اندیشکده راهبردی تبیین – یکی از اهداف سازمان کنفرانس اسلامی که در سال 1969 تشکیل شد، ارتقای همبستگی اسلامی و همکاری در زمینه‌های مختلف میان اعضا و افزایش تفاهم میان دولت‌های عضو و غيرعضو است^[1]. از بسترهای افزایش این همکاری توسعه گردشگری میان کشورهای عضو و گسترش زیرساخت‌های توریستی در کشورهای اسلامی است. در این راستا گردشگری اسلامی دارای پتانسیل بسیاری برای رشد پایدار در کشورهای اسلامی می‌باشد. برای پیگیری چنین هدفی تاکنون 9 جلسه میان وزرای گردشگری کنفرانس اسلامی برگزار شده است و کارشناسانی از این کشورها درباره مشارکت بخش‌های خصوصی و دولتی در جهت تقویت این بخش گرد هم آمده‌اند^[2].

در این اجلاس‌ها نمایندگان کشورهای اسلامی خواستار ترویج گردشگری اسلامی از طریق احداث و گسترش هتل‌ها، اقامتگاه‌ها، ترویج غذای حلال، سرگرمی و امکانات ورزشی مطابق با شریعت اسلامی بوده‌اند. آن‌ها همچنین خواستار معرفی و تبلیغ گردشگری اسلامی در مجامع بین‌المللی هستند^[3]. ازجمله در اجلاسی که در تهران برگزار شده است، بیانیه‌ای در حوزه گردشگری تصویب شد؛ مبنی بر اینکه شرکت‌کنندگان به دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامی وکالت می‌دهند تا با مشورت کشورهای عضو، سالانه عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام را به‌عنوان جایزه به شهری که بیشترین تلاش را در راستای گسترش توریسم به عمل آورده است، اطلاق نماید. در همین بیانیه پیشنهاد ایران مبنی بر تأسیس جایزه بین‌المللی صنایع دستی به مثابه یکی از اقداماتی که برای رسیدن به این اهداف ضرورت دارد، مورد تأیید قرار گرفت. در این راستا در سال 2015 دانشگاه هنر اسلامی تبریز که تا پیش از این در سال 2013 اولین جشنواره بین‌المللی هنرهای اسلامی و صنایع دستی را با همکاری مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ جهان اسلام، وابسته به کنفرانس اسلامی برگزار کرده بود، در طی دومین جشنواره‌اش جایزه خلاقیت و نوآوری در هنرهای اسلامی و صنایع دستی را بنیان‌گذاری و به هنرمندان بیش از 36 کشور اسلامی اهدا نمود[4].

 

 

بر این اساس در نهمین اجلاس وزرای گردشگری کشورهای اسلامی در نیجریه، تبریز برای سال 2018 به‌عنوان پایتخت گردشگری اسلامی انتخاب شد. انتخاب پایتخت گردشگری اسلامی از سال 2015 با انتخاب قدس از فلسطین آغاز شده بود. سپس شهرهای مدینه و قونیه از ترکیه بدین عنوان انتخاب شدند[5].

این انتخاب ابتکاری برای توسعه گردشگری بوده و نقش مهمی در توسعه پایدار کشورهای عضو و بهبود وضع معیشتی شهروندان آن ایفا می‌کند. چنانکه این عنوان می‌تواند فواید عظیم اجتماعی و اقتصادی برای شهر انتخاب‌شده در طول ایام پایتختی و سال‌های بعدی داشته باشد و فرصتی استثنایی برای تصحیح و معرفی چهره خود در سطح بین‌المللی در راستای توسعه گردشگری بیافریند. مؤلفه‌های تأثیرگذاری که در انتخاب شهرها در گردشگری اسلامی ذکر شده عبارت‌اند از: جذابیت‌های طبیعی، میزان گردشگران واردشده به شهر، درآمد گردشگری آن، تعداد موزه‌ها، گالری‌ها و بناهای تاریخی اسلامی در شهر، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها و رخدادهای برگزار شده در شهر، ظرفیت هتل‌ها و مراکز تفریحی، توسعه زیرساخت و حمل‌ونقل درون‌شهری و دسترسی بین‌المللی به اطلاعات شهری^[6].

 

تاریخ تبریز

تبریز که از گذشته مرکز ایالت آذربایجان ایران بوده است، می‌تواند، از فرصت‌های اقتصادی، گردشگری، ترانزیتی و تبلیغی این انتخاب بهره‌های شایسته‌ای ببرد. در کتاب نزهه­القلوب بنای تبریز به سال 175 قمری و به دست همسر هارون‌الرشید نسبت داده شده است. اهمیت خاص این شهر از زمان غزنویان و سلجوقیان آغاز شد و به پایتختی این حکومت‌ها در مقاطعی انتخاب شد. این شهر در دوره ایلخانیان و به‌خصوص غازان خان به حد اعلای رونق و شکوه رسید. همچنین اوزون حسن تبریز را پایتخت خویش قرار داد و کاخ‌های عظیم و پیشرفت اقتصادی بی‌نظیری را در آن به وجود آورد که مورد تحسین جهانگردان اروپایی بود. از سال 906 هجری که شاه اسماعیل صفوی بر آن دست یافت و مذهب شیعه را در ایران رسمی ساخت، تبریز به‌عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی ایران جدید در اوج درخشید. این شهر تمدن شیعی و ایرانی را در برابر امپراتوری سنی مذهب عثمانی نمایندگی می‌کرد. در دوره قاجاریه و به‌خصوص زمان عباس میرزا تبریز مقر رسمی ولیعهد شد. در این عهد تبریز روی به خوشی و آبادی نهاد و مسیرهای ترانزیتی آن به قفقاز، روسیه و ترکیه موجب رشد بازرگانی آن شد. تاریخ تبریز در قرن بیستم نیز هیجان‌انگیز است. این شهر در جنبش ملی مشروطه نقش مهمی ایفا کرد و در سال 1908 به رهبری قهرمانانی چون ستارخان و باقرخان شورشی به یادماندنی را آغاز کرد[7]. در حوادث پیش از انقلاب اسلامی هم تبریز نقش سرنوشت سازی داشت. در 29 بهمن 1356 مردم و علمای این شهر به مناسبت چهلمین روز قیام مردم قم، به برگزاری مراسم سوگواری پرداختند که با ممانعت قوای دولتی و اعتراض مردم بدان به درگیری انجامید و در نهایت به شورشی بزرگ و سرکوبی وسیع انجامید^[8].

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

با این وصف، تبریز اهمیت تاریخی، سیاسی و فرهنگی بسیاری برای ایران دارد و از کانون‌های تمدنی کشورمان محسوب می‌گردد. اين شهر در حال حاضر مرکز ثقل فعاليت­هاي اقتصادي منطقه شمال غرب ايران است. مرکزيت مطلوب جغرافيايي و موقعيت مناسبت ارتباطي و مبادلاتي در کنار تداوم سابقه شهرنشيني و صنعت گري از علل اصلي حفظ موقعيت اقتصادي برتر تبريز به شمار مي­روند[9]. همچنين به دليل همسايگي با ترکيه و آذربايجان که داراي تاريخ و فرهنگ مشترکي با ايران هستند، تبریز قابليت مبادله فرهنگي و سياسي را با اين دو کشور دارد.

 

گردشگری اقتصادی و سلامت

در طول ادوار تاریخی، تبریز آثار و ابنیه بسیاری را به‌عنوان میراث فرهنگی ایجاد نموده است. بازار تبریز که بزرگ‌ترین مجموعه تجاری سرپوشیده در ایران و جهان است، در گذشته بر سر راه جاده ابریشم قرار داشت. وجود صنایع دستی باارزش مانند فرش تبریز که شهرت جهانی دارد، از لحاظ اقتصادی نیز درآمدزاست. در نمایشگاه بین‌المللی تبریز که بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در ایران است، نمایشگاه‌های متعددی در زمینه صنایع دستی و فرش برپا می‌شود و افراد بسیاری را از داخل و خارج کشور بدین شهر می‌کشاند[10].

بررسی وضعیت گردشگری ایران نشان می‌دهد که اصلی‌ترین وجه گردشگری تبریز، گردشگری سلامت و ورود توریست‌های خارجی به این شهر از کشورهای آذربایجان و ترکیه می‌باشد. گردشگران ورودی از این دو کشور حتی در سال‌های تحریم نیز به‌صورت پایدار بدان سفر کرده‌اند. طبق برآوردهای جهانی تا سال 2020 بیش از 20 درصد درآمد گردشگری جهان را بخش گردشگری سلامت به خود اختصاص خواهد داد. در سال 2013 تبریز با جذب 680000 گردشگر خارجی که بخش عظیمی از آن‌ها مربوط به بخش سلامت بودند، توانست 14 درصد بازار گردشگری کشور را به خود اختصاص دهد. در حالی که تعداد گردشگران کلی به استان بالغ بر 3 میلیون نفر بود.

از ديگر فرصت­هاي تبليغ توریستی شهر، انتخاب تبریز به‌عنوان شهر جهانی فرش دستباف از سوی شورای صنایع دستی در سال 2016، برگزاری جشنواره‌های هنرهای اسلامی و صنایع دستی جهان اسلام در شهر، برگزاری تور جهانی دوچرخه‌سواری آذربایجان، نامزدی تبریز برای پایتختی جوانان جهان اسلام و انتخاب آن به‌عنوان مدیر اطلس شهرهای اسلامی است[11].

 

پیشنهادها

در پایان گفتار می‌توان پیشنهادهایی را برای بهره‌گیری از چنین فرصتی در جهت ارتقای اقتصادی و سیاسی شهر تبریز مطرح کرد:

1- به دليل اينکه ايران، آذربايجان و ترکيه عضو سازمان همکاري اقتصادي منطقه­اي[12] هستند، فرصت این انتخاب و جذب گردشگران آن­ها به تبریز مي­تواند، مناسبات فرهنگي و اقتصادي را ميان سه کشور بهبود بخشد. ترويج گردشگري ميان اين سه کشور، معافیت از صدور رواديد ميان آن­ها و سرمايه گذاري براي جذب گردشگران بیشتر در این راستا مورد توجه است. وجود دين واحد، اشتراکات متنوع فرهنگي و تاريخي و حضور قابل توجه آثار تمدن ايراني در اين دو کشور موجب تسريع در وصول به اين هدف خواهد شد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

2- تبریز از سمت غرب با ارزروم ترکيه و از جهت شمال با نخجوان و جمهوري آذربايجان همسايه است که به دليل برخي ملاحظات سياسي و همچنين عوامل جغرافيايي و طبيعي کم­رنگ­ترين روابط همجواري در طول اين خطوط به چشم مي­خورد. يکي از دلايل عمده انزواي اين منطقه نبود راه و شبکه حمل و نقل ايمن است. با اتصال راه آهن تبریز به نخجوان، ايروان، تفليس و شهرهای ترکیه مي­توان شاهد افزايش چشمگير مبادلات بين­المللي و جذب گردشگر از جمهوري آذربايجان و ترکيه بود.

3- تقویت جایگاه گردشگری داخلی و خارجی در طرح‌های توسعه تبریز به نحوی که فرهنگ آذری به گردشگران داخلی معرفی و فرهنگ ایرانی- اسلامی در میان توریست‌های ترک و آذری تبلیغ گردد. تبریز مهم‌ترین کانون جمعیتی شمال غرب و غرب کشور محسوب می‌گردد. وسعت و جمعیت این شهر از باکو پایتخت جمهوری آذربایجان بیشتر است و قابلیت بسیاری برای رقابت فرهنگی و رشد اجتماعی در قیاس با آنکارا و استانبول ترکیه دارد. از مفاهیم کلیدی که باید در این رابطه مورد توجه قرار گیرد، قدرت نرم است. قدرت نرم در برابر قدرت سخت قرار دارد و بر جذابیت‌های فرهنگی، تبلیغ ارزش‌های ملی، آداب و رسوم اجتماعی و ایدئولوژی تأکید می‌کند. یکی از اقداماتی که می‌تواند قدرت نرم ایران را در میان توریست‌ها افزایش بخشد، تقویت برنامه‌های شبکه استانی سهند و تهیه برنامه‌های بیشتر برون‌مرزی در شبکه آذری سحر است. این امر ضمن توسعه گردشگری، ظرفیت تبلیغ مذهب تشیع را در میان مردمان آن‌سوی رود ارس و فرهنگ ایرانی را در کشور ترکیه دارد و بسیاری از اهداف دیپلماسی خارجی و منطقه‌ای ایران را پوشش می‌دهد.

4- استفاده از ظرفیت تاریخی حوزه‌های علمیه و بقاع متبرکه آذربایجان در گسترش فرهنگ تشیع در میان گردشگران و مهاجران مذهبي. از سال­هاي گذشته طلاب جمهوری آذربایجان برای تحصیل به حوزه علمیه تبریز و بناب در این استان می­آمدند. افرادی که برای تحصیل علوم دینی به ایران عازم می­شدند، تحت نفوذ روحانیون ایرانی قرار گرفته و بدین وسیله پس از بازگشت، اقدام به انتقال تعالیم اسلامی و ترویج شعائر دینی در آذربایجان می‌نمودند[13]. اين امر با رويکرد جديد و تأسيس شعبه­اي از جامعه المصطفی در تبریز مي­تواند گردشگري مذهبي را ميان ايران و مردم آذربايجان و شيعيان ترکيه گسترش بخشد.

5- ایران در عرصه رسانه‌ای با پخش سیمای آذری شبکه جهانی سحر، رادیو برون مرزی تبریز و راه‌اندازی سایت‌های اینترنتی سعی در شناساندن هویت اسلامی ایرانیان و مردم تبریز در بین مخاطبان و گرشگران خارجي نمايد.

 

---

پی نوشت:

[1]- محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق بین­الملل عمومی، تهران: انتشارات گنج دانش، 1387، چاپ سی و چهارم، صص 270- 269.

[2]- »International Tourism in the OIC Countries: Prospects and Challenges 2015«Organization of the Islamic Conference, 28 December 2015, http://www.sesric.org/publications-detail.php?id=358.

[3]- Tabriz Named Capital of Islamic Tourism, Financial Tribune, Saturday, December 26, 2015, https://financialtribune.com/articles/travel/32815/tabriz-named-capital-of-islamic-tourism.

4- مهدی محمد زاده، «تبریز «پایتخت گردشگری جهان اسلام»: پیشینه، فرصت‌ها و ضرورت‌ها»، فصلنامه علمی، آموزشی و پژوهشی، سال دوم، شماره 8، تابستان 1393، ص 20.

[5]- Islamic Tourism Capital for 2016 Konya’ conference was held in Konya, Organization of the Islamic Conference,

04 March 2016, http://www.sesric.org/event-detail.php?id=1419.

6- مهدی محمد زاده، همان، ص 21- 20.

7- ولادیمیر مینورسکی، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ و به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: انتشارات آیدین، 1389، چاپ اول، صص 68- 36.

8- مصطفی مؤمنی، تبریز؛ جغرافیا، تاریخ، تهران: نشر کتاب مرجع، 1393، چاپ دوم، ص 69.

9- مریم اصغری و محسن کلانتری، گردشگری تبریز «فرصت‌ها، چالش‌ها و راهبردهای توسعه»، زنجان: نشر آذرکلک، 1391، چاپ اول، صص 61- 60.

10- همان، صص 141- 67.

11- محمد زاده، همان، 24- 23

[12]- Economic Cooperation Organization

13- ولی جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، با راهنمایی محمود تقی زاده داوری، قم: انتشارات شیعه شناسی، 1389، ص 345