اندیشکده راهبردی تبیین – پادشاهی سعودی اگر چه از دیرباز خواهان آن بوده تا به عنوان رهبر جهان عرب نقش‌آفرینی کند، رخداد بیداری اسلامی سرآغاز دور جدیدی از این تلاش‌ها تعبیر شده است. دولت سعودی در طی سال‌های گذشته تلاش کرده، متحدان خود را در منطقه و جهان عرب توسعه دهد و یک ائتلاف نظامی – امنیتی با محوریت ریاض را در منطقه ایجاد کند. ائتلاف نسبتاً ناکام، علیه یمن از جمله این تلاش‌ها به حساب می‌آید. به نظر می‌رسد روی کار آمدن ترامپ برای این راهبرد عربستان، یک فرصت کم‌نظیر فراهم کرده است. فرصتی که بتواند بدون نگرانی از چالش بقای رژیم صهیونیستی، قدرت خود را در منطقه توسعه دهد. به همین خاطر سفر اخیر ترامپ به ریاض، نقطه عطفی در نقش منطقه‌ای عربستان سعودی، تحلیل شده است. یک دیدگاه رقیب قدرتمند هم وجود دارد که این بلندپروازی‌های عربستان را عامل نگرانی دیگر کشورهای عربی و نزدیکی آن‌ها به ایران می‌داند. در ادامه ضمن بررسی محتوای سفر ترامپ، فرصت‌ها و چالش‌های احتمالی این سفر را معطوف به منافع ج.ا.ایران، بررسی خواهد شد.
زمینه‌های سفر منطقه‌ای ترامپ به غرب آسیا
دولت جدید آمریکا با شعار افزایش جدیت برای مقابله با داعش، به قدرت رسیده است و ایجاد نزدیکی بیشتر با متحدان منطقه‌ای آمریکا را یک تلاش جدید برای مقابله با تروریسم تفسیر، می‌کند. واشنگتن در عین حال امیدوار است، قراردادهای پرسود با کشورهای عربی – نفتی، بتواند رونقی را که به مردم آمریکا وعده داده شده به ارمغان بیاورد.[1] هر دو هدف‌گذاری با تضعیف ایران در منطقه همسویی دارد و حتی می‌تواند مخالفان ترامپ در داخل آمریکا و اتحادیه اروپا را نیز تضعیف کند. امنیتی سازی موضوع ایران به طور سنتی به رئیس جمهور آمریکا کمک می‌کند، اتحاد داخلی را در حمایت از سیاست‌های کاخ سفید، تقویت کند.
عربستان به عنوان یک متحد استراتژیک برای آمریکا، به طور مستقیم درگیر یک جنگ فرسایشی در یمن شده و هم‌زمان از گروه‌های شبهه نظامی در سوریه و عراق حمایت می‌کند. تلاش عربستان برای ایجاد یک ائتلاف منطقه‌ای علیه ایران نیز بر التهابات منطقه افزوده و در دو سال گذشته روابط ایران و عربستان به شدت تیره شده است. افزایش تنش میان تهران و ریاض نیز از پیدایش بیداری اسلامی در منطقه آغاز شده و تاکنون روند تحولات، این تیرگی را توسعه داده است. ریاض در دوران اوباما، منتقد سیاست‌های آمریکا در منطقه و به ویژه در قبال ایران محسوب می‌شد. این کشور و رژیم صهیونیستی، همسویی قابل توجهی در خصوص برجام و جایگاه منطقه‌ای ایران از خود نشان دادند.[2] ایران‌هراسی مورد حمایت عربستان، ابزاری است که حالا سیاست خارجی آمریکا تلاش می‌کند، از آن برای قرار دادن کشورهای عربی و رژیم اشغالگر قدس، در یک خط مشترک، بهره‌برداری کند. سفر ترامپ به ریاض و دست آوردهای سیاسی و پرستیژی آن برای عربستان و آمریکا در چنین بستری قابل تحلیل است و با این امید که بتواند روند توسعه نقش منطقه‌ای ایران را متوقف کند، صورت گرفته است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نشست‌های سه‌گانه بر محور هراس از ایران
رئیس جمهور آمریکا در ریاض علاوه بر رایزنی با مقامات عربستان (سعودی – آمریکایی)، در دو اجلاس “آمریکایی – خلیجی” و “اسلامی – آمریکایی” شرکت کرده است. در جریان این سفر سران 37 کشور اسلامی، و جمعاً مقامات عالی‌رتبه 50 کشور اسلامی و عربی، به عربستان رفتند تا با رئیس جمهور آمریکا ملاقات کنند. در نشست آمریکایی – خلیجی سران شورای همکاری خلیج فارس با ترامپ دیدار کردند. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در این نشست مطرح شد، تکمیل ساخت سامانه دفاعی خلیجی بود. در بیانه این نشست همچنین تصریح شده، کشورهای حاشیه خلیج فارس رفتار ایران را زیر نظر دارند. روابط اقتصادی واشنگتن و کشورهای خلیج و همچنین اقدامات لازم برای گسترش همکاری دو و یا چندجانبه نیز موضوع مهم دیگری بود که در این نشست به آن پرداخته شد.[3]
اظهارات ترامپ و مقامات سعودی به شدت متأثر از ایران هراسی توصیف شده است. مواضعی که در بیانیه‌ی پایانی اجلاس اسلامی آمریکایی با تفصیل بیشتری مورد تأکید قرار گرفته‌اند. این نکته جالبی است که بیانیه نشست آمریکایی – خلیجی به مراتب از شدت لحن کمتری نسبت به تهران برخوردار است. در حالی که بیانیه موسوم به اسلامی – آمریکایی محتوای ضد ایرانی گسترده‌تری دارد. در متن بیانیه تلاش شده تا قدرت‌گیری ایران مترادف یا هم‌راستا با تروریسم تلقی شود[4]. این بیانیه تصریح کرده است، باید در توافق هسته‌ای با ایران، بازنگری شود. خواستی که یک نقطه مشترک مهم میان دولت ترامپ و پادشاهی سعودی به حساب می‌آید. همچنین در این بیانیه به تشکیل یک نیروی دائمی 34 هزار نفری متشکل از کشورهای عربی و اسلامی با حمایت آمریکا، اشاره شده که برای مقابله با گروهک‌های تروریستی در عراق و سوریه، ایجاد می‌شود. این بند برای رسانه‌ها یادآور بحث تشکیل ناتوی عربی بوده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ابراز نگرانی از برنامه موشکی ایران و محکومیت نقض مقررات دیپلماتیک از سوی تهران، دو مورد دیگر از سه موردی است که بیانیه اجلاس اسلامی – آمریکایی، مستقیماً درباره ایران سخن می‌گوید.[5] صدور بیانیه علیه ایران، به خودی خود اتفاق تازه‌ای نیست، اما آنچه موجب اهمیت این بیانیه می‌شود، گستره امضاکنندگان آن با حضور مداخله‌گر ایالات متحده است.
طراحی آمریکایی – سعودی برای منطقه
لزوم تغییر برجام در حالی در بیانیه مطرح شده که دولت جدید آمریکا پیش از این اعلام کرده بود، تعهدات این معاهده را می‌پذیرد. این موضع فاصله قابل توجهی با اظهارات ترامپ در دوران انتخابات مبنی بر پاره کردن برجام داشته است.[6] با این حال طرح موضوع توافق هسته‌ای ایران در یک بیانیه مشترک با کشورهای عربی ضمن آنکه تلاش مشترک آمریکا و عربستان را برای تضعیف این معاهده نشان می‌دهد، مبین تفاهم آمریکا با متحدانش در غرب آسیا است. تفاهمی که دولت ترامپ سعی می‌کند آن را در برابر اختلاف نظرهایش با کشورهای اروپایی، تقویت کند. این قبیل مواضع علیه برجام می‌تواند در تبعات مثبت این معاهده برای ایران، تأثیرگذار باشد. به چالش کشیدن برجام، اعتبار آن را مورد سؤال قرار می‌دهد و برای سیاست تهران مبنی بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی و برون‌رفت از بحران اقتصادی، می‌تواند دردسر‌ساز باشد. اعلام نگرانی از برنامه موشکی در این بیانیه نیز ضمن پشتیبانی از وضع تحریم‌های بیشتر علیه ایران، در راستای تضعیف موقعیت بین‌المللی جمهوری اسلامی، قابل تحلیل است.
موضوع تشکیل یک نیروی استراتژیک بین‌المللی، که با محوریت سرمایه‌گذاری عربستان امکان‌پذیر می‌شود، به آغاز موج اخیر بیداری اسلامی در منطقه باز می‌گردد. در آن دوران ضرورت حفاظت از رژیم‌های در حال فروپاشی در جهان عرب، سران سعودی و برخی از دولت‌های عربی را به فکر افزایش همکاری‌های نظامی و امنیتی انداخت.[7] با این حال تلاش‌ها برای تشکیل چنین نیرویی تاکنون به سرانجام نرسیده است. ناکامی عربستان و متحدانش در دستیابی به اهداف خود در مناقشات منطقه مانند جنگ‌های داخلی سوریه و یمن، ضمن آنکه اهمیت یک نیروی نظامی منطقه‌ای مورد حمایت آمریکا را دوچندان کرده، اما توانایی آل سعود را نیز برای احراز نقش منطقه‌ای گسترده‌تر، با ابهام جدی مواجه کرده است.[8] بهمن‌ماه گذشته نیز، وال‌استریت ژورنال فاش کرد، دولت ترامپ در حال مذاکره با متحدان عربی آمریکا است تا آن‌ها یک ائتلاف نظامی برای مقابله با ایران تشکیل دهند.[9] حالا قرار است تا 2018 کشورهای عضو و ساز و کار این نیروی استراتژیک بین‌المللی به رهبری عربستان سعودی، اعلام شود. تشکیل چنین نیرویی حتی با همان اهداف اعلامی که مقابله با تروریسم عنوان شده است، برای منافع ایران در منطقه خطرساز است.
اگرچه تشکیل مؤثر این نیرو با اما و اگرهای فراوانی مواجه است و تلاش‌های عربستان می‌تواند به نتایج متفاوتی منجر شود، اما ورود یک نیروی نظامی در چنین ابعادی، در معادلات میدانی منطقه مؤثر است. به نظر می‌رسد هدف از تشکیل این نیرو نیز تغییر موازنه قوا در بحران سوریه و دیگر مناقشات منطقه، بر ضد تهران و محور مقاومت است. ورود نیروهای جدید با هر عنوانی، به مناقشات منطقه، دامنه این مناقشات را توسعه می‌دهد و به بی‌ثباتی بیشتر می‌انجامد. این ائتلاف همچنین، به همان میزان که می‌تواند به توسعه نفوذ عربستان کمک کند، می‌تواند برای همسایگان این کشور و هم‌پیمانان ریاض نگران کننده باشد. دغدغه‌ای که از فردای سفر ترامپ به منطقه، در جهت‌گیری سیاسی قطر، خود را نشان داده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نگرانی‌ها از برادر بزرگ‌تر و سیاست منطقه ایران
امیرنشین قطر که از 2013 تاکنون روابطش با عربستان، مصر و چند کشور عربی دیگر، تنش‌آمیز بوده، پس از سفر ترامپ به عربستان، زاویه خود را نسبت به ریاض آشکارتر کرده است. امیر این کشور بعد سفر به عربستان با رئیس جمهور ایران گفتگو کرده و خواستار تقویت روابط بوده است، همچنین از او سخنانی نقل شده، که در آن از محور مقاومت حمایت کرده است. هر چند این سخنان تکذیب شده‌اند، اما هم‌زمان با نگارش این مقاله، عربستان، مصر، امارات و بحرین، روابط دیپلماتیک و مرزی خود را با دوحه قطع کرده‌اند. آن‌ها دولت قطر را به پشتیبانی از گروه‌های تروریستی متهم می‌کنند. اتهامی که تا چند روز پیش در نشست‌هایی با حضور مقامات قطری، متوجه ج.ا.ایران بوده است. تیرگی روابط با قطر ممکن است واکنش ترکیه را در پی داشته باشد. آنکارا و دوحه، قدرت‌های اصلی حامی اخوان المسلمین به حساب می‌آیند.[10]
نگرانی از افزایش قدرت عربستان مختص به قطر نیست، دولت‌های عراق و لبنان نیز از جمله دول عربی به شمار می‌روند که مشخصاً با سیاست ضد ایرانی عربستان زاویه دارند. تمایل پادشاهی سعودی به ایفای نقش برادر بزرگ‌تر برای کشورهای عربی و تلاش این کشور برای توسعه الگوی شورای همکاری خلیج فارس، در جهان عرب، عامل اصلی این نگرانی‌ها است. عاملی که با سفر اخیر ترامپ و نمایش قدرت ریاض در منطقه، تقویت شده است. دولت‌های کوچک در غرب آسیا به طور سنتی تلاش می‌کنند تا امنیت خود را در چارچوب موازنه‌ی قوای منطقه‌ای حفظ کنند.[11] در نتیجه افزایش قدرت و نفوذ هر یک از قطب‌های قدرت در منطقه، برای این کشورها نگران کننده است. عربستان سعودی پیش‌تر هم بارها اجماع بین‌المللی علیه ایران تشکیل داده، اما این اجماع‌ها به هیچ نتیجه ملموسی نینجامیده است. این کشور چندی پیش تشکیل ائتلاف بزرگ نظامی کشورهای اسلامی برای مقابله با ایران را اعلام کرد، که قرار بود در گام اول، کار انصارالله را در یمن یکسره کند! ائتلافی که به اذعان رسانه‌های غربی حتی تا فردای صدور بیانیه‌اش دوام نیاورده است.[12]
کشورهای شرکت کننده در نشست‌های ریاض، علاوه بر اینکه با یکدیگر در حوزه‌های مختلف به ویژه موضوعات امنیتی، اختلافات تاریخی دارند، به طور اصولی از تلاش عربستان برای بسط قدرتش، نگران‌اند. در واقع سعودی‌ها برای نقشی که ترامپ قرار است به آن‌ها بدهد تا ایران را مهار کنند، ظرفیت لازم را ندارند. ساختار موازنه‌ی قوای منطقه‌ای چنین ظرفیتی را به آن‌ها نمی‌دهد. نکته‌ای که برای دولت اوباما تا اندازه‌ای روشن شده بود. در نتیجه نفس تشکیل مؤثر نیروی 34 هزار نفری، متشکل از کشورهایی اسلامی، به شدت مبهم است. به نظر می‌رسد چنین نیرویی، حتی در صورت تشکیل، از دولت‌های انگشت شماری که اکنون با عربستان در ائتلاف علیه یمن قرار دارند، فراتر نخواهد رفت.
در عین حال طراحی خاندان سعودی برای سیطره بر منطقه، می‌تواند بیشترین امکان را برای توسعه روابط تهران با همسایگانش فراهم کند. امکانی که در موضوع قطر مورد استقبال مقامات ایران بوده است. با توجه به مواضع خصمانه ریاض، تهران می‌تواند با اطمینان بیشتری، برنامه توسعه دفاعی خود را – در کنار دیپلماسی – ادامه دهد و مواضع خود را در منطقه تقویت کند. ضمن اینکه، نگرانی در مورد راهبرد عربستان محدود به منطقه نیست و سیاست اتحادیه اروپا نیز نسبت به نقش ریاض، به ویژه در جنگ یمن، با آمریکا در تعارض است.[13] تلاش‌های عربستان برای سیطره بر منطقه، سیاست خارجی ایران در ارتباط با اروپا را تقویت می‌کند و این در حالی است که در آینده نزدیک، روابط اروپا با آمریکا، چالش‌زا ارزیابی می‌شود. به نظر می‌رسد تهران باید با یک دیپلماسی فعال، ضمن آنکه هزینه همراهی با عربستان را برای کشورهای منطقه افزایش می‌دهد، از فرصت‌های ناشی از این دست بلندپروازی‌های سعودی نیز بهره‌برداری کند.
منابع:
[1] سبحان محقق، “معامله ترامپ در ریاض /رونق برای آمریکا، جنگ برای ملت‌ها “، روزنامه کیهان، (27/2/96)، نمایه در:
http://kayhan.ir/fa/news/104129/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84%D9%87-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%BE-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6-%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%82-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%84%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7
[2] برای نمونه نگاه کنید به: سعید ساسانیان، “پیامد مخرب همگرایی عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی بر امنیت ملی ایران چیست؟”، اندیشکده تبیین، (11/5/95)، نمایه در:
http://www.tabyincenter.ir/13450
[3] العربیه، “پایان نشست خلیجی آمریکایی در ریاض “، (9/21/2017)، نمایه در:
http://farsi.alarabiya.net/fa/middle-east/2017/05/21/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%B4%D8%B3%D8%AA-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D8%AC%DB%8C-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6.html
[4] خبرگزاری فارس، “بیانیه اجلاس «سران اسلامی-آمریکایی» در ریاض و تشکیل نیروی ۳۴ هزار نفری “، (96/3/2)، نمایه در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960302001140
[5] خبرگزاری ایسنا، “تاکید بر تشکیل نیروی ۳۴ هزار نفری ضد ترور/ائتلاف خاورمیانه‌ای در راه است “، (1/3/96)، نمایه در:
http://www.isna.ir/news/96030100036
[6] حسین شریعتمداری، “متاسفانه ترامپ حاضر نیست برجام را پاره کند!”، شبکه العالم، (20/11/95)، نمایه در:
http://fa.alalam.ir/news/1922264
[7] مهدی عوض پور، “ناتوی عربی، سناریویی غربی “، اندیشکده تبیین، (3/12/91)، نمایه در:
[8] برای نمونه نگاه کنید به: المانیتور، “گزارش المانیتور از ناتوانی عربستان در تشکیل ائتلاف قدرتمند ضد ایران “، خبرگزاری فارس، (2/4/95)، نمایه در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950401001567
[9] خبرگزاری فارس، “گمانه‌زنی درباره اعلام تشکیل «ناتو عربی» از سوی «ترامپ» در عربستان “، (31/2/96)، نمایه در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960231000878
[10] بی‌بی‌سی فارسی، “قطع روابط دیپلماتیک عربستان و چند کشور عربی با قطر “، (15/3/96)، نمایه در:
http://www.bbc.com/persian/world-40155859
[11] افشار سلیمانی، ” تنش در روابط قطر و عربستان و تأثیر آن بر منطقه “، خبرآنلاین، (14/3/96)، نمایه در:
http://www.khabaronline.ir/detail/672733/weblog/soleimani
[12] مهرداد فرهمند، “ایران چقدر باید نگران معامله ترامپ و عربستان باشد “، بی بی سی فارسی، (1/3/96)، نمایه در:
http://www.bbc.com/persian/iran-39995622
[13] برای نمونه نگاه کنید به: الدار ممدف، “انتخاب اروپا: همکاری با ایران، انتقاد از عربستان “، دیپلماسی ایرانی، (2/11/94)، نمایه در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1955810
