اندیشکده راهبردی تبیین – اعتراضات مختلف در کشورهای عربی غرب آسیا و شمال آفریقا، که از کشور تونس با خودسوزی جوان تونسی محمد بوعزیزی در اعتراض به شرایط نابه سامان اجتماعی و اقتصادی شروع شد و دیگر کشورها را هم دربرگرفت. این اعتراضات مردمی که تا حدی نتیجه‌ی مستقیم سیاست‌های کشورهای غربی در این منطقه بود، می توانست حکومت‌های مستبد را به زیر کشیده و حکومت‌های مردمی ایجاد کند، ولی در این خواسته‌های منطقی مردم منطقه انحرافات جدی صورت گرفت و مسائل حاشیه‌ای نظیر اختلافات کم اهمیت قومی و مذهبی جای اهداف بلندی نظیر مبارزه با استبداد، مبارزه با استعمار جدید و ایجاد مردم سالاری دینی را گرفت. در تونس گرچه دیکتاتوری که چند دهه بر قدرت بود، از قدرت کنار رفت، ولی به جای غالب شدن اسلام که دین اکثریت مردم است، بیشتر رویکرد سکولاریسم پذیرفته شد که مد نظر غرب و ایدئولوژی لیبرال دموکراسی بود. در مصر نیز حضور مردم باعث کنار رفتن رئیس جمهور مستبد این کشور یعنی حسنی مبارک از قدرت شد و مدت کوتاهی نیز محمد مرسی که از طرف مردم انتخاب شده بود، رئیس جمهور این کشور بود. ولی دیری نپایید که در روند انقلاب مصر انحرافات جدی صورت گرفت و ژنرال السیسی در یک شبه کودتا قدرت را در دست گرفت تا دوباره ارتش مصر نقش تعیین کننده‌ای در سیاست داشته باشد. در لیبی هم گرچه اعتراضات مردمی و دخالت نظامی غرب باعث سقوط قذافی شد، ولی ساختار قبیله‌ای لیبی اجازه‌ی تشکیل یک دولت مقتدر در این کشور فراهم نشده و بیشتر جولانگاه گروههای تروریستی شده است. اما این اعتراضات در سوریه که مبحث اصلی این نوشته می‌باشد بنا به دلایلی از جمله دخالت قدرت‌های فرامنطقه‌ای و منطقه‌ای به جنگ داخلی منجر شد و اهداف مردم که تا حدی به صورت مسالمت‌آمیز خواستار برخی اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بودند به فراموشی سپرده شد و در خلال آن، گروههای تروریستی در سوریه به وجود آمدند که هدفشان پیاده کردن اسلام تکفیری و وهابی در منطقه بود. همانطور که ذکر گردید با توجه به اهمیت راهبردی سوریه برای کشورهای مختلف، این کشورها در امور داخلی سوریه و تحولات این کشور بویژه پس از 2011 به این طرف، دخالت کردند. هنوز هم برخی از کشورها از مخالفان مسلح و گروههای تروریستی و تکفیری حمایت می‌کنند و برخی کشورها هم از دولت قانونی بشار اسد حمایت می کنند. البته باید اضافه کرد که پس از آغاز درگیری های داخلی در سوریه از سال 2011 تاکنون، با تلاش برخی کشورها، نشستها و جلسات مختلفی برگزار شده‌است تا به اصطلاح در کشور سوریه صلح متناسب با منافع کشورهای برگزار کننده‌ی این نشستها ایجاد گردد. همانطور که اشاره شد، با توجه به وجود دو گروه از کشورها (حامیان نظام سوریه و حامیان معارضان)، این نشستها نیز معمولا در جهت حمایت یا عدم حمایت از دولت و معارضان مسلح صورت می گرفت و تا کنون نیز نتیجه‌ی محسوسی در بر نداشته است. در این نوشته سعی بر این است تا این نشستها از آغاز بحران داخلی سوریه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. لذا به تاریخچه‌ی این نشستها، کشورهای شرکت‌کننده، مواضع و بیانیه‌ها اشاره خواهد‌شد.
گروه موسوم به دوستان سوریه
این گروه با ابتکار نیکولا سارکوزی، رئیس جمهور وقت فرانسه در سال 2012 تشکیل شد. بعد از آنکه در 4 فوریه، چین و روسیه قطعنامه‌ی شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره‌ی بحران سوریه که عمدتا رویکردی علیه دولت سوریه داشت را وتو کردند، لذا قرار شد گروهی از کشورها روند صلح در سوریه را خارج از ساختار سازمان ملل پیگیری کرده و به سرانجام برسانند. اکثر قریب به اتفاق کشورهای حاضر در این نشستها حامی معارضان سوریه بودند و نسبت به دولت حاکم در این کشور نگاه و رفتار خصمانه را دنبال می‌کردند. اولین جلسه‌ی آنها در 24 فوریه در تونس برگزار گردید. دومین جلسه‌ی آن در آوریل همان سال در استانبول برگزار گردید. سومین جلسه نیز در اوایل جولای در پاریس و چهارمین جلسه در دسامبر 2012 در مراکش برگزار گردید. در جلسه اول در تونس، هیلاری کلینتون گفته بود که قطر، ترکیه و عربستان می‌توانند منطقه پرواز ممنوع در سوریه ایجاد کنند و سوریه برای آمریکا مهمتر از لیبی است. شورای ملی سوریه[1] در جلسه حاضر بود و یک لیستی از هفت درخواست خود را ارائه داده بود. بیانیه این نشست این بود که اگر دولت بشار اسد شرایط اتحادیه عرب را نپذیرد، دوستان سوریه از هیچ کمکی (نظامی، تسلیحاتی و آموزش شبه نظامیان) به مخالفان دریغ نخواهند کرد. در جلسه استانبول معارضان اعلام کردند که یکپارچه هستند و نخست وزیر ترکیه اعلام کرد که از طرف مردم سوریه سخن می‌گوید و حق مردم سوریه است که از خودشان در برابر بشار اسد دفاع کنند! او اضافه کرد که نخست وزیر قطر، دبیر اتحادیه عرب و هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت آمریکا از اقدام علیه دولت سوریه دفاع می‌کنند. در جلسه پاریس، ویلیام هیگ، لوران فابیوس، هیلاری کلینتون و احمد داوداغلو حضور داشتند. در فوریه 2013 یازده عضو از دوستان سوریه در رم جلسه‌ی بعدی را تشکیل دادند. در 22 می 2013 جلسه ای در امان پایتخت اردن، برگزار شد تا پیشنهاد صلحی که از سوی آمریکا و روسیه ارائه شده بود را مورد بحث قرار دهد. در 22 ژوئن 2013 جلسه دیگری در دوحه برگزار شد تا نحوه‌ی کمک به معارضان سوری را بررسی کند. در جلسه مراکش نمایندگان 114 کشور حاضر بودند که در جلسه رم به 11 کشور کاهش یافت. مهمترین کشورهایی که در گروه موسوم به دوستان سوریه حاضر بودند عبارت اند از کانادا، آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ترکیه، عربستان، مصر، قطر، امارات و اردن. سازمانهای بین المللی حاضر در این مذاکرات هم عبارتند از: سازمان ملل، اتحادیه اروپا، سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه آفریقا، اتحادیه مغرب عربی و شورای همکاری خلیج فارس. بنابراین با توجه به اینکه این نشستها، یکطفره بوده و نمایندگان دولت سوریه در آن حضور نداشتند، نمی‌توانست به برقراری صلح در سوریه منجر شود. همچنین این نشستها بیشتر در جهت هماهنگ کردن گروههای تروریستی در جهت سرنگونی دولت بشار اسد گام برمی‌داشت و کشورهای حامی گروههای تروریستی را جهت ارسال کمک‌های اقتصادی و تسلیحاتی هماهنگ می‌کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
طرح کوفی عنان
در ماه مارس 2012 کوفی عنان فرستاده سازمان ملل و اتحادیه عرب، طرحی ارائه کرد که از طرفین درگیر می‌خواست تا آتش بس برقرار کرده و از دولت سوریه می‌خواست تا با مخالفان مذاکره نماید. بعد از آنکه در 12 آوریل کوفی عنان اعلام کرد که طرفین برای آتش بس توافق کرده اند، سازمان ملل در اول می اعلام کرد که دو طرف آتش بس را نقض کرده‌اند. همانطور که اشاره شد برخی کشورهای عضو اتحادیه‌ی عرب که حامی طرح عنان بودند، خود یک پای درگیریها در سوریه بودند و از مواضع گروههای تکفیری و تروریستی حمایت می‌کردند.
تاریخچه تلاشها در جهت ایجاد صلح (روند صلح سوریه)
در اواخر سال 2011، اتحادیه عرب تلاشهایی را صورت داد تا امکان ایجاد صلح فراهم شود. این طرح با عنوان طرح اتحادیه عرب در 19 دسامبر 2011، از سوی دولت سوریه هم پذیرفته شد و اتحادیه عرب گروه ناظر هم به سوریه اعزام کرد. بر اساس تلاش اتحادیه‌ی عرب هر دو طرف یعنی مخالفان و دولت سوریه، مکلف شدند تا به درگیری پایان داده و گفتگوهایی را شروع کنند. ولی به دلیل عدم جامعیت و نیز برخی حمایتها و جانبداریهایی که از سوی کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس با محوریت رژیم سعودی که نقش فعال و تأثیرگذاری هم در اتحادیه‌ی عرب دارند از مخالفان به سرانجام نرسید و خشونتها ادامه یافت و عربستان سعودی، ناظران خود را از سوریه خارج کرد و از چین، روسیه و دیگر کشورها خواست تا به دولت سوریه برای پذیرش طرح اتحادیه عرب فشار وارد کنند. اتحادیه عرب هم در سال 2012 به مأموریت نظارتی خود پایان داد.[2]
طرح ایران
در سال 2012، ایران در شانزدهمین جلسه جنبش عدم تعهد برای پایان دادن درگیریهای سوریه، طرحی ارائه کرد ولی با اجماع کشورهای تأثیرگذار در روند سوریه، همراه نشد. دلایل اصلی شکست طرح ایران نیز پیش‌شرطی بود که برخی کشورهای عربی و غربی ارائه کرده‌اند و آن خروج اسد از قدرت برای شروع مذاکرات بود، در حالی که در طرح ایران این پیش شرط پذیرفته نشده بود و حضور اسد یا رفتن او از قدرت منوط به برگزاری انتخابات در سوریه بود. اخضر ابراهیمی فرستاده دیگر سازمان ملل پس از کوفی عنان، طرحی را در سپتامیر 2012 همزمان با عید قربان ارائه کرد که این طرح نیز با توجه به عدم جامعیت با شکست مواجهه شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
کنفرانس ژنو یک و دو
در سال 2012، سازمان ملل با حمایت اعضای دائم شورای امنیت، کنفرانس ژنو یک را مدیریت کرد و ابتکار آن از سوی کوفی عنان ارائه شده بود. در این جلسه وزیر خارجه آمریکا و روسیه و نماینده چین، وزیر خارجه انگلیس و کوفی عنان حاضر بودند. در طرحی که کوفی عنان ارائه کرده بود تشکیل یک دولت با حضور معارضان و برخی از اعضای حکومت بشار اسد، تصریح شده بود. در حالی که وزیر خارجه انگلیس گفت که شورای امنیت سازمان ملل از طرح عنان حمایت میکند، کلینتون اظهار داشت که اسد در دولت آینده جایی نخواهد داشت که با مخالفت لاوروف مواجه شد. در این کنفرانس بیانیه‌ای صادر شد که مباحث ضروری برای پایان خشونت در سوریه را دربرمی‌گرفت. با این حال این سند، نتوانست شناخت جامعی از احزاب و گروها را ارائه دهد که در دولت به اصطلاح انتقالی ایفای نقش کنند؛ به دلیل اینکه گروه‌ها و جنبش‌های بی شماری و با انگیزه‌های متفاوتی در بین مخالفان وجود داشت.
در ادامه به بررسی بیانیه‌ی صادر شده در ژنو یک[3] می‌پردازیم که در نشستهای بعدی و قطعنامه‌ی 2254 سازمان ملل مورد استناد واقع شد. در سی ژوئن 2012، دبیرکل سازمان ملل و اتحادیه‌ی عرب، وزرای خارجه روسیه، چین، فرانسه، آمریکا، انگلیس، ترکیه، کویت، قطر و عراق و نیز مسئول سیاست خارجی اتحادیه‌ی اروپا در دفتر سازمان ملل در ژنو دیدار کردند که به عنوان گروه اقدام برای سوریه[4] نامیده شدند. گروه اقدام به شدت کشتارها و تخریبها و نبود حقوق بشر در سوریه را محکوم کردند و درباره‌ی شکست حمایت از غیرنظامیان، و نیز گسترش درگیریها به دیگر کشورهای منطقه ابراز نگرانی کردند. گروه اقدام به حاکمیت، یکپارچگی، استقلال و حفظ قلمرو سوریه پایبند هستند. پایان خشونتها از طریق آغاز یک روند سیاسی امکان پذیر است و به مردم سوریه امکان می‌دهد تا به صورت دموکراتیک و مستقل در مورد آینده‌ی خود تصمیم‌گیری کنند. گروه اقدام برای تضمین این هدف، گامها و اقداماتی مشخص کرده تا طرح شش بندی سازمان ملل در قطعنامه‌هوای 2042 و 2043 شورای امنیت عملیاتی شود. برخی از مفاد این قطعنامه‌ها بدین شرح است: یک: توقف فوری خشونتها در همه‌ی اشکال، دو: توافق بر روی اصول انتقال سیاسی که به خواسته‌های مشروع مردم سوریه جامه‌ی عمل بپوشاند، سه : توافق بر اقداماتی که از موارد بالا و فرستاده‌ی ویژه سازمان ملل در جهت انتقال سیاسی حمایت می کند. همه‌ی گروه‌ها باید این موارد و طرح شش بندی مطرح شده در قطعنامه‌های 2042 و 2043 شورای امنیت را به کار گیرند. دولت و معرضان باید در جهت رعایت موارد فوق با نیروهای وِیژه‌ی مأمور در سوریه از سوی سازمان ملل همکاری کنند. دولت سوریه هم مواردی از جملع آزادی زندانیان سیاسی، آزادی روزنامه نگاران، آزادی انجمن‌ها، تجمعات و راهپیمایی‌های دموکراتیک را فراهم کند. در هر شرایطی همه‌ی طرف‌ها باید به نیروهای ویژه سازمان ملل در سوریه احترام بگذارند و دولت سوریه شرایط ارسال کمک‌های بشر دوستانه به مناطق جنگ زده را فراهم کند. کشورهای موسوم به گروه اقدام هم این موارد را انجام خواهند داد. از جمله با نظامی کردن درگیریها مخالف هستند، و به اهمیت دولت سوریه به عنوان یکی از طرفهای درگیر واقف هستند. همچنین از معارضان در جهت اتحاد و انسجام حمایت خواهند کرد. از فرستاده‌ی ویژه‌ی سازمان ملل در جهت همراه کردن دولت و مخالفان حمایت خواهد شد. [5]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در سال 2014، سازمان ملل، کنفرانس ژنو دو را برگزار کرد. در این کنفرانس تلاش می‌شد تا هم دولت سوریه و هم مخالفان پای میز مذاکره حاضر شوند. مهمترین گروه مخالف دولت در این کنفرانس “ائتلاف ملی سوریه[6]” بود. این کنفرانس یک تلاش آشکار برای رسیدن به صلح از طریق تقسیم قدرت بود. این کنفرانس به دلایل داخلی و بین‌المللی نتوانست نتایج عملی در پی داشته‌باشد. یکی از دلایل داخلی، نادیده گرفتن و عدم دخالت دادن این گروه‌ها از سوی بشار اسد در قدرت بود که البته دلایلی داشت از جمله اینکه مرز مشخصی بین برخی از معارضان و گروههای تروریستی وجود نداشت و در حالی که گروههای تروریستی در صحنه‌ی میدانی جنایات هولناکی را مرتکب می‌شدند، با حمایت برخی کشورهای بویژه محور غربی _ عربی در صحنه‌ی مذاکرات نیز خواستار امتیازات قابل متوجه سیاسی بودند. از دلایل خارجی نیز می‌توان به عدم توجه به جایگاه جمهوری اسلامی ایران و روسیه برای مذاکره با دولت سوریه بود. در سال 2015 همزمان با درگیری مستقیم روسیه در سوریه، تلاشها برای پایان دادن به درگیری داخلی سوریه، شدت گرفت. از این پس در اکتبر 2015، سلسله نشستهای وین آغاز گردید و با کنفرانس ژنو سه دنبال شد. این کنفرانس‌ها نیز نتوانست اهداف برگزار کنندگان را برای ایجاد صلح در سوریه عملی کند و با شکست مواجه شد. ابتدا اینکه کشورهای حاضر در این نشست اختلاف دیدگاه اساسی داشتند، از جمله اینکه کشورهای حامی مخالفان که با کمک‌های انبوه تسلیحاتی و اقتصادی خود کنترل مناطقی را در سوریه اختیار گرفته بودند و خواستار تصرف کامل سوریه بوده و لذا پیشرط خروج اسد از قدرت را مطرح کرده بودند که با مخالفت سوریه و چین همراه شد.
در سی‌ام سپتامبر 2015، روسیه حملاتی را در سوریه آغاز کرد و مدعی شد که مواضع داعش را مورد حمله قرار داده است. برخی از کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا این ادعا را زیر سوال بردند و مدعی شدند که روسیه، مواضع مخالفان سوریه را مورد حمله قرار داده است. در 23 اکتبر، لاوروف و جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا به همراه وزرای خارجه ترکیه و رژیم سعودی در وین دیدار کردند و تصریح کردند که در نشستهای آینده باید تمام گروههای مخالف حضور داشته باشند. یک موردی روشن شد این بود که نشستهای قبلی بیشتر در جهت منافع آمریکا، اتحادیه اروپا و متحدان منطقه‌ای آنها شامل ترکیه و عربستان بود و همه‌ی آنها خروج اسد از قدرت را به عنوان پیش شرط مذاکرات مطرح کرده بودند. در حالی که در این دیدار کری برای حمله به داعش اعلام آمادگی کرده بود، لاورف از کشورهای غربی خواست تا ایران هم در نشستها در مورد سوریه باید حضور داشته باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
گفتگوهای وین
در اولین دور از گفتگوهای وین آمریکا، روسیه، ایران، عربستان و ترکیه شرکت کردند. کشورهایی که دیدگاه‌های مختلفی در مورد، اسد، مخالفان و کردها داشتند. اولین بار بود که ایران و عربستان سر یک میز مذاکره درباره سوریه حاضر شده بودند. نکته‌ی مهم این بود که هیچ نماینده‌ای از سوریه دعوت نشده‌بود. علاوه بر کشورهای ذکر شده در بالا، کشورهای فرانسه، انگلیس، آلمان، ایتالیا، چین، مصر، امارات، عمان، اردن، عراق، قطر و لبنان و نیز نمایندگانی از اتحادیه اروپا و سازمان ملل در این مذاکرات حاضر بودند. بان‌کی‌مون دبیر کل سازمان ملل گفته بود که با توجه به اینکه کشورهای حاضر در این جلسه از گروههای مختلفی حمایت می‌کنند، باید انعطاف محور این جلسه باشد. در جلسه پایانی مذاکرات در 30 اکتبر، کشورهای حاضر تصریح کردند که راه‌حل درگیریهای سوریه باید دیپلماتیک باشد و به مردم سوریه احترام گذاشته شود و تمامیت ارضی سوریه حفظ گردد و با داعش باید مقابله شود. از سازمان ملل برای میانجیگری بین دولت سوریه و مخالفان در جهت اجرای طرح صلح دعوت شد، ولی تعریف دقیقی صورت نگرفت که کدام یک از مخالفان باید در مذاکرات حاضر باشند. همچنین مقرر شد که کشورهای حاضر، دو هفته‌ی دیگر در مذاکرات حضور یابند. حضور روسیه به عنوان میانجی گفتگوها بین دولت سوریه و کشورهای اروپایی مهم بود، چرا که با این کار طرح انزوای دیپلماتیک روسیه بابت موضوع کریمه و اوکراین، کم رنگ می‌شد. چیزی که از این به بعد روشن شد این مسئله بود که برخلاف بحران لیبی که تنها کشورهای اروپایی با حمایت آمریکا حضور داشتند، حل بحران سوریه تنها به حضور کشورهای غربی و متحدان آنها منحصر نمی شود، بلکه حضور همه‌ی طرف‌ها از جمله روسیه و ایران هم ضرورت دارد. حضور ایران در این مذاکرات، نتیجه‌ی دیگری هم داشت و آن خروج از انزوای دیپلماتیک در غرب آسیا بود. بعد از مذاکرات هسته‌ای ایران، این دومین بار بود که آمریکا سر میز مذاکره‌ای می نشست که ایران در آن حضور داشت، که این حضور با انتقاد متحدان منطقه‌ای آمریکا از جمله عربستان و رژیم صهیونیستی همراه شد. ولی ترکیه نگاه مثبتی به حضور ایران داشت. در 14 نوامبر، دومین دور از گفتگوها در وین با حضور همان کشورهای قبلی حاضر در مذاکرات سی اکتبر به اضافه‌ی نمایندگان اتحادیه عرب صورت گرفت. همه‌ی کشورهای حاضر برای پایان درگیریها در سوریه و کاهش آلام مردم سوریه گفتگو کردند. همچنین موافقت شد که ایجاد آتش بس، اولویت اصلی در سوریه باشد و قرار بر این شد تا مخالفان و نمایندگان دولت سوریه در مذاکرات رسمی زیر نظر سازمان ملل شرکت کنند. البته حمله بر ضد داعش و جبهه النصره مستثنی شد. همه ملزم به حمایت از روند انتقال سیاسی بر اساس کنفرانس ژنو یک شدند و قرار شد تا یک دولت سوری، فراگیر و همه جانبه در سوریه ایجاد شود. در آخر تصمیم گرفته شد تا طی 18 ماه یک انتخابات بر اساس قانون اساسی جدید برگزار شود و اول ژانویه برای پایان مذاکرات دولت و مخالفان در نظر گرفته شد. گرچه گروههای مخالف سوری برای مذاکرات مشخص نشد ولی تصریح شد که همه‌ی گروه‌ها و طیف مخالفان باید در این مذاکرات حاضر باشند و گروههای شرکت کننده باید از طرف مردم سوریه انتخاب شوند و شرکت کننده‌ها باید تصریح کنند که نماینده چه کسانی هستند و هدفشان در مذاکرات چیست. دو طرف مذاکره، دولت و مخالفان باید زمینه‌ی مشترک برای ایجاد قانون اساسی را شناسایی کنند.
این دور از گفتگوها و نشستها نیز نتوانست به اهداف اعلانی خود دست یابد، چرا که برخی کشورهای حاضر در این جلسات که ژست دموکراسی خواهانه به خود می‌گرفتند، در عمل از ارسال هیچ کمکی به گروههای تروریستی در سوریه دریغ نمی‌کردند که ارسال این تسلیحات خود باعث افزایش درگیریها، خشونت روزافزون و در نتیجه گسترش ابعاد جنگ داخلی می‌شد.
نشست ریاض
در دهم دسامبر 2015، مخالفان سوریه از جمله گروه موسوم به احرار شام، در ریاض پایتخت عربستان سعودی، نشستی داشتند و بیانیه‌ای را صادر کردند که در آن اصول گفتگوهای صلح را مشخص کرده بودند که با موافقت سوریه و روسیه همراه بود. بشار اسد معتقد بود که در این نشست گروههای تروریستی هم حاضر بودند، لذا دولت سوریه با گروههای تروریستی مذاکره نخواهد کرد. نشست ریاض با حضور 34 نماینده از معارضان سوری برگزار شده بود و نماینده‌ای از کردها در آن حضور نداشت. بیانیه‌ی این نشست با حمایت فرانسه، ترکیه و قطر نیز همراه بود. باید اضافه کرد طرحی هم در 29 جولای 2015، از سوی استفان دی میستورا، فرستاده دیگر سازمان ملل در امور سوریه ارئه شد که ابتکار چهار کمیته[7] نام داشت و به دلیل برخی ابهاماتی که داشت مورد قبول همه‌ی طرفهای درگیر واقع نشد.
نشست ژنو 3 و 4
گفتگوهای ژنو 3 در فوریه 2016 و با میانجیگری سازمان ملل شروع شد. این نشست، یک آتشبس را پایه گذاری کرد و هدف بعدی ایجاد یک دولت انتقالی و شکست داعش بود. جلسه اول با حضور همان کشورهای شرکت کننده در وین به اضافه‌ی نمایندگان دولت سوریه و گروهی از مخالفان که کمیته عالی مذاکرات[8] نامیده می‌شد، برگزار گردید. این کمیته ائتلافی از 35 گروه از مخالفان مسلح را شامل می‌شد که یک سوم از گروههای مسلح را دربرمی‌گرفت. این ائتلاف از سوی عربستان و رهبری محمد علوش رهبری می‌شد و به گروههای سلفی جیش الاسلام وابسته بود. تاخیر ایجاد شده برای برگزاری این نشست برای شناسایی مخالفان جهت حضور در این مذاکرات بود. یکی از علل دیگر تاخیر هم اختلاف کمیته عالی با دمشق بر سر بمباران مواضع مخالفان بود. سوالی که وجود داشت این بود که کدام یک از مخالفان میانه رو و کدام یک رادیکال هستند. در یک طرف عرستان، ترکیه و روسیه بودند که ترکیب کمیته عالی را راضی‌کننده و طرف دیگر ایران، روسیه و دولت بشار که برخی از این گروه‌ها را رادیکال و تروریست می‌دانستند. با در نظر گرفتن این اختلاف، ولی روی اینکه دیگر گروه‌ها نظیر کردها، جبهه‌ی النصره و داعش در این مذاکرات نباشند، اتفاق نظر داشتند. 34 عضو حاضر در مذاکرات، 17 نفر را تعیین کردند تا با بشار جعفری به عنوان نماینده‌ی دولت گفتگو کنند. باز پس گیری حلب و برخی مناطق از دست مخالفان، باعث تثبیت جایگاه اسد شده بود و این تقویت باعث می‌شد که علیرغم مخالفت معارضان، حفظ اسد در قدرت یکی از پیش شرط‌ها باشد. مذاکرات صلح در فوریه با رکود همراه شد، چراکه دولت سوریه پیشروی‌های خوبی در حلب بدست آورده بود. در 22 فوریه در پنجاه و دومین کنفرانس امنیتی مونیخ، وزیر خارجه امریکا و روسیه دیدار کردند و خواستار پایان درگیریها در سوریه شدند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr6', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr6", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
دور جدید گفتگوها در 14 مارس شروع شد و تا 24 مارس ادامه یافت. در 13 آوریل گفتگوهای بعدی شروع شد و شرایط انتقال سیاسی در سوریه باید تعریف می‌شد. در این روز انتخابات پارلمانی در بخشهایی از سوریه برگزار گردید. در 18 آوریل، کمیته عالی مذاکرات حضور خود در مذاکرات ژنو 3 را به حال تعلیق درآورد. کردهای سوریه به دلیل اینکه با داعش می جنگیدند مورد حمایت امریکا بودند، حزب اتحاد دموکراتیک که نماینده‌ی کردها بود در مذاکرات حضور نداشت و به خاطر ارتباط با پ.پ.ک ترکیه مخالف حضور آنها در مذاکرات بود. گفتگوهای وین و ژنو سه متفاوت با گفتگوهای قبلی بود، چراکه نقش ایران پررنگ تر شد، درحالی که در مذاکرات قبلی، نقش ترکیه و عربستان پررنگ‌تر بود.[9] گفتگوهای ژنو4 هم در ماه فوریه و مارس 2017 برگزار شد که صاحب نظران بر این عقیده بودند که موفقیت آن در مقایسه با قبل بیشتر بود. این نشستها نیز مانند مذاکرات پرشمار قبلی موفقیت‌آمیز نبود و همچنان حمایت برخی از کشورها از گروههای تروریستی خود مسأله را بغرنج‌تر می‌کرد. همچنین هرگاه دولت بشار اسد می‌توانست به پیشرفت‌هایی نائل شود و گروههای تروریستی دچار تضعیف می‌شدند، برگزاری این نشستها و طرح مسئله‌ی آتشبس، گامی در جهت تجدید قوای گروههای تروریستی تکفیری و ارسال سلاح به آنها از سوی حامیان منطقه‌ای و غربی به شمار می رفت.
گفتگوهای آستانه
مذاکرات آستانه از بهمن سال گذشته با ابتکار عمل جمهوری اسلامی ایران و روسیه و همراهی ترکیه، به منظور حل و فصل منازعات سوریه و پایان بخشیدن به شش سال کشتار و آوارگی و ویرانی در این کشور آغاز شد. در واقع آتش بس فراگیری که از 10 دی سال 1395 (۳0 دسامبر 2016) با توافق میان دولت سوریه و گروهی از مخالفان مسلح برقرار شد، مقدمه ای برای آغاز مذاکرات آستانه بود که طی آن، برای نخستین بار نمایندگان دولت سوریه با نمایندگانی از گروههای مخالف مسلح به‌طور مستقیم رایزنی کردند. هرچند پیش از آن یک بار در اسفند 1394 و بار دیگر در شهریور 1395 تلاش هایی برای ترک مخاصمه صورت گرفته و آتشبس برقرار شده بود اما هر بار با نقض گسترده آتش بس و متهم کردن دیگرى از سوى طرف‌هاى درگیر در بحران، خشونت ها با شدت و عمق بیشترى از سر گرفته شد. گفتگوهای آستانه نیز طی نشستهای مختلفی دنبال شده است که در ادامه به آنها می پردازیم.
نشست آستانه یک
آزادی کامل حلب به عنوان یک پیروزی راهبردی برای دولت سوریه و متحدانش، زمینه ساز طرح آتشبس در این کشور شد. روسیه از اعضاء شورای امنیت سازمان ملل متحد خواست طرح آتش بسی را که توسط روسیه و ترکیه پیشنهاد شده بود، در قالب قطعنامه ای تصویب کنند؛ متعاقب آن به درخواست کشورهای غربی اصلاحاتی در طرح روسیه انجام گرفت و بالاخره پیشنویس روسیه به عنوان قطعنامه 2336 به تصویب شورای امنیت رسید. بر اساس این قطعنامه، آتش بس کامل و فوری در سراسر خاک سوریه به استثناء مناطق مربوط به دو گروه تروریستی داعش و فتح الشام (جبهه النصره سابق) به اجرا درآمد؛ همچنین شبه نظامیان کُرد، موسوم به یگان های مدافع خلق مشمول این طرح نیستند.
سرانجام طبق چارچوب توافق میان طرف های درگیر و بر اساس اعلام فرماندهی کل ارتش و نیروهای مسلح سوریه، از ساعت صفر روز 30 دسامبر سال 2016 میلادی، (بامداد جمعه10دی) آتش بس فراگیر در سراسر خاک سوریه برقرار و بنا شد در صورت پایداری این توافق، مذاکرات سیاسی از ماه بعد در قزاقستان برگزار شود. سرانجام در روزهای چهارم و پنجم بهمن 1395 (23 و24 ژانویه 2017) برای نخستین بار دو طرف اصلی جنگ یعنی نمایندگان دولت قانونی سوریه و نمایندگان گروههای اصلی معارضین مسلح در آستانه پایتخت جمهوری قزاقستان بر سر یک میز نشستند تا برای پایان دادن به آلام سوریه و ملت زجرکشیده اش از مسیر مذاکره سیاسی راهی بگشایند؛ هرچند در جریان مذاکرات از گفتگوی مستقیم خودداری ورزیدند و نظراتشان را در اتاق های جداگانه و از طریق واسطه های روس و ترک به یکدیگر منتقل می کردند. ایران و روسیه هم برای اولین بار بود که با نظامیان مخالف دولت سوریه گرد هم می آمدند، در مذاکراتی که برای اولین بار بدون حضور هیچ نماینده‌ای از عربستان و قطر برگزار می شد.
مهم ترین محورهای بیانیه پایانی «آستانه 1» عبارت بودند از:
1- جداسازی تروریست ها مشخصاً دو تشکل «جبههالنصره» و «داعش» از مخالفان سیاسی
2- موافقت طرفین برای مشخص کردن خط تماس به منظور مقابله با گروه تروریستی داعش و اقدامات لازم برای تعیین محل استقرار تروریست های جبهه النصره
3- نظارت هر دو طرف بر آتش بس با نمایندگی سازمان ملل و تأکید طرفین بر تثبیت آتش بس
نشست آستانه دو
مذاکرات «آستانه 2» درباره حل بحران سوریه که بنا بود روز چهارشنبه 27 بهمن 1395 آغاز شود، با یک روز تأخیر یعنی در پنجشنبه 28 بهمن آغاز به کار کرد و تا جمعه 29 بهمن 1395 (16 و 17 فوریه 2017) ادامه یافت. علت این تأخیر عدم حضور هیئت ترکیه و هیئت معارضان در شهر آستانه اعلام شد. گفته شد یکی از دلایل این تأخیر ناخشنودی گروههای معارض سوری از روسیه است چراکه این گروه‌ها روسیه را متهم می‌کردند در واداشتن دمشق به پایبندی به رعایت آتشبس کوتاهی میکند. این دور از مذاکرات نیز با حضور نمایندگان دولت سوریه، معارضان سوری، استفان دیمیستورا » نماینده ویژه سازمان ملل، نماینده دولت قزاقستان به عنوان میزبان مذاکرات و سه کشور روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد. نمایندگان کشورهای اردن و آمریکا نیز به عنوان ناظر در این نشست حاضر بودند. نمایندگان «ارتش آزاد سوریه» و نمایندگان گروه افراطی «جیش‌الاسلام» نیز در این مذاکرات حضور داشتند.
در این دور از مذاکرات به علت وجود اختلاف نظرهای زیاد میان شرکت‌کنندگان بر سر تعریف موارد نقض آتشبس و مجازات نقض‌کنندگان، بر سر صدور یک بیانیه مشترک توافقی حاصل نشد؛ همچنین «بشار جعفری»رئیس هیئت نمایندگی دولت سوریه در این زمینه گفت ترکیه و معارضان اراده جدی برای شکست مذاکرات دارند؛ او گفت: ترکیه نمى تواند همزمان آتش افروز و مسئول آتش نشانى جنگ در سوریه باشد. جابری انصاری رئیس هیئت مذاکره کننده ایرانی فضای عمومی نشست «آستانه 2» را به نسبت نشست نخست (آستانه یک) بخصوص در ادبیات و نحوه برخورد هیئت‌های سوری کمی آرام‌تر و آشتی‌جویانه‌تر ارزیابی کرد. وزارت خارجه روسیه نیز ضمن موفق خواندن مذاکرات «آستانه 2» اعلام کرد نتیجه مذاکرات «آستانه2» ایجاد گروه نظارت بر آتش بس در سوریه با شرکت روسیه، ایران و ترکیه است و یک مرحله و گام مهم دیگر در مذاکرات برای حل بحران سوریه برداشته شده است.
با وجود این، اما، مهم ترین دستاورد نشست «آستانه 2» توافق نظام سوریه و گروههای سوری شرکت کننده برای مبارزه با تروریسم بود که در دور قبلی مذاکرات در «آستانه 1» هم بر سر آن توافق حاصل شده بود. دیگر دستاورد مهم نشست «آستانه 2» تثبیت آتش بس و توافق هیئت‌های ایرانی، روسی و ترکیه برای تشکیل کمیته عملیاتی نظارت بر اجرای آتشبس و موافقت بر سر ساز و کارهای آن بودکه «محمد علوش»، سرکرده هیئت معارضان مسلح سوریه نیز این توافق را مورد تأیید قرار داد.
این مذاکرات به نوعی شکست مخالفان مورد حمایت ریاض نیز بود زیرا این گروه از مخالفان به رهبری «محمد علوش»، خواستار تشکیل کمیته نظارت بر آتش بس متشکل از کشورهای عربی از جمله عربستان، اردن، قطر و امارات و روسیه و ترکیه و بدون حضور جمهوری اسلامی ایران بودند ولی همانگونه که خود علوش اذعان کرد، با این درخواست موافقت نشد.
نشست آستانه‌ی سه
دور سوم مذاکرات صلح سوریه در آستانه که برای روز سه‌شنبه 24/ 12/ 1395 (۱۴ مارس 2017) برنامه‌ریزی شده بود، با حضور نمایندگان ایران، روسیه و ترکیه و بدون حضور مخالفان در پایتخت قزاقستان برگزار شد. «اسامه ابو زید» سخنگوی مخالفان گفت این تصمیم به این دلیل گرفته شده که روسیه به تعهدات خود در مورد آتشبس مورد توافق، پایبند نبوده است در صورتی که هدف اصلی برگزاری مذاکرات در آستانه همواره “تثبیت آتشبس” در سوریه عنوان شده است؛ «ابو زید» به خبرگزاری فرانسه گفت: تصمیم گرفتیم در مذاکرات آستانه شرکت نکنیم و دلایل‌مان هم عدم اجرای هیچ یک از تعهدات در زمینه آتش‌بسی است که تحت نظارت روسیه و ترکیه امضاء شد. گروه موسوم به «ارتش آزاد» نیز روز یکشنبه (22/ 12/ 1395) نیز مدعی شده بود دولت سوریه به تعهدات خود در توافق منطقه «الوعر» شهر حمص عمل نکرده و این گروه به همین علت در مذاکرات آستانه شرکت نخواهد کرد.
وزارت خارجه قزاقستان روز سه شنبه (24/ 12/ 1395) در بیانیه ای اعلام کرد اردن در تلاش است مخالفان سوری جبهه جنوب را به حضور در مذاکرات راضی کند. احتمال میرفت به دلیل تأخیر در حضور افراد مسلح مخالف، مذاکرات یک روز دیگر تمدید شود اما نهایتاً روز چهارشنبه (25/ 12/ 1395) در غیاب هیئت مخالفان مسلح سوری و بدون دستیابی به نتیجه مشخص به پایان رسید. ریاست هیئت نمایندگی آمریکا هم برعهده «جورج کرول» سفیر این کشور در قزاقستان بود و «مارتین مکسویل» یکی دیگر از مقامات وزارت امور خارجه آمریکا نیز برای این منظور به آستانه سفر کرده بود.
هیئت‌های حاضر در دور سوم مذاکرات آستانه در بیانیه‌ای مشترک بر چند اصل مهم تأکید کردند که مهمترین آنها توقف درگیریها در سوریه، تحکیم آتشبس و حفظ آن، تبادل اطلاعات و تقویت روند مکانیسم سه جانبه بود. در بیانیه مشترک صادر شده از سوی هیئت‌های حاضر در نشست، کشورهای ضامن مذاکرات بر پایبندی خود به تقویت آتشبس و تبادل اطلاعات در صورت نقض آتش بس و لزوم بهبود اوضاع میدانی از طریق تقویت آتشبس تأکید کردند. همچنین در این بیانیه اعلام شد که برای صحبت از پایان بحران در سوریه زود است اما مذاکرات ژنو و آستانه نقش مهمی در توقف درگیریها در سوریه داشته‌اند.
«استفان دیمیستورا» نماینده سازمان ملل در امور سوریه در روز پایانی این اجلاس با هشدار درباره ورود درگیریهای سوریه به هفتمین سال خود، توافق آتشبس در سوریه را پابرجا خواند و خواستار کاهش خشونتها برای کمک به پیشبرد مذاکرات ژنو شد. «بشار الجعفری» نماینده‌ی دولت دمشق در مذاکرات آستانه، با تأکید بر اینکه « ما برای دیدار با گروههای مسلح نیامده‌ایم؛ قبل از هر چیزی برای گفتگو با کشورهای ضامن روسیه و ایران آمده‌ایم»، گفت: ترکیه باید پاسخگوی عدم مشارکت گروههای مسلح در مذاکرات آستانه باشد. در همان نشست موافقت شد نشست کارشناسی روند آستانه در تاریخ 29 و 30 فروردین 1396 در تهران و دور چهارم نشست آستانه نیز در تاریخ 13 و 14 اردیبهشت ماه 96 در قزاقستان برگزار شود.
مذاکرات آستانه چهار
مذاکرات آستانه ۴ روزهای چهارشنبه و پنجشنبه 13 و 14 اردیبهشت ماه امسال با حضور نمایندگان دولت دمشق، معارضین و کشورهای روسیه، ایران و ترکیه در آستانه برگزار شد. دفتر مطبوعاتی وزارت خارجه قزاقستان با صدرور بیانیه ای نتیجه دور چهارم مذاکرات آستانه را قدمی مهم برای حل بحران سوریه و ایجاد صلح در این کشور معرفی کرد. در این بیانیه آمده است: قزاقستان به عنوان عضو غیر دائم شورای امنیت سازمان ملل به نتیجه دور چهارم مذاکرات آستانه به چشم قدم مهم دیگری در راه برقراری صلح در سوریه نگاه می کند و از همه طرفین درگیر می‌خواهد تا ضمن اجرای همه توافق‌های انجام گرفته، آمادگی خود را برای ادامه مذاکره و همچنین مشارکت در تلاش‌های بین‌المللی که با هدف یافتن راه حل سیاسی متفاوت برای حل بحران سوریه انجام می‌گیرد، اعلام کنند. همانطور که ذکر گردید، مذاکرات آستانه در مقایسه با نشستهای قبلی پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای داشته است. از این جهت که در ایجاد مناطق امن موفق بوده است، کشورهای حامی این طرح یعنی جمهوری اسلامی ایران، روسیه و ترکیه با تلاش در جهت تثبیت این آتش بس، گام مهمی در جهت کاهش درگیری ها در سوریه برداشته‌اند. همچنین مستثنی کردن گروههای تروریستی از دیگر مخالفان قدم مثبتی در مذاکرات آستانه به شمار می‌رود که در نشستهای قبلی مبهم بود و از عوامل شکست آن نشستها نیز به شمار میرفت. همچنین همکاری ترکیه و نیز نگاه روشن این کشور به این روند کمک کرده است. لازم به ذکر است که از ابتدای بحران سوریه، ایران و روسیه نگاه مشخصی داشته‌اند و در جهت کاهش تنش و حل سیاسی مسئله قدم برداشته‌اند و همزمان مبارزه با تروریسم را هم ضروری دانسته‌اند، در صورتی که رویکرد ترکیه در ابتدا با توجه به پیش‌شرط خروج اسد از قدرت و نیز برخی کمک‌های آشکار و نهان از برخی تروریستها در سوریه، کمکی به حل بحران سوریه نمی‌کرد. پس از حملاتی که داعش در ترکیه داشت و نیز اختلافاتی که قطر و ترکیه با رژیم سعودی پیدا کردند و نیز بهبود روابط ترکیه با روسیه، به نظر می‌رسد، ترکیه سیاست واقع‌بینانه‌تری اتخاذ کرده است، البته این به معنای انطباق کامل رویکرد ترکیه با جمهوری اسلامی ایران و روسیه نیست، ولی با این روند می‌توان به مذاکرات خوش‌بین بود.
نتیجه‌گیری
تا کنون نشستهای زیادی با عناوین متعدد برای یافتن راه‌حل سیاسی بحران سوریه برگزار شده است. اما از آن‌جا که اراده منسجمی برای حل این بحران و احترام به خواسته‌ی ملت سوریه وجود ندارد، این نشستها نتوانسته به اهداف اعلانی خود دست یابد. اساسا برگزاری چنین نشست‌هایی از سوی آمریکاو متحدانش، نوعی ابزار برای تحمیل خواسته‌های خود به مردم و دولت سوریه است و طبیعی است که چنین امری با مخالفت مواجه شود. البته این به‌معنای نفی پیچیدگی‌های مهم در بحران سوریه نیست. واقعیت این است که هرگونه طرح سیاسی، باید در سه سطح داخلی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مورد پذیرش قرار گیرد که البته میان هر یک از بازیگران این سه سطح در هر دو جبهه، ارتباطات وثیقی وجود دارد. نکته مهم دیگر در برگزاری نشستها، نقش‌آفرینی ایران، ترکیه و روسیه می‌باشد که در چارچوب گفتگوهای چندگانه آستانه بروز یافته است. تا پیش از این، عمدتا دولت آمریکا یکی از اصلی‌ترین بازیگران یا هماهنگ‌کنندگان نشستها بود اما اکنون این شرایط تغییر کرده است. طبیعی است که هرقدر به پایان بحران سوریه نزدیک شویم، اهمیت این نشستها و اقدامات دیپلماتیک بیشتر و بیشتر خواهد شد.
منابع و پی نوشت ها:
[2] Lundgren, Magnus (2016). “Mediation in Syria: initiatives, strategies, and obstacles, 2011–2016”. Contemporary Security Policy. 37: 273–288.
[3] . Action Group for SyriaFinal Communiqué
[4] . Action Group for syria
[5] . Action Group for Syria Final Communiqué 30.06.2012 بازیابی در http://www.un.org/News/dh/infocus/Syria/FinalCommuniqueActionGroupforSyria.pdf
[6] . (the Syrian National Coalition
[7] . Four Committees Initiative
[8] . High Negotiations Commitee (HNC)
[9] . Douglas de Quadros Rocha, Isabela Souza Julio, Patrícia Graeff Machry, THE PEACE TALKS ON THE SYRIAN CONFLICT., 2016 . بازیابی در https://www.ufrgs.br/nerint/wp-content/uploads/2016/07/Boletim-v1n1-peacetalkssyria.pdf
