1- مقدمه
اندیشکده راهبردی تبیین – سازمان همکاری شانگهای از زمان تشکیل خود تحت تاثیر دو قدرت بین المللی روسیه و چین سعی داشته است رویه واحدی در بین اعضای خود ایجاد کند. از سوی دیگر هند و پاکستان از جمله کشورهای خواهان عضویت دائم در این بلوک بوده اند که این خواسته در سال 2017 برآورده شد. ورود این دو کشور به این نهاد بین دولتی با تردیدهایی نسبت به آینده آن روبه رو است. چرا که دو کشور همسایه هند و پاکستان علی رغم مسابقه تسلیحاتی که بین آن ها وجود دارد، تحت تاثیر و نفوذ قدرت های جهانی هستند. هند همواره گرایش خود به غرب و به ویژه آمریکا را نشان داده و پاکستان در سال های اخیر در برابر هند، چین را وارد این معادله کرده است. از سوی دیگر اختلافات بر سر کشمیر همچنان پا برجا است. با توجه به عضویت دائمی و رسمی این دو کشور در سازمان شانگهای این احتمال وجود دارد ضمن این که موازنه قدرت را در سطح اعضا به هم زنند، اختلافات خود را نیز به درون سازمان کشانده و زمینه ناکارآمدی سازمان و نفوذ قدرت های خارج از سازمان به درون ساختار تصمیم گیری را فراهم کنند. این نوشتار آثار و تبعات این عضویت را برای سازمان بررسی می کند.
2- سازمان همکاری شانگهای: جایگاه، اهداف و اولویت ها
سازمان همکاری شانگهای را می توان یکی از مهم ترین نهادهای منطقه ای و جهانی در حوزه ژئو اکونومیک، ژئوپلیتیک و نظامی دانست. این سازمان بین دولتی بزرگترین بلوک مصرف کنندگان و تولید کنندگان انرژی دنیا است. در حوزه تولید نفت، روسیه، چین، قزاقستان و ازبکستان حدود 17 میلیون بشکه نفت در روز تولید دارند. در حالی که حدود 180 میلیارد بشکه ذخایر نفتی دارند. این کشورها دارای 40 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی هستند. اگر اعضای ناظری همچون ایران در این محاسبه لحاظ شود، این اهمیت دو چندان می شود.[1] در حوزه نظامی نیز چهار کشور دارنده تسلیحات اتمی که دو کشور عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند بر اهمیت این نهاد افزوده است. سازمان همکاری شانگهای در حوزه ژئوپلیتیکی در برگیرنده بخشی از بیضی استراتژیک انرژی (دریای خزر و خلیج فارس) است که با تبدیل ایران به عضو دائم، این اهمیت بیشتر می شود. همچنین سازمان شانگهای تنها سازمان منطقه ای است که بیشترین جمعیت جهان را در بر دارد که حدود دو میلیارد و پانصد میلیون نفر را شامل می شود .[2]
از آغاز شکل گیری این نهاد، مبارزه با تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی مذهبی به عنوان سه زیانی که اعضا را تهدید می کند در دستور کار قرار گرفت. در این راستا ساختار ضد تروریسم منطقه ای شکل گرفت و چندین مانور نظامی نیز بین اعضای سازمان از جمله در سال 2012 در تاجیکستان برگزار شده است. اولویت دیگر این نهاد منطقه ای توسعه سیستم های انرژی و مدیریت محیط زیستی است که در منشور سازمان بیان شده و در این زمینه برنامه ها و طرح های مشترکی تعریف شده است. این سازمان مبادرت به تاسیس باشگاه انرژی کرده است.[3] اولویت های سازمان همکاری شانگهای فراتر از مسائل امنیتی رفته و امروزه ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در بر می گیرد. گسترش تجارت و سرمایه گذاری در بین اعضا، گسترش حمل و نقل جاده ای، همکاری های ترانزیتی و مدیریت منابع آب بخشی از اولویت های سازمان شانگهای است.[4] به نظر می رسد با حضور اعضای دائمی جدید، اولویت های امنیتی و اقتصادی همچنان در این سازمان در صدر باشند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3- ساختار پذیرش و تصمیم گیری در سازمان همکاری شانگهای
شکاف زیاد سیاسی و اقتصادی بین اعضا، رای گیری با اجماع و نابرابری در قدرت، یکی از نقاط ضعف سازمان شانگهای است. متناسب با اهداف و اولویت های سازمان شانگهای، ساختار آن نیز تکامل یافته است. شورای سران دولت ها؛ شورای سران حکومت ها (نخست وزیران)؛ شورای وزاری خارجه؛ اجلاس وزیران کشورهای عضو؛ شورای هماهنگ کنندگان ملی؛ دبیرخانه، گروه های کاری ویژه و ساختار ضد تروریسم منطقه ای که خود دارای شورا و کمیته اجرایی است، نهادهای غیر دولتی سازمان مانند شورای تجاری و کنسرسیوم بین بانکی اعضا، ساختار این سازمان را تشکیل می دهد.[5]
در ساختار این سازمان رای گیری بر اساس اجماع اعضا است که برای تصویب و توافق نیاز است که هیچ یک از اعضا در جریان رای گیری بر سر موضوعی مخالفت نکند. استثنای این مورد تصمیمات راجع به اخراج و تعلیق عضویت است که باید با اجماع منهای یک رای از کشور مربوطه تصمیم گیری شود. تصمیمات گرفته شده توسط اعضا باید توسط مجالس ملی تصویب شود تا اجرا شوند.[6] این شیوه رسیدن به توافق بین اعضا را دشوار می کند. چنین نوع رای گیری توافق بر سر مسائل مختلف را حتی اگر به نفع یک عضو نباشد، با مخالفت آن عضو از دستور کار خارج می کند. نمونه این مدل تصمیم گیری در جامعه ملل وجود داشت و سبب ناکارآمدی این نهاد شد. به اجماع نرسیدن اعضا برای عضویت رسمی ایران، مانع عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای بوده است.[7] در حال حاضر سازمان همکاری شانگهای مکانیزمی رسمی برای پذیرفتن اعضای جدید ندارد. با این حال شماری از کشورها از جمله ایران و مغولستان به عنوان اعضای ناظر در این سازمان عضویت دارند که برخی از آن‌ها علاقه خود را برای تبدیل شدن به یک عضو کامل ابراز داشته‌اند. طی آخرین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای که در شهر آستانه (پایتخت قزاقستان) برگزار شد، دو کشور هند و پاکستان به عضویت کامل این سازمان درآمدند[8]. از زمان تشکیل این نهاد در سال 2001، این اولین بار است که بر تعداد اعضای رسمی و دائمی آن افزوده می‌شود.
3- هند و پاکستان: رقبای منطقه ای
هند و پاکستان از دیرباز در جنوب شرقی آسیا درگیر رقابت بوده اند و همواره تنش ویژگی روابط این دو همسایه بوده است. دو کشور سعی کرده اند در این زمینه با برقراری روابط با قدرت های فرامنطقه ای، آن ها را نیز وارد تقابل بین خودشان کنند. در این زمینه پاکستان به سوی چین و هند به سوی ایالات متحده آمریکا گرایش داشته است. اگر چه در دروان جنگ سرد پاکستان به آمریکا و هند به شوروی نزدیک بود. پاکستان از سال 2006 تاکنون به تقویت روابط خود با چین به ویژه در حوزه اقتصادی، ترانزیت و سرمایه گذاری خارجی پرداخته است که با سفر رئیس جمهور چین به این کشور در سال 2015 این روابط به اوج رسید. در واقع چین پاکستان را راه ورود به خلیج فارس از طریق خشکی می داند و سرمایه گذاری بزرگی در طرح بند گوادر این کشور در چارچوب شعار “یک کمربند یک جاده” داشته است تا از طریق جاده بزرگ قره قروم خود را به دریای عمان و تنگه هرمز برساند. از سوی دیگر هند با نزدیکی به آمریکا که منافع خود را در کنترل چین می داند سعی کرده است موازنه خود با پاکستان را حفظ کند.[9]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اختلافات مرزی، رقابت بر سر منابع طبیعی، اختلاف بر سر بنگلادش و تهدید شبه نظامیان اسلام گرا از جمله عوامل ایجاد تنش در روابط هند با پاکستان است. دهلی نو همواره نگران اتحاد اسلام آباد با پکن به ویژه در امور نظامی بوده است. از این رو هند سعی کرده است قدرت نظامی خود را با خرید تسلیحات افزایش دهد و در این زمینه ایالات متحده، روسیه و رژیم صهیونیستی بیشترین میزان فروش تسلیحات به دهلی نو داشته اند.[10] این نگاه تقابل گرایانه به ویژه بر سر مساله کشمیر که بارها منجر به درگیری های مسلحانه مرزی بین طرفین شده، همچنان بین دو همسایه حاکم است. عضویت رسمی و دائمی این دو کشور با این سطح از اختلافات در سازمان همکاری شانگهای می تواند اولویت ها، تحولات و پویایی های این نهاد منطقه ای را تحت تاثیر خود قرار دهد.
4- پیامدهای عضویت هند و پاکستان در شانگهای
در ارتباط با عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان شانگهای دو دیدگاه وجود دارد. دیدگاه نخست معتقد است با ورود این کشورها به این سازمان، این نهاد ساز و کاری برای حل اختلافات بین آن ها خواهد شد و رقابت واگرایانه را تبدیل به همگرایی می کند. دو طرف خارج از این نهاد نشان داده اند اراده کافی برای حل اختلافات خود ندارند. در مقابل، دیدگاه دوم معتقد است عضویت رسمی هند و پاکستان دو معضل را برای سازمان به وجود می آورد. با توجه به دیدگاه های مخالف دو کشور در ارتباط با بسیاری از مسائل امنیتی و با توجه به این که اجماع اساس رای گیری در سازمان است، روند تصمیم گیری در سازمان از این به بعد با پیچیدگی و دشواری بیشتری مواجه خواهد شد. همچنین مساله کشمیر که بیشترین تنش را در روابط هند و پاکستان ایجاد کرده است به چالشی بدون راه حل در سازمان تبدیل شده و زمینه ضعف سازمان شانگهای را فراهم می کند.[11]
به نظر می رسد فرایند حصول توافق در سازمان با این عضویت تشدید خواهد شد. عضویت هند و پاکستان در شانگهای حاصل یک رقابت برای کاهش نفوذ بین روسیه و چین در این نهاد منطقه ای بوده است. چین همواره خواهان گسترش اعضای شانگهای بوده، در حالی که روسیه نگاهی محتاطانه به عضویت رسمی اعضای جدید به ویژه در ارتباط با پاکستان داشته است. چین حامی اصلی عضویت رسمی پاکستان است. پکن خواهان تقویت اسلام آباد در برابر رقیب خود، هند است. در حالی که روسیه چنین نقشی را برای هند ایفا کرد. از نظر روسیه گرایش شدید هند به آمریکا با ورود این کشور به سازمان شانگهای تعدیل شده و مسکو قادر است کنترل موثرتری بر این قدرت منطقه ای داشته باشد.[12] بنابراین احتمال تقویت بلوک بندی در درون اعضا به ویژه بین چین و روسیه می رود که نتیجه آن، کم رنگ کردن نقش سازمان است. از آنجا که چین با هند اختلافات مرزی زیادی دارد، چشم اندازی برای کاهش این رقابت درون سازمانی وجود ندارد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مهم ترین چالش فرامنطقه ای موثر سازمان همکاری شانگهای از آغاز تاسیس، نفوذ و حضور ایالات متحده در کشورهای عضو است که با منافع دو قدرت چین و روسیه در تضاد است. با عضویت هند این احتمال وجود دارد که زمینه برای نفوذ دیدگاه های این قدرت فرامنطقه ای در سازمان فراهم شود و چالش تصمیم گیری را بیشتر کند. از این رو آمریکا می تواند بیش از گذشته به عنوان بخش مداخله گر سازمان همکاری شانگهای بر پویایی ها و تحولات آن تاثیر بگذارد و انسجام این سازمان را نابود کند. با این حال پذیرش رسمی این دو کشور در سازمان شانگهای گویای آن است که این نهاد خواهان گسترش همکاری های منطقه ای است.
نتیجه:
با عضویت دو کشور هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای، دغدغه های امنیتی اعضا بیشتر خواهد شد. با توجه به حمایت و مخالفت ضمنی برخی از اعضا که با وجود مخالفت به عضویت آن ها رای مثبت داده اند، برای عضویت رسمی این دو کشور، این احتمال وجود دارد در آینده نیز این رویکرد تقابل گرایانه بین اعضا آشکار شود و انسجام سازمان را از بین ببرد. چین و روسیه در بیرون از سازمان، در ارتباط با هند و پاکستان، منافع ملی خود را دنبال کرده اند و اگر بین این چهار عضو منافع ملی بر منافع کل اعضای سازمان ترجیح داده شود، پاکستان و هند با ورود خود، زمینه واگرایی در بین اعضا را فراهم خواهند کرد. هند و پاکستان از زمان جدایی ثابت کرده اند حاضر نیستند بر سر اختلافات خود به ویژه مساله کشمیر کوتاه آیند. از سوی دیگر هند که اغلب بعد از پایان جنگ سرد به غرب گرایش داشته است، ممکن است در این سازمان کانال نقش آفرینی بازیگران فرامنطقه ای به ویژه آمریکا باشد. موضوعی که نه چین و نه روسیه آن را می پسندند.
منابع:
1- http://www.indexmundi.com/asia.html
2- Marina Sorkina, »Shanghai Cooperation Organization: Geopolitics at the crossroads of Eurasia«,(2011).http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/458/385/RUG01-001458385_2011_0001_AC.pdf. P. 10
3- Stephen Aris, »Shanghai Cooperation Organization: Mapping Multilateralism in Transition«, (2013). https://www.ipinst.org/wp content/uploads/publications/ipi_e_pub_shanghai_cooperation.pdf. P. 15
4- Arhama Siddiqa, »Significance of the Shanghai Cooperation Organisation (SCO) for Pakistan«, (2016). http://issi.org.pk/wp-content/uploads/2016/06/Final-Issue-brief-arhama-dated-09-6-2016.pdf. P. 7-10
5- http://eng.sectsco.org/structure/
6- Richard Weitz, »The Shanghai Cooperation Organization’s Growing Pains«, (2015). http://thediplomat.com/2015/09/the-shanghai-cooperation-organizations-growing-pains/. P. 5
7- ماندانا تیشه یار، «پیامدهای عضویت هندوستان و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای»، وب سایت موسسه مطالعات ایران و اوراسیا، منتشر شده در 6 مرداد 1394، فایل بازیابی در پیوند:
http://www.iras.ir/fa/doc/interview/694
8- سید رضی عمادی، «ایران و عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای«، وب سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در 23 خرداد 1396، فایل بازیابی در پیوند:
http://www.tabyincenter.ir/qadim/index.php/menu-examples/child-items
9- محمد جواد سلطانی، » تجزیه و تحلیل روابط پاکستان و چین«، وب سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در 1 تیر 1394، فایل بازیابی در پیوند:
http://www.tabyincenter.ir/qadim/index.php/rasad
10- »India, Pakistan border tensions escalate; UN says watching developments closely» , Published by web site of first post, 17 may 2017, available at:
11- K.J.M Varma, »India, Pakistan to Become Full Members of SCO at Astana Summit, Says China«, (2017). https://thewire.in/142695/india-pakistan-to-assume-full-membership-of-sco-at-astana-summit/. P. 2
12- »It is a historic day’: Pakistan becomes full member of SCO at Astana summit«, Published by web site of DAWN, 10 Jun 2017, available at:
https://www.dawn.com/news/1338471.
