اندیشکده راهبردی تبیین – جمهوری اسلامی ایران با تمدنی چند هزار ساله دارای ملتی متشکل از اقوام مختلف در ساختار جمعيتي خود می‌باشد که این تنوع قومیتی تاکنون در نگاه برخی از برنامه ریزان و مدیران کلان کشوری به عنوان آسیب به انسجام کشور وگاهی نیز تهدیدی برای امنیت ملی به شمار رفته ولی واقعیت این است اگر با رویکرد ایجابی به قومیت نگاه شود فرصت‌های طلایی را می‌توان برای توسعه داخلی و تحکیم روابط منطقه‌ای با کشورهای همسایه پیدا کرد که حتی برخی از کشورهای توسعه یافته دنیا مانند کانادا، آمريکا و کشورهاي اروپايي برای تنوع قومي با صرف هزینه‌های فراوان در جهت تسهیل مهاجرت اقوام مختلف به کشورها خود اقدام می‌کنند و خداوند متعال این موهبت را به ج.ا.ايران با اقوام مختلف در طول تاریخ عطا کرده است و هم‌اکنون این اقوام خود را ذاتاً متعلق به ايران دانسته و سالیان سال در کنار هم به آبادانی و اعتلای نام آن در پهنه گیتی همت گمارده‌اند.
اخیراً رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) در جمع مردم ولایت مدار آذربایجان فرمودند: «کشور ما متشکّل است از زبان‌های مختلف، از قومیت‌های مختلف؛ ترکی هست، فارسی هست، عربی هست، بلوچی هست، لری هست، کُردی هست؛ این یک تنوّع است و این تنوّع فرصت است.»
می‌خواهیم در این مقاله از منظری متفاوت از آنچه تاکنون در خصوص تهدیدهای ناشی از تنوع قومیتی در کشور بررسی شده بنگریم فرصت‌هایی که در صورت استفاده درست مسئولین می‌تواند شتاب بیشتری به حرکت توسعه و پیشرفت کشور داشته باشد.
تنوع اقوام در ایران
اکثر ملت ایران قوم فارس بوده و بر اساس آمار سال 1375، 73 الی 75 درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. بعد از فارس‌ها، آذری‌ها 15 الی 17 درصد هستند و 5/3 الی 5 درصد به سومین گروه قومی، یعنی کردهای سنی و شیعه در غرب کشور اختصاص دارد و سپس قوم عرب در جنوب و غرب با 3 درصد و قوم بلوچ 2 درصد و ترکمن‌ها 5/1 درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند.[1]
موقعیت جغرافیایی و قومیت
موقعیت جغرافیایی به عنوان یکی از عوامل ثابت جغرافیایی، در کنار وسعت خاک و موقعیت توپوگرافیک در ارتباط با نقش و کارکرد گروه‌های قومی تأثیر متفاوتی را بر جای می‌گذارد. مشخصاً برای قومیت‌ها، موقعیت مناسب جغرافیایی امکان طرح درخواست‌های هویتی قومی را فزونی می‌بخشد. این موقعیت مناسب از نظر قومیت‌ها در ویژگی‌های زیر تبلور می‌یابد:
استقرار در حاشیه مرزها: بعد مسافت مانع از دسترسی سریع و کم هزینه قوای نظامی دولت مرکزی به این مناطق می‌شود و در مقابل امکان تحرکات قومی را فراهم می‌نماید.
وجود جمعیتی از هم تباران خونی و فرهنگی در آن سوی مرز: استقرار جمعیت مشابه به لحاظ آیینی، زبانی، فرهنگی و نژادی در آن سوی مرز پشتوانه مناسبی برای قومیت‌هاست.[2]
موقعیت مناسب توپوگرافیک: وجود ناهمواری‌ها، کوه‌ها، جنگل‌ها، رودها و خط مسیر مرزها، بستر مناسبی برای رهبران قومی در طرح درخواست‌های خود در برابر دولت مرکزی پدید می‌آورد. موضوع تنوع قومی در متن ژئوپلیتیک ایران فرصت‌های توسعه کشور را فراهم می‌سازد.[3]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
فرصت‌های پیش‌آمده از قومیت‌های متنوع
قومیت در ابعاد داخلی و خارجی می‌تواند برای یک کشور مزیت‌ها و ظرفیت‌هایی را ایجاد نماید که می‌بایست به ابعاد مثبت وجود اقوام مختلف در مجموعه یک کشور توجه و از این پتانسیل استفاده بهینه نمود که ابعاد داخلی و خارجی تنوع قومیتی را به تفصیل به شرح ذیل بیان می‌کنیم:
الف) ابعاد داخلی
-حفظ و حراست از مرزها: ایران با ژئوپلیتیکی استثنایی که با 15 کشور همسایه مرز مشترک دارد و همان‌طور که مشاهده می‌شود بخشی از اقوام کرد، ترک، بلوچ و عرب در ایران و بخشی از آن‌ها در مناطق هم‌جوار کشورهای همسایه اسکان یافته‌اند. همچنین قومیت‌های ساکن مرز با جغرافیا و اقلیم و شرایط آب‌وهوایی محل سکونتشان کاملاً آشنا می‌باشند و می‌توانند از منطقه مرزی محل سکونتشان بهتر محافظت نمایند و چنانچه به تاریخ نگاهی بیندازیم و فداکاری و از جان گذشتگی این اقوام را برای حفاظت و حراست از مرزهای سرزمینمان را به عینه مشاهده می‌کنیم.[4]
-تکامل هویت به جهت اینکه ایران از منظر ترکیب قومی و مذهبی، جامعه‌ای ناهمگون محسوب می‌شود و این تفاوت‌ها برای هر گروه قومی هویت و شخصیت مستقل و متمایزی را دارا می‌باشد می‌تواند هویت ملی جامعه را متکامل کند. به‌گونه‌ای که موجب تقویت جایگاه هویت ملی با همپوشانی خرده فرهنگ‌های قومیتی گردد.
-امروزه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا برای گسترش و ارتقا ژن هوش و استعداد و فیزیولوژی جسمی نسل آینده ملتشان به بحث جذب نخبگان علمی و ورزشی روی آورده‌اند آن‌ها با تسهیل قوانین مهاجرت و ایجاد تابعیت برای نخبگان جهان سوم؛ توانسته‌اند از پتانسیل ژنتیکی قومیت‌ها و نژادهای مختلف استفاده نمایند. کشور ما ایران با داشتن اقوام مختلف از این مزیت ذاتی برخوردار می‌باشد.
– بومی کردن سیاست‌های نظام از طریق قومیت‌ها: از آنجا که هرکدام از قومیت‌ها در یک فضای جغرافیایی دارای خرده فرهنگ‌های مختلف می‌باشند و مردم این مناطق با زبانی خاص و آداب و رسوم و علایق و سلایق همان قومیت رشد و پرورش پیداکرده‌اند اگر کار طرح‌ریزی و اجرای سیاست‌های کشور از کانال فرهنگ هر قومیت ارائه شود می‌تواند باعث درک و فهم مردم منطقه و انسجام درونی وحدت قومیت با نظام شود. مناسب‌ترین الگوی سیاست قومی، سیاستی است که معطوف به تقویت همبستگی و انسجام ملی شود و موجب تحقق نوعی هویت و وحدت ملی گردد.
– يکي از موضوعات مهم و مسئله‌ساز در منطقه غرب آسیا عدم انطباق مرزهاي سياسي با مرزهاي قومي و فرهنگي است. مرزهاي سياسي کشورمان نيز به‌گونه‌ای است که اقوام ترک، کرد، عرب، بلوچ و ترکمن در دو سوي آن واقع شده‌اند؛ و برخي از اين اقوام در دو، سه و حتي چهار کشور گسترش یافته‌اند که تنوع قومیتی به عنوان یک واقعیت تاریخی- سیاسی همواره با جغرافیای سیاسی ایران پیوند خورده است. ولی اگر در حال حاضر نگاهی به قومیت‌های ساکن در مرز ایران بیندازیم به خاطر تأکیدات مقام معظم رهبری برای رسیدگی دولتمردان به این نواحی، رضایت مردمی و احساس تعلق قومیت‌های مختلف به نظام را می‌بینیم و حتی باعث تمایل قومیت‌های مشابه در آن‌سوی مرز به نظام مقدس جمهوری اسلامی گردیده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تعدد قومي يا تکثر فرهنگي
تنوع و تکثر قومي يا به عبارتی فرهنگي ملت ايران فرصت بزرگي است که فرا روي نظام اسلامي قرارگرفته است و ايران اسلامي با اتکاي به اين منبع عظيم و سرشار است که قادر به بقاي فرهنگ و تمدن اسلامي و ايراني در برابر جريان جهانی‌سازی فرهنگي است. از این‌رو اتخاذ رهیافت‌های مبتني بر تکثر فرهنگي در سیاست گذاری‌های کلان می‌تواند بهترين و بيشترين بهره را عايد کشور نمايد و در شکل‌دهی هويت ملي مؤثر واقع شود.
با این حال می‌بایست به بعد مثبت وجود اقوام مختلف در مجموعه یک کشور نیز توجه و از این پتانسیل استفاده بهینه نمود. علی‌رغم اینکه حکومت و مدیریت بر ملت‌های کثیر القوم ویژگی و توانمندی خاصی می‌طلبد، اما به موضوع گوناگونی قومی نمی‌بایست به دید تهدید نگریست بلکه تنوع قومی و تکثر فرهنگی فرصت‌های فراوانی را نیز فراروی حکومت‌ها و از جمله جمهوری اسلامی ایران قرار می‌دهد که در صورت شناخت و برنامه‌ریزی برای آن کارائی و اقتدار نظام را افزایش می‌دهد و حوزه تأثیر آن از مرزهای سیاسی فراتر می‌رود.
تنوع قومي عامل توزيع فضايي جمعيت
فضاي جغرافيايي کشور بگونه اي است که تفاوت‌های اقليمي و اقتصادي بسياري در بين مناطق مختلف وجود دارد. بخشي از نابرابری‌های اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي نيز معلول ویژگی‌های جغرافيايي مناطقي است که از مواهب طبيعي کم‌بهره‌اند.
در اين شرايط تنوع قومي و علايق ويژه اقوام به زادگاه و تاريخ و فرهنگ بومي و محلي آنان زندگي دشوار در مناطق گرم و خشک و کم باران يا کوهستاني، سرد و صعب‌العبور را براي ساکنين اين مناطق قابل تحمل می‌کند.
شايد از اين نظر تنوع و تعدد قومي موهبتي است که به توزيع فضايي جميعت در پهنه سرزمين منجر گرديده و پاره‌ای ديگر از نيازهاي کشور از جمله امکان بهره‌وری از مناطقي که شرايط زندگي دشوار است را فراهم و حتي دفاع سرزميني از اين مناطق را امکان‌پذیر می‌سازد با وجود اين دولت موظف است در برابر مزیت‌های جغرافيايي ساير مناطق امکانات اوليه اشتغال، رفاه و بهداشت و آموزش را براي جميعت ساکن در اين مناطق فراهم آورد.[5]
تنوع قومي عامل رقابت بين اقوام
اين مزيت نيز يکي دیگر از فرصت‌هایی است که تنوع قومي به همراه دارد و در صورت برنامه‌ریزی، انگیزش‌های بسياري را برای توسعه مناطق فراهم می‌آورد و نشاط اقتصادي و عمراني لازم را در مردم و مسئولان ايجاد می‌کند و از تبعيض و بی‌عدالتی‌هایی فضايي پيشگيري نموده توسعه متوازن را تضمين می‌کند.
ب) ابعاد خارجی تنوع قومیتی
قومیت‌ها در ماورای مرزهای سیاسی ایران نیز گسترش جغرافیایی دارند. قوم بلوچ شرق ایران با ناحیۀ بلوچستان پاکستان و افغانستان و قوم ترکمن شمال شرقی ایران با آسیای مرکزی پیوستگی دارند. قوم آذری و ترک با کشورهای آذربایجان و ترکیه اشتراکاتی دارند و قوم کرد مستقر در کردستان و غرب کشور با منطقه وسیعی از شمال سوریه و عراق و ترکیه در جنوب و جنوب غربی کشور، اعراب ساکن در جزایر و سواحل خلیج‌فارس و خوزستان، با اعراب کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس و منطقه غرب آسیا واقع است، تجانس دارند. در غرب ایران نیز بخش کردستان با ناحیۀ شمال عراق و سوریه و ترکیه دارای پیوند جغرافیایی‌اند و این در همه حوزه‌های برون‌مرزی ایران اعم از تبادلات اقتصادی، روابط بین‌الملل و سیاست خارجه و منطقه‌ای، رایزنی فرهنگی و اجتماعی، گسترش انقلاب اسلامی تأثیر بسزایی دارد.
- نفوذ فرهنگی در کشورهای مختلف منطقه
داشتن قومیت‌های مشابه در کشورهای همسایه می‌تواند از طریق مراودات فرهنگی و ارتباطات مردمی صورت پذیرد و زمینه‌ساز نفوذ فرهنگی ایران شود. با رشد فرآیند خودآگاهی قومی و تلاش فرهنگی به‌عنوان راهبردهای مهم نظام می‌توان با گسترش آموزش مدارس و مراکز آموزش عالی، بخشی از فارغ‌التحصیلان و نخبگان علمی هر قومی را به فرهنگ ایران اسلامی آشنا نمود و دایره دیپلماسی عمومی کشور را تا شعاع منطقه‌ای تقویت نمود.
– قومیت‌های فرامرزي و قابليت تعاملات اقتصادي
علايق مشترک قومیت‌هایی که در دو سوي مرزهاي سياسي قرار دارند زمینه‌های بسيار مطلوبي را براي تعاملات فرهنگي و اقتصادی فراهم می‌آورد. بخش عمده‌ای از تعاملات اقتصادي بين کشورهاي همسايه می‌تواند از طريق مبادلات مرزي و توسط تعاونی‌های مرزنشين انجام شود تا علاوه بر تحقق سیاست‌های اقتصادي موجبات شکوفايي اقتصادي مناطق محروم و حاشیه‌ای کشور را نيز فراهم آورد.
ایجاد شبکه‌ای از عوامل قومی در کشورهای حریف و هدف به‌منظور کسب اخبار و اطلاعات و همچنین انجام فعالیت‌های نامحسوس برای برد سیاست خارجی کشور می‌تواند یک مزیت نسبی قومیت برای کشور محسوب شود و بیشتر به جهت استقرار اقوام ایرانی در حاشیه کشور، تردد و رابطه آن‌ها با کشورهای هم‌جوار و نفوذپذیری مرزها باعث استخدام و به‌کارگیری افراد با انگیزه‌های قومی گردد.
– تنوع قومي و توسعه حوزه تأثير ملي
همبودي اقوام ترک، لر، کرد، بلوچ و ترکمن در کنار ساير اقوام اگرچه الزامات خاصي را براي مديريت جامعه ايراني در پي داشته اما تنوع قومي در ترکيب جمعيتي ايران فرصت‌های جديدي را نيز فراروي مديريت کشور قرار داده است. زبانه‌های اقوام ايراني در وراي مرزهاي سياسي امتداد یافته‌اند. اگر از اين طريق بخش‌های داخلي از تحولات فرامرزي متأثر می‌شوند به همين ترتيب تحولات سياسي، فرهنگي و اقتصادي درون‌مرزی اقوام نيز می‌تواند زبانه‌های قومي آن‌سوی مرز را متأثر سازد.
ايران کوشيده در کشورهاي هم‌زبان يا داراي مشترکات قومي و فرهنگي نقش فعالي ايفاء نمايد. کردستان عراق همواره از حمایت‌های انسان دوستانه ايران در تقابل با رژيم استبدادي بعث برخوردار بوده است. امروز کمک‌های بی‌دریغ ايران به مردم مسلمان عراق براي رسيدن به آرامش و بازسازي کشور پس از ویرانی‌هایی که اشغالگران بر جاي گذاشته‌اند همچنان ادامه دارد.
نتیجه‌گیری
تنوع قومي فرصت‌هایی را براي کشور به همراه دارد که در صورت استفاده نکردن از این فرصت‌ها و هدایت نشدن این پتانسیل می‌تواند به شکل تهديد ظهور و بروز يابد. براي توسعه فرصت‌های ناشي از تنوع قومي نيز تدابير و سیاست‌های لازم بایستی تدوين شود.
موضوع بسيار مهم مورد تأکيد مقاله شناخت تعداد کمی از فرصت‌ها حضور اقوام مختلف در ایران بود که سایر پژوهشگران و صاحب‌نظران را ترغیب به شناخت بیشتر ابعاد تنوع قومیتی نماید و همچنین مدیران کلان جامعه را به جای بهره‌برداری سیاسی در ایام انتخابات و دادن وعده‌های غیرقابل اجرا به سمت فعال کردن ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های تنوع قومیتی برای پیشرفت و آبادانی کشور و گسترش حوزه نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران هدایت نماید.
منابع
[1] حافظ نیا، محمدرضا (1385) جغرافیای سیاسی ایران، تهران: انتشارات سمت؛ ص 95
[2] برگرفته از مقاله تحولات منطقه‌ای و تأثیرات آن بر مسائل قومی د ر ایران؛ سایت اندیشکده تبیین، تاریخ انتشار: یکشنبه ۲۴ شهریور ۹۲
[3] مقصودی، مجتبی (1380) تحولات قومی در ایران؛ علل و زمینه‌ها، تهران: موسسه مطالعات ملی، ص 30
[4] مبینی، غلامحسین، تنوع قومی و تمامیت ارضی ایران، http://balochistan1.blogsky.com
[5] دفتر طرح و بررسی‌های استراتژیک (1380) ناهمگونی قومی و امنیت ملی، تهران: انتشارات بررسی‌های استراتژیک
