اندیشکده راهبردی تبیین – عراق از آن دست کشورهایی است که احتمالا تا سال‌های متمادی، امکان‌سنجی تجزیه در آن یکی از سوژه‌های ژورنالیستی و پژوهشی محسوب خواهد شد. نبود یک وحدت و هویت ملیِ منسجم، به‌مثابه چتری که آحاد ملت عراق را پوشش دهد، از جمله دلایل بروز و ظهور سیاسی و میدانی هویت‌های قومی و مذهبی در این کشور محسوب می‌شود. این، البته ریشه در تاریخ دارد. دولت‌سازی و ملت‌سازی تحمیلی که با قرارداد شوم سایکس-پیکو در سال 1917 بر سر میراث امپراتوری عثمانی آوار شد، زودتر از هر جای دیگر، در عراق تازه تاسیس‌شده خود را آشکار ساخت.[1] حتی اگر از اشغال عراق در سال 2003 توسط ایالات متحده آمریکا و متحدانش هم یاد نشود، همین قرارداد سایکس‌-پیکو، گویای نقش «مداخلات خارجی» در وضع کنونی عراق خواهد بود. توزیع قدرت، صرفا در میان عرب‌های سنی بدون نگاه به شیعیان، اکراد، ترکمن‌ها و … و حتی سرکوب اینان با سیاست‌های فرهنگی-اجتماعی هم‌چون جابجایی‌های جمعیتی و پای‌کوبیدن بر سیاست تعریب در مدارس و … همه از پیامدهای سیاست انگلیس در منطقه است. حتی زمانی که عراق در فضای جنگ سرد، تمام قد در بلوک شرق ایستاد، قدرت، چنان برای دولت‌مردان این کشور مزه کرد که آن‌چه انگلیس در این کشور کاشته بود را حالا بدون او، درو می‌کردند! همین عدم توازن در توزیع قدرت میان گروه‌های مختلف قومی و مذهبی هم باعث شد تا وقتی صدام سقوط کرد و شیعیان در انتخاباتی دموکراتیک، طبق پیش‌بینی‌های مبتنی بر میزان جمعیت، عمده کرسی‌های پارلمان را از آن خود کردند، اهل سنت عراق حتی اگر خود را تماما با صدام و حزبش هم هم‌صدا نمی‌دید، به این تغییر عادلانه در قدرت معترض شود. نگاهی به کنش‌‌های انتخاباتی گروه‌های اهل سنت در سال‌های 2004 و 2005 گویای نوعی سردرگمی است؛ آیا در همه‌پرسی قانون اساسی شرکت کنیم؟ آیا در انتخابات پارلمانی شرکت کنیم؟ اهل سنتی که تا پیش از 2003 خود را با وجود برخی انتقادات به صدام در راس قدرت می‌دید، حالا باید برای حضور و مشارکت در نظامی جدید تصمیم می‌گرفت. گزینه‌های متفاوتی روبروی آن‌ها بود؛ پذیرش و مشارکت در نظام جدید در عین حفظ رویکرد انتقادی، عدم پذیرش ساختارهای جدید و تحریم آن با دو رویکرد تخریبی و انزواگرایانه ، تلاش برای استقرار فدرالیسم در عراق و دستیابی به مدلی شبیه اقلیم کردستان و در نهایت تجزیه‌طلبی و ساز جدایی سیاسی و سرزمینی از حکومتی که عمده‌اش در دست شیعیان است.

این مقاله بر دو گزینه‌ی فدرالیسم و تجزیه‌طلبی تمرکز کرده و به بازخوانی رویکردهای برخی گروه‌ها و نخبگان سیاسی اهل سنت نسبت به این دو گزینه، در شرایط جدید عراق خواهد پرداخت. اگر تا پیش از مانور قدرت داعش در عراق، عمده‌ی اهل سنت و نخبگان آن مخالف گزینه فدرالیسم بودند، حالا در این نظر، تغییرات معناداری رخ داده است که در ادامه بررسی می‌شود.

 

 

هیئت علمای مسلمین عراق؛ نه به بغداد، نه به تجزیه، بله به اقلیم!

این گروه در 14 آوریل 2003 به ابتکار عده‌ای از روحانیون اهل سنت خارج از عراق در امارات متحده عربی و برخی از کشورهای عرب خلیج فارس تشکیل شد. این گروه خیلی زود وارد سیاست شد و خود را با اصرار به‌عنوان نماینده عرب‌های اهل‌سنت عراق مطرح کرد و گفت که عالی‌ترین مرجع دینی آن‌هاست، آن هم در برابر مرجعیت شیعی مستقر در نجف. اگرچه این ادعا برای بسیاری از اهل‌سنت خوشایند نبود، هیئت علمای مسلمین عراق توانست با به‌کارگیری روش‌های مختلفی زعامت خود را جا بیندازد. البته برخوردهای زیادی هم با سایر گروه‌های سیاسی و دینی اهل‌سنت پیدا و روابط خود را با بسیاری از آن‌ها تیره کرد، ولی حمایت کشورهای عربی اسلامی را تماما به خود اختصاص داد.[2]

در بررسی مواضع این گروه در خصوص تجزیه در سال‌های اشغال عراق توسط آمریکا و متحدانش، نکات جالبی وجود دارد؛ در سال 2005، این گروه از عراقی‌ها دعوت کرد که در همه‌پرسی مربوط به پیش‌نویس قانون اساسی رای منفی دهند چرا که این قانون اساسی را لایحه‌ی تجزیه عراق می‌دانست.[3]

طبیعی است که چنین گروهی که تحت تاثیر و حمایت‌های برخی کشورهای عربی منطقه است، نگاه مثبتی به ایران نداشته باشد. اما فهم تصویری که آن‌ها از ایران دارند و نسبت این تصویر با تجزیه عراق، می‌‌تواند قابل توجه باشد. حارث الضاری رئیس هیئت علمای مسلمین در مصاحبه‌ای گفته بود که ایرانیان برنامه‌ای دارند که دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، قومی و تاریخی است. جنبه سیاسی این برنامه آن است که عراق را کوچک و کم‌اهمیت جلوه دهند و نقش آن را در منطقه تضعیف کنند. این کار را به این ترتیب دنبال می‌کنند که عراق را دست به گریبان با مشکلات نگه‌دارند و در حالتی از تجزیه باشد. به این علت است که ایران، فدرالی بودن عراق که هدف حکیم و امثال حکیم است را تائید می‌کند، به آن امید که طرح فدرالی موجب تجزیه‌شدن عراق شود تا ایرانی‌ها بتوانند یک منطقه ویژه حفاظت‌شده در آن برای خود به وجود آورند. البته طرف‌های دیگری هم غیر از ایران هستند که همین هدف را دارند و در راس آن‌ها یهودیان، اکراد و … می‌باشند. مطلب دیگر، جنبه تاریخی برنامه ایران در مورد عراق است؛ به این ترتیب که ایرانی‌ها آرزو دارند بخش‌های جدا شده از سرزمین فارس قدیم را مجددا تصاحب کنند و این بخش‌ها به نظر آنان، از بصره تا مدائن است و برخی از آن‌ها به این هم بسنده نمی‌کنند و می‌گویند از بصره تا سامراست.[4]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

اما در مواضع این گروه در قبال اشغال بخش‌هایی از عراق توسط داعش نیز می‌توان حساسیت نسبت به تجزیه عراق را مشاهده کرد. حارث الضاری که در سال 2015 فوت کرد، از اقدام داعش در اعلام خلافت در عراق انتقاد کرده و گفته بود که این اقدام، زمینه‌ساز تجزیه و تقسیم عراق خواهد شد.[5]

در سایت رسمی هیئت علمای مسلمین عراق، برنامه‌ی این هیئت برای حل مشکلات عراق قابل مشاهده است. این برنامه که عنوانش « مشروع العراق الجامع» می‌باشد، آشکارا بر وحدت و حفظ تمامیت ارضی و استقلال عراق تاکید کرده است.[6] با روی کار آمدن ترامپ در ایالات متحده آمریکا، سایت هیئت در مقاله‌ای به بررسی برنامه ترامپ برای تجزیه عراق پرداخته و نوشت: «ترامپ به‌سوی تجزیه عراق خواهد رفت تا بالاترین سطح سیطره بر این کشور را محقق سازد.»[7]

با توجه به آن‌چه آمد، می‌توان گفت که هیئت علمای مسلمین در عراق به‌عنوان یکی از گروه‌های مهم اهل سنت در این کشور، اعتقادی به تجزیه این کشور نداشته و نسبت به طرح‌های داخلی و خارجی‌ای که چنین خطی را پیگیری می‌کنند، حساس است. البته با فوت حارث الضاری و به ریاست رسیدن فرزندش مثنی حارث الضاری، به نظر می‌رسد این جریان به شکل‌گیری یک اقلیم سنی قابل تمایل دارد. گفته شده است که رئیس کنونی جماعت، در یکی از نشست‌هایی که در خارج از عراق و برای هماهنگی جهت ایجاد اقلیم سنی برگزار شده بود، شرکت کرده است.[8] البته از منظر او، اقلیم سنی به‌معنای تجزیه عراق نیست.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

جماعت علمای عراق؛ با بغداد و علیه تجزیه‌طلبان

جماعت علمای عراق که می‌توان آن را همراه‌ترین گروه اهل‌سنت با دولت بغداد دانست، کاملا مخالف تجزیه عراق و حتی تشکیل یک اقلیم مجزا برای اهل سنت این کشور می‌باشد. خالد الملا رئیس این جماعت در خصوص اقلیم سنی گفته است: «در پشت پرده‌ی دعوت‌ها برای ایجاد اقلیم سنی، دست‌‌های خارجی‌ها قرار دارد. این منطقه را نباید اقلیم سنی نامید چرا که به دست القاعده و حزب بعث ایجاد می‌شود . اهالی موصل از به‌حاشیه‌راندن اهل سنت سخن نمی‌گویند چرا که داعش، آن‌ها را کشته، گرسنگی داده و مردان و زنان‌شان را اعدام کرده است.»[9] او هم‌چنین بر این باور است که «اقلیم سنی، تخریب وطن است که اهل سنت در آن، بزرگ‌ترین خسران‌دیده خواهند بود. مردم سنی عراق آگاه‌تر و باهوش‌تر از مکر داعش هستند و هرگز به جدایی از فرزندان وطن‌شان راضی نخواهند شد.»[10]

خالد الملا نسبت به همایشی که اواسط فوریه 2017 در ژنو و با هدف بررسی «اقلیم سنی» برگزار شد هم گفته است: «تعجب می‌کنیم که چرا چنین نشست‌هایی در بغداد برگزار نشده و در کشورهای اروپایی برگزار می‌شود؟ چرا از اشخاص ملی اهل سنت یا شیعه دعوت نمی شود؟ برخی مشارکت‌کنندگان در نشست ژنو، در گذشته برنامه‌هایی داشتند که جز اذیت و آزار برای اهل سنت، دستاوردی نداشت و این نشست هم چنین آسیب‌هایی را افزایش داده و موجب مشکلات داخلی‌ شده و آن‌ها را حل نمی‌کند.» او ضمن این‌که طرح تشکیل اقلیم سنی را در مقابل وحدت عراق عنوان کرد، نسبت به تلاش مشارکت‌کنندگان در نشست ژنو برای تشکیل لابی برای قرار دادن طرح اقلیم سنی در دستور کار سازمان ملل، هشدار داد.[11]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

حزب اسلامی عراق؛ پیش‌ به سوی اقلیم سنی

حزب اسلامی یک جمعیت سیاسی-اسلامی است که در سال 1991 تاسیس شد تا بیرون از عراق دست به فعالیت‌های اسلامی بزند و در محافل اپوزیسیون عراق، نماینده اهل‌سنت این کشور باشد. از دید این حزب، اسلام منبع قدرت و پیشرفت حقیقی و تنها عامل اتحاد کل عراق با همه قومیت‌ها و طوایفش است. از جمله اهداف حزب اسلامی این است که عراق باید متحد و یکپارچه باشد و نباید میان شهروندان بر اساس جنسیت، تفرقه‌ای وجود داشته باشد. عراق بخشی از امت عرب است که باید متحدانه در قالب یک کشور و بر اساس اسلام وجود داشته باشد.[12] در بخشی از سایت این حزب که به معرفی آن پرداخته، آمده است؛ «عراقی.. [حزب] اسمی جز این نمی‌شناسد.. برای همه‌ی عراقی‌ها فعالیت می‌کند.. میدان عمل او از زاخو (در شمالی‌ترین نقطه عراق) تا فاو (در جنوب شرقی عراق) است.. و مرکز آن در خانه‌ی هر عراقی اصیلی است.»[13]

در برنامه‌ای سیاسی حزب اسلامی عراق در سال 2012 نیز بر وحدت ملی تاکید بسیار شده است. نکته قابل تامل در این برنامه این است که اگرچه حزب اسلامی از فدرالیسم برای کردها یاد کرده اما آن را مثبت دانسته و بلافاصله بر ضرورت تحکیم وحدت ملی پای فشرده است.[14] اما در سال 2014، هفتاد روز پس از اشغال موصل توسط داعش، ایاد سامرائی در مقاله‌ای که در سایت شخصی‌اش منتشر کرد، ویژگی‌های برنامه‌ی اهل سنت در عراق را بیان کرد. او این بار و برخلاف برنامه سیاسی حزب در سال 2012، آشکارا از «اقلیم سنی» سخن گفته است. برخی از ویژگی‌های یک برنامه سنی پیشرفته از منظر او عبارت‌اند از؛ مسیر سیاسی و تائید منطقه‌ای و بین‌المللی، محکومیت تروریسم و اجتناب از آن، تشکیل اقلیم بر اساس قانون اساسی و تحکیم دموکراسی در اقلیم سنی و عراق.[15] سامرائی بعدها در مقاله‌ای دیگر، به انتقاداتی که در خصوص حمایت او از اقلیم سنی مطرح شده بود، پاسخ داد و این‌که تشکیل اقلیم منجر به تجزیه عراق می‌شود را رد کرده و اتفاقا مدعی شد که اعتراض به تشکیل اقلیم، به خصوص اگر در چارچوب قانون اساسی نباشد، منجر به تجزیه عراق خواهد شد.[16] خبرهایی در خصوص نقش آمریکا در خصوص تشکیل اقلیم سنی و روابط ایاد السامرایی با واشنگتن نیز منتشر شده است.[17]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

لازم به ذکر است که طارق الهاشمی معاون اسبق رئیس جمهور وقت عراق که به دلیل همکاری با گروه‌های تروریستی از عراق فرار کرد، یکی از چهره‌های شاخص حزب اسلامی عراق است که اکنون نیز، تشکیل اقلیم سنی را پیگیری می‌کند.

 

---

منابع:

[1] . خلیل‌الله سردارنیا. درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی خاورمیانه. تهران. نشر میزان. 1394.

[2] . حسن لطیف الزبیدی، نعمه محمد العبادی، عاطف لافی السعدون. عراق در جستجوی آینده. ترجمه‌ی علی شمس. تهران. موسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور. 1394. صص 299-297.

[3] . همان. 301

[4] . «حوار صريح مع الشيخ حارث الضاري بعد مذكرة الاعتقال». مجلة  العصر. 20 دسامبر 2006. قابل مشاهده در؛

http://alasr.ws/articles/view/8446/

[5] . http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930411000620

[6] . «مبادرة هيئة علماء المسلمين في العراق مشروع (العراق الجامع)». سایت رسمی هیئت علمای مسلمین عراق. 15 آگوست 2015. قابل مشاهده در؛

http://www.iraq-amsi.net/ar/81779

[7] . طلعت رمیح. «ترامب ..البعد الآخر في تقسيم العراق». سایت رسمی هیئت علمای مسلمین عراق. 28 ژانویه 2017. قابل مشاهده در؛

http://www.iraq-amsi.net/ar/92774

[8] . «إسطنبول تجمع «سنّة» عراقيين… بحضور سعودي ــ قطري». الأخبار. 10 مارس 2017. قابل مشاهده در؛

http://www.al-akhbar.com/node/273877

[9] . http://manber.ch/old/news.php?action=view&id=25358

[10] . http://burathanews.com/arabic/news/305817

[11] . http://www.almuraqeb-aliraqi.org/archives/71868

[12] . حسن لطیف الزبیدی، نعمه محمد العبادی، عاطف لافی السعدون. ص 311.

[13] . «من نحن؟» سایت رسمی حزب اسلامی عراق. قابل مشاهده در؛

http://www.iraqiparty.com/presentation/

[14] . این برنامه در سایت ایاد سامری دبیرکل حزب اسلامی عراق قابل مشاهده است؛

http://ayadalsamarraie.com/item/2.aspx

[15] . «السامرائي يطرح ملامح المشروع السنّي في العراق». الوکالة الاخبارية. 27 آگوست 2014. قابل مشاهده در؛

http://www.ikhnews.com/index.php?page=article&id=129544

[16]. إياد السامرائي. «حول ( المشروع السنّي ) من جديد». سایت رسمی حزب اسلامی عراق. 31 آگوست 2014. قابل

http://www.iraqiparty.com/politics_item/7766/

[17] . به‌عنوان نمونه؛ «لماذا هددت واشنطن بسحب تأييدها للاقليم السني؟». الجورنال. قابل مشاهده در؛

http://journaliraq.com//لماذا-هددت-واشنطن-بسحب-تأييدها-للا-قلي