستگی به نتیجه همه‌پرسی قانون اساسی این کشور بستگی دارد. اگر اردوغان نتواند موافقت عمومی با اصلاحات پیشنهادی در قانون اساسی را کسب کند، آینده‌ی حزبی که مؤسس آن محسوب می‌شود با افق تاریکی مواجه خواهد شد و شکست در همه‌پرسی پیش‌نویس قانون اساسی می‌تواند مقدمه‌ی شکست این حزب در انتخابات شهرداری‌ها، مجلس و ریاست جمهوری را فراهم کند. در صورت تصویب نیز علی‌رغم تقویت پایه‌های قدرت حزب حاکم، روابط ترکیه با اتحادیه اروپا را به‌شدت تیره خواهد کرد و احتمال دارد این اتحادیه موضوع پیوستن ترکیه به اعضای خود را از دستور کار خارج کند.

درگیری با پ.ک.ک. گمان می‌رود در سال 96 نیز ادامه داشته باشد و عمدتاً مناطق جنوب شرق این کشور را تحت تأثیر قرار داده و با ناامنی مواجه کند. سخت‌تر شدن موضع دولت در قبال کردها و دستگیری تعدادی از نمایندگان کرد مجلس و لغو مصونیت آن‌ها شرایط را برای گفتگو با آن بخشی از جامعه کردی این کشور که اقدام به مبارزه مسلحانه نکرده‌اند نیز سخت خواهد کرد.

در عرصه‌ی سیاست خارجی با توجه به شرایط دولت کنونی آمریکا، به‌احتمال‌زیاد ترکیه همچنان تمایل خود به روسیه و ایران در مورد موضوع سوریه را حفظ کرده و درعین‌حال به روابط نزدیک خود با عربستان ادامه خواهد داد.

پی‌نوشت:

[1] http://www.mashreghnews.ir/news/550837

[2] نبوی، سید مهدی، کودتای ترکیه، پیامدهای داخلی و آینده تحولات منطقه‌ای، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/13355

[3] نشست بررسی دلایل و پیامدهای کودتای نافرجام ترکیه، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/11145

[4] برای مطالعه بیشتر ر.ک. به:

نوریِ‌اصل احد، قانون اساسی جدید ترکیه و تاثیر آن بر آینده این کشور، منتشر شده در اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/17989

[5] http://www.mashreghnews.ir/news/674781

همچنین ر.ک. به:

دستمالی محمدعلی، بررسی احتمالات مداخله‌ی نظامی ترکیه در سوریه، منتشر شده در اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر: