اندیشکده راهبردی تبیین –انقلاب ایران دارای ماهیتی اسلامی است. آنچه باعث شکل‌گیری و ظهور انقلاب اسلامی شد، دغدغه و نگرانی مردم از افول و کمرنگ شدن احکام اسلامی در جامعه بود که به صورت نیروی عظیم مردمی متجلی شد. در این راستا، ایدئولوژی اسلامی به عنوان تنها نیروی بسیج کننده مردم مطرح بود که به ابعاد و جنبه‌های دیگری همچون اقتصاد و سیاست نیز در کنار احکام اعتقادی خود توجه داشت و آنها را نیز پوشش می‌داد. در واقع انقلاب اسلامی مولود قدرت نرم و مبتنی بر قدرت نرم است.
رهبری هوشمندانه مقام عظمای ولایت و بهره‌گیری همزمان ایشان از قدرت نرم و قدرت سخت، یکی از مؤلفه‌های قدرت ایران محسوب می‌شود که رکن دیگر پایداری انقلاب اسلامی، همانا حضور مردم در صحنه دفاع از آرمان‌ها و دستاوردهای انقلاب می‌باشد. مؤلفه‌ی بسیار مهمی که حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، بارها بدان تأکید داشته و آن را به عنوان پایه قدرت نظام جمهوری اسلامی معرفی کرده‌اند.
بر همین اساس میتوان به مشارکت گسترده مردم در انتخابات مختلف اشاره داشت که در مقاطع خاص خود، موجب دفع تهدیدات خارجی گردید. همچنین میتوان به حضور گسترده مردم در راهپیمایی سالروز پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن هر سال و نیز راهپیمایی روز جهانی قدس اشاره داشت که باعث برهم خوردن معادلات ذهنی مستکبران گردید. لذا سؤال اصلی پژوهش آن است که: «حضور مردم در مقاطع مختلف چگونه موجب دفع تهدیدات خارجی می‌شود؟». بر همین اساس، فرضیه یادداشت پژوهشی پیش رو آن است که بین حضور مردم در مقاطع مختلف و شکل‌گیری قدرت هوشمند رابطه مستقیمی وجود دارد که منجر به دفع تهدیدات خارجی علیه جمهوری اسلامی ایران می‌شود.
در این نوشتار، به مفهوم قدرت نرم و سخت و مصادیق آن در ایران پرداخته خواهد شد. سپس تلاش می‌شود تا نحوه شکل‌گیری قدرت هوشمند و نقش آن در دفع تهدیدات خارجی ارائه شود.
انواع قدرت و مصادیق آن در ایران
مفهوم قدرت[1]، مفهوم اساسی نظریه‌ی جدید سیاسی است. قدرت را میتوان بر حسب معیارهای مختلفی دسته بندی کرد. یکی از دسته بندی‌های متأخر قدرت، تقسیم آن به دو نوع سخت و نرم است. منظور از قدرت سخت[2]، همان نیروی نظامی است که ممکن است موجب تغییر موقعیت افراد شود. اما مواقعی نیز پیش می‌آید که شما بدون تهدید و یا هزینه محسوسی به نتیجه دلخواه دست پیدا می‌کنید. این همان، قدرت نرم[3] است. هدف قدرت نرم، هدایت دیگران به استقبال از آنچه است که شما به دنبال آن هستید. یعنی متقاعد کردن مردم، نه اجبار آنها. پس قدرت نرم، عبارتست از توانایی شکل دهی به ترجیحات دیگران. این قدرت نرم زمانی به دست می‌آید که یک کشور به گونه‌ای عمل کند تا کشورهای دیگر همان چیزی را بخواهند که او می‌خواهد[4].
ناکامی قدرت سخت و محدودیت‌های قدرت نرم
از جمله مفاهیم جدیدی که به عنوان مکمل قدرت نرم مطرح شده، طرح قدرت هوشمند[5] است. قدرت هوشمند پاسخی است به ناکامی‌هایی که در مؤلفه قدرت نرم و قدرت سخت در گذار و گذر زمان تجربه شده است و امروزه در پرتو موج اثرگذار و دگرگون کننده جهانی شدن و انقلاب ارتباطات، به راهبردی کلیدی برای تبیین و درک پیچیدگی‌های سیاست جهانی تبدیل شده است[6].
نظام جمهوری اسلامی ایران را میتوان نمونه‌ای از دولت‌هایی دانست که درصدد بهره‌گیری از قدرت هوشمند است. به نظر می‌رسد ایران برای رویارویی با چالش‌های کنونی و آینده، نسبت به تلفیق قدرت سخت و نرم برای ایجاد قدرت هوشمند تلاش می‌کند. که در ادامه‌ی پژوهش حاضر، به واکاوی مؤلفه‌های قدرت نرم و سخت ایران و خلق قدرت هوشمند خواهیم پرداخت.
قدرت سخت جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی با تحقیق و توسعه علوم نظامی و صنایع دفاعی، در طراحی و ساخت اکثر تجهیزات نظامی در حوزه زمینی، هوایی، دریایی و پدافندی خود کفاست. جنگ هشت ساله عراق علیه ایران از یک سو و تحریم‌های تسلیحاتی کشورهای غربی علیه ایران از سویی دیگر موجب شد تا پس از این جنگ، مقامات نظامی و دفاعی کشور بر آن شوند تا در زمینه‌ی تأمین تسلیحات نظامی نیروهای مسلح سرمایه‌گذاری نموده و در این راستا موفق به تولید انواع موشک، از جمله موشک‌های شهاب 1، 2 و 3، موشک‌های زلزال و رسام و صیاد، هلی کوپتر، هواپیماهای جنگی و مسافربری و انواع سلاح‌های سبک، نیمه سنگین و سنگین شدند. به طوری که امروزه جمهوری اسلامی ایران یکی از صادرکنندگان تسلیحات نظامی به بیش از 80 کشور جهان شده است.
جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن انواع موشک‌های زمین به زمین، ساحل به دریا، زمین به هوا، هوا به هوا، هوا به زمین، پتانسیل‌های گسترده‌ای را در جهت بازدارندگی از هرگونه حمله نظامی ایجاد کرده است. این کشور همچنین شهر موشکی دارد و دارا بودن شهرهای موشکی و سیلو از مهمترین تمایزهای قدرت نظامی ایران با سایر همسایگان خود است. بنابر اعلام فرماندهان سپاه، تعداد بالایی از این سیلوها در نقاط مختلف کشور ساخته شده و موشک‌های ایرانی در این سیلوها آماده پرتاب هستند. این سیلوها بقاء پذیری موشک‌های بالستیک ایران را در برابر حمله‌های هوایی افزایش داده است.
یکی از متأخرترین حوزه‌های دفاع نظامی ایران از تمامیت ارضی خود، حضور مستشاری نیروی قدس سپاه پاسداران در عراق و سوریه جهت مبارزه با گروهک تروریستی- تکفیری داعش می‌باشد که چنانچه این مبارزات نبود، تروریست‌ها به مرزهای خاکی جمهوری اسلامی ایران نزدیک و اقدام به تجاوز به کشور می‌کردند. همچنین میتوان به مدافعان حرم در سوریه جهت مقابله با گروهک داعش اشاره داشت، که به فرموده‌ی امام خامنه‌ای، «اگر مدافعان حرم مبارزه نمی‌کردند باید در کرمانشاه و همدان می‌جنگیدیم» (5/11/1394).
اما جمهوری اسلامی ایران در کنار قدرت سخت خود که از توان بازدارندگی قوی‌ای در عرصه دفاع نظامی برخوردار است، قدرت دیگری نیز دارد که بسیار مهم‌تر از قدرت سخت می‌باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران
در ادامه مقاله به بررسی قدرت نرم ایران و شاخصه‌های آن در سه حوزه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می پردازیم.
مؤلفه‌های فرهنگی قدرت نرم
ورود اسلام به ایران بی شک یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی- فرهنگی ایران بود. بنا به گفته‌ی شهید مطهری، اسلام در ایران زمینه بسیار مناسب و غنی برای باروری و رشد پیدا کرد و ایرانیان نیز به برکت گذشته فرهنگی خود، به سرعت با اصول جهانشمول و اندیشه‌های والاگرایی در اسلام آشنا شده و با آن انس گرفتند. تشیع، خدامحوری، شهادت، ظلم ستیزی، ایثار، در انتظار یک منجی، همگی از مؤلفه‌های اسلامی قدرت فرهنگی ایران می‌باشد.
مؤلفه‌های اقتصادی قدرت نرم
از جمله شاخص‌های اقتصادی قدرت نرم ایران میتوان به مزیت نسبی آن در حوزه انرژی (نفت و گاز طبیعی)، صنایع و معادن (صنایع دستی و صنایع نوین)، گردشگری و جاذبه‌های تاریخی و معماری ایران اشاره داشت.
البته یکی از مهمترین مؤلفه‌های این قدرت اقتصادی، طرح راهبرد اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب است. از نظر ایشان؛ «اقتصاد مقاومتی یعنی مقاوم‌سازی و محکم‌سازی پایه‌های اقتصاد». (بیانات در حرم مطهر رضوی 1/1/1393). از نظر معظم له، «اقتصاد مقاومتی یعنی ما بنای اقتصادی کشور را جوری تنظیم کنیم و ترتیب بدهیم که تکانه‌های جهانی در آن اثر نگذارد. اگر این شد، شکوفایی خواهد شد؛ اگر این شد، از تهدید دشمن دیگر نمیترسیم، از تحریم دیگر تنمان نمی‌لرزد، از پایین افتادن قیمت نفت عزا نمی‌گیریم؛ این اقتصاد مقاومتی است».[7]بنابراین در صورت اقدام و عمل به این راهبرد دقیق، قدرت اقتصادی ایران رشد کرده و افزایش می‌یابد.
مؤلفه‌های سیاسی قدرت نرم
انقلاب اسلامی ایران به دلیل جاذبیت در شعارها، اهداف، روش‌ها، محتوا و نتایج حرکت‌ها و سابقه مشترک دینی و تاریخی و شرایط محیطی منطقه‌ای و بین‌المللی، پدیده‌ای اثرگذار در جهان اسلام بوده است. این انقلاب از ویژگی‌هایی نظیر جهانشمولی و رسالت‌های جهانی برخوردار است. از جمله رسالت‌های جهانی انقلاب اسلامی، تغییر معادلات سیاسی جهان و صدور انقلاب از طریق معنویت اسلامی، دعوت اسلامی و وحدت اسلامی است. انقلاب اسلامی همچنین، حمایت از جنبش‌های آزادی‌بخش و مبارزه با صهیونیسم جهانی را در زمره رسالت‌های جهانی خویش قرار داده است.
یکی از بارزترین و مهمترین ویژگی‌های قدرت نرم سیاسی ایران، حمایت از مظلومان و مستضعفان جهان و مبارزه با ظالم می‌باشد. این ویژگی در حوزه‌های دفاع از ملت مظلوم فلسطین و سایر ملت‌های مستضعف جهان نظیر عراق، افغانستان، بحرین و یمن و نیز جهانی کردن مبارزه با رژیم اشغالگر قدس نمود یافته است.
از دیگر مؤلفه‌های سیاسی قدرت نرم میتوان به الگوی جامعه مردم سالار دینی، تقویت روحیه ملی از طریق عناصر مشترک و منافع ملی، وحدت ملی و رهبری سیاسی اشاره کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مردم و ارتقای قدرت نرم
در این انقلاب، همه اقشار مردم از همه طبقات و گروه‌های اجتماعی در سراسر کشور اعم از شهرها و روستاها، در مقابل رژیم پهلوی ایستادند و آن را سرنگون کردند. توده‌های ملت ایران نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در 37 سال گذشته، در بیش از 37 انتخابات شرکت کردند. آمار مشارکت گسترده مردم در این رأی‌گیری‌ها چشم گیر و جالب توجه است. و از همه مهم‌تر حضور همه ساله مردم در اجتماعات و تظاهرات میلیونی که به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب و نیز روز جهانی قدس صورت می‌گیرد، نشانه حضور، بیداری و حمایت مردم از انقلاب اسلامی می‌باشد.
حضور مردم در راهپیمایی‌ها، پاسخ محکمی به تهدیدات استکبار و آمریکا است. به طوری که مقام معظم رهبری با اشاره به اقدامات ترامپ؛ رییس جمهور آمریکا بیان کردند که «ملت ایران در روز ۲۲ بهمن پاسخ اقدامات و تهدیدات او را خواهند داد[8]» و مردم نیز با حضور گسترده و پرشور خود در این راهپیمایی، جواب محکمی به تهدیدات رئیس جمهور جدید امریکا دادند.
این حضور گسترده مردم چه در راهپیمایی‌ها و چه در انتخابات، یک پیام واحد و مشترک دارد و آن، رأی مجدد مردم به نظام جمهوری اسلامی و تجدید بیعت با رهبر معظم انقلاب اسلامی است. همچنین میتوان به اثبات اتحاد ملی میان ملت ایران، نمایش پیوند ناگسستی با ولی فقیه، ارتقای عزت و حاکمیت ملی ایران، تقویت ارزش‌های انقلاب اسلامی، پیام ایستادگی ملت ایران و در یک کلام، نقش بازدارنده برای مقابله با تهدیدهای خارجی اشاره داشت. لذا حضور ملت در صحنه‌های دفاع از جمهوری اسلامی، سرمایه و ثروتی ملی محسوب می‌شود که توانسته است در مقاطع تاریخی مختلف، تهدیدات خارجی را دفع نماید.
نتیجه‌گیری
بنابراین یکی از ابعاد قدرت هوشمند، حضور مقتدرانه مردم در صحنه است که در همین رابطه میتوان به بیانات مهم رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با کارگران اشاره داشت. به فرموده ی معظم له، «مردم عزیز ما باید بدانند که حضور آنها در عرصه‌های مختلف تعیین‌کننده است، تعیین‌کننده‌ی امنیت ملی است؛ اگر مردم در صحنه حضور داشته باشند، کشور در امنیت خواهد بود.اینکه می‌بینید دشمن‌های وقیح و گردن‌کلفت در مقابل جمهوری اسلامی از هر عمل سختی اجتناب می‌کنند، به خاطر حضور مردم است؛ از مردم می‌ترسند. به معنای واقعی کلمه می‌ترسند. این‌ها تحلیل نیست، واقعیاتی است که مستندات آنها جزو مسلمات است. وقتی ملت حضور پیدا می‌کند دشمنی که می‌خواهد با این نظام مبارزه کند، مجبور می‌شود عقب بنشیند و تعرض نکند. وقتی بین ملت و نظام فاصله ایجاد شد و ملت در صحنه حضور پیدا نکرد، آن‌وقت هر کاری بخواهند می‌توانند انجام دهند.گاهی می‌شنویم و شنیده‌ایم در گذشته بعضی‌ها گفته‌اند که وقتی ما آمدیم مسئولیت پیدا کردیم توانستیم سایه‌ی جنگ را از سر کشور رفع کنیم؛ نه، این حرف‌ها، حرف درستی نیست.آنچه که سایه‌ی جنگ را، سایه‌ی دشمن را در طول این سال‌های متمادی از سر کشور رفع کرده است حضور مردم بوده است[9]».
بنابراین، حضور مردم در مقاطع مختلف باعث ارتقای قدرت نرم شده است که این قدرت نرم، در کنار قدرت نظامی نیروهای مسلح، به خلق قدرت هوشمند منجر شده است که این قدرت هوشمند، همزمان با بهره‌گیری از قدرت نرم و سخت، باعث دفع تهدیدات خارجی علیه جمهوری اسلامی ایران شده است. لذا آن چیزی که سایه‌ی جنگ را از کشور دور و دشمنان و بدخواهان را عقب رانده است، همانا قدرت هوشمند ایران بوده است؛ نه برجام و نه هیچ چیز دیگر.
پی نوشت و منابع:
[1] Power
[2] Hard Power
[3] Soft Power
[4] محمود کلاهچیان، قدرت نرم و امنیت، تهران: دانشگاه عالی دفاع ملی، 1392، چاپ دوم، صص 10-9.
[5] Smart Power
[6] ارسلان قربانی شیخ نشین و دیگران، «قدرت هوشمند؛ تحول نوین قدرت در عصر جهانی شدن»، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1390، ص 138
[7] ( بیانات در دیدار مردم آذربایجان 29/11/1393)
[8] http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=35567
[9] http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=36353
