اندیشکده راهبردی تبیین – موضوع بازسازی عراق پس از آغاز نابودی سازمانی داعش در این کشور، یکی از سرفصل‌های اصلی دیپلماسی بغداد بوده است. بر اساس برآوردی که حیدر العبادی ارائه کرده، بازسازی ویرانه‌های جنگ به 100 میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد. او با این حال اعلام کرده، به زودی برای بازسازی اماکن مهمی مانند مناره الحدبا و شهر نمرود، وارد عمل خواهیم شد. نخست‌وزیر عراق امیدوار است کشورش بتواند بخش اعظمی از سرمایه مورد نیاز را از خارج تأمین کند و دیپلماسی این کشور در یک سال گذشته در تلاش بوده تا بازسازی عراق پساداعش در یک مکانیسم بین المللی، برنامه ریزی شود. منابع طبیعی و انسانی نواحی جنگ‌زده، منافع ژئوپلتیک کشورهای خارجی در کنار اهمیت این نواحی به عنوان مناطق مستعد جهادگرایی تکفیری، از جمله مولفه‌هایی هستند که دولت عراق را برای جذب سرمایه خارجی مورد نیاز امیدوار کرده‌اند. در عین حال به نظر می‌رسد بازسازی عراق پساداعش ابعاد امنیتی گسترده‌ای نسبت به گذشته یافته‌است. ج.ا.ایران به تبع موقعیتی که در منطقه دارد، به عنوان یکی از بازیگران عمده در موضوع بازسازی عراق، ایفای نقش خواهد کرد. در ادامه ضمن تبیین بیشتر ابعاد موضوع، اهمیت آن را در سیاست خارجی ج.ا.ایران، مورد بحث قرار می دهیم.
مشارکت خارجی در بازسازی پس از بحران
مشارکت در بازسازی کشورهای جنگ‌زده از منظر اقتصاد سیاسی، دو نوع ارتباط مالی میان دولت ها را شامل می شود. این مشارکت از یک سو در چارچوب کمک های خارجی[1] کشورها به یکدیگر قابل تعریف است و از سوی دیگر در قالب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی[2]. بسیاری از مشارکت های خارجی در بازسازی پس از جنگ، هر دو عنوان را شامل می شوند. دولت‌ها در قالب کمک های بلاعوض و اعطای وام و به صورت دو یا چند جانبه به کشورهای بحران‌زده یاری می‌رسانند. این کمک ها در اکثر موارد از مجاری سازمان‌های بین المللی و به ویژه سازمان ملل محقق می‌شوند. کمک‌های خارجی در بسیاری از موارد به دلایلی مانند فساد و ناکارآمدی در کشور گیرنده و اهداف استعماری کشورهای اعطا‌کننده با انتقادهای جدی رو‌به‌رو بوده است.[3]
مشارکت در بازسازی از طریق سرمایه گذاری مسیر دیگری است که در آن بخش خصوصی یا دولتی یک کشور در کشور دیگر اقدام به سرمایه گذاری می کند و هدف از این سرمایه‌گذاری بر سودآوری اقتصادی آن متمرکز است. بازسازی کشورهای پسا بحران با توجه به نیاز فوری آنها به سرمایه و شرایط ویژه‌ای که در بستر توافقات بین المللی ایجاد می‌شود، دارای فرصت‌های جذاب سرمایه‌گذاری خارجی ارزیابی می‌شوند. با این حال ریسک سرمایه‌گذاری در این کشورها بالاست و بسیاری از زیرساخت‌ها، از جمله زیرساخت‌های نهادی، در این قبیل جوامع تخریب شده‌اند و تضمین ثبات در آینده‌ی آنها دشوار است.[4]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در نتیجه مشارکت در بازسازی از سوی کشورها معمولا معطوف به مجموعه ای از اهداف در ابعاد مختلف صورت می گیرد. از نظر اقتصادی مشارکت در بازسازی می تواند سودآوری قابل توجهی داشته باشد. بنگاه های اقتصادی در کشور مبدأ می توانند به طور مستقیم اقدام به سرمایه‌گذاری کنند یا خدمات و کالای خود را در سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته ارائه کنند. در نتیجه منافع اقتصادی یکی از زمینه‌های عمده مشارکت خارجی در بازسازی پس از بحران است.
این مدل از همکاری اقتصادی همچنین در راستای کسب پرستیژ بین المللی صورت می‌گیرد و مورد حمایت سازمان ملل متحد قرار دارد. به ویژه از آن رو که بازسازی نقش اصلی را در جلوگیری از بروز دوباره بحران، در جوامع هدف، ایفا می‌کند. منافع سیاسی و امنیتی نیز از جمله مولفه‌های مهم اثرگذار در این مشارکت‌های بین المللی است. این دست منافع، هم در تصمیم‌گیری دولت‌ها برای اقدام به مشارکت و میزان آن موثر‌اند و هم در هدف‌گذاری دولت‌ها برای آینده روابط‌شان، مورد توجه قرار می‌گیرند. در بسیاری از موارد نیز مشارکت در بازسازی در چارچوب منافع فرهنگی یا هویتی قابل تحلیل است. مشارکت در بازسازی عراق پساداعش موضوعی است که در بستر مجموعه پیچیده و متنوعی از این اهداف و انگیزه‌ها قابل بررسی است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بازسازی عراق پساداعش
عراق در طول 4 دهه گذشته درگیر جنگ بوده است. موضوع بازسازی عراق به عنوان یک امر بین المللی، اولین بار پس از حمله آمریکا و متحدانش به این کشور مورد توجه قرار گرفت. پس از سقوط صدام سازمان ملل متحد بر روند بازسازی و مشارکت دیگر کشورها در آن نظارت داشته و کشورهای مختلف مانند آمریکا، انگستان، اعضای اتحادیه اروپا، ترکیه، ایران، عربستان و … در بازسازی عراق حضور داشته‌اند. دور جدید بازسازی در این کشور در شرایطی آغاز خواهد شد که وضعیت منطقه و کشور عراق پیچیده‌تر شده و رقابت های منطقه‌ای توسعه یافته است. با توجه به بار هویتی بحران‌های غرب آسیا و موقعیت مناطق جنگ‌زده در عراق، بازسازی این کشور، چه برای خود عراقی‌ها و چه برای بازیگران منطقه، بیش از پیش به یک موضوع امنیتی تبدیل شده است. با اینحال و با وجود نقدهایی که نسبت به روند بازسازی در گذشته وجود داشته است، دولت عراق امیدوار است بتواند 100 میلیارد دلاری را که برای سالهای آینده نیاز دارد، با مشارکت این بازیگران تأمین کند.
دولت ایالات متحده اخیرا طرحی را به کنگره داده است که در چارچوب آن این کشور در قبال مشارکتش در بازسازی عراق، نفت این کشور را بر اساس یک توافق دو طرفه، خریداری می کند. این طرح تحت عنوان «بازسازی عراق دربرابر نفت» شناخته شده و حقوق شرکت‌های آمریکایی در عراق را با نفت این کشور تضمین می‌کند. طرحی که مبین تأکید آمریکا بر منافع اقتصادی حضور در عراق است. این طرح همچنین تعامل میان دو کشور را به طور موثری افزایش می‌دهد و ممکن است به افزایش وابستگی بیشتر بغداد به واشنگتون منجر شود.[5] عربستان سعودی نیز طی یک ماه‌های گذشته چند بار تمایل خود برای همکاری در بازسازی عراق را اعلام کرده است. ریاض در تلاش است تا روابط بهتری با دولت عراق برقرار کند، تا بتواند نقش خود را در این کشور افزایش دهد. نیاز عراق به این همکاری، حمایت آمریکا از آن و سنی مذهب بودن اکثر مناطق جنگ‌زده، از جمله عواملی‌اند که فرصت نزدیکی دو کشور را فراهم کرده‌اند.[6]
ج.ا.ایران، کویت، چین و آلمان نیز از جمله مهمترین کشورهایی هستند که تا کنون برای مشارکت در بازسازی عراق اعلام آمادگی کرده اند. ایران اگرچه در گذشته نیز یکی از شرکای عراق در امر بازسازی بوده است اما در دور جدید با فرصت‌های گسترده‌تری مواجه است. در طول سالهای پس از شکل‌گیری عراق جدید، روابط دو کشور توسعه یافته است. ایران نقشی محوری در جنگ با داعش و آزادسازی مناطق تحت اشغال این گروه داشته است. این مولفه‌ها در کنار افزایش نقش ایران در منطقه و مسائل امنیتی پیرامون آن، شرایط متفاوتی را برای همکاری میان دو کشور فراهم کرده است.
ایران و بازسازی عراق
ج.ا.ایران پس از جنگ تحمیلی در داخل به طور گسترده ای با بازسازی پس از جنگ مواجه بوده است. تجربه‌ای که بعدها در مشارکت کشورمان برای بازسازی افغانستان، لبنان و عراق، به کار گرفته شد. مشارکت ایران در بازسازی عراق در سالهای گذشته در حوزه های متنوعی همچون، توسعه شبکه برق عراق، بازسازی عتبات عالیات و تقویت نیروهای نظامی و امنیتی این کشور صورت گرفته است.[7] این همکاری‌ها بستر روابط مثبت دو کشور در زمینه اقتصادی بوده است. روابط تجاری ایران و عراق با وجود رقابتی بودن بازار این کشور، همواره روبه توسعه بوده و با توجه به ضریب تجاری بالای آن، برای ایران سودآور ارزیابی می‌شود.[8] بازسازی عراق فرصت کم نظیری است که می‌تواند به روند توسعه روابط دو کشور، سرعت بخشد. به ویژه آنکه رقیب مهم ایران در عراق یعنی ترکیه، در پاییز روابطش با بغداد به سر می برد و اقتصاد ایران نیز دچار مشکلاتی است.
حضور ایران در بازسازی عراق علاوه بر اهمیت اقتصادی برای دو کشور، دارای ابعاد سیاسی و امنیتی قابل توجه است. ایران یک متحد اثرگذار برای عراق پس از صدام بوده و نزدیک‌ترین قدرت منطقه‌ای به بغداد ارزیابی می‌شود. روابط سیاسی و امنیتی فی‌ما‌بین برای هر دو کشور حیاتی است و افزایش نفوذ عربستان این روابط حیاتی را تهدید می‌کند. به ویژه آنکه ریاض حمایتش از گروه‌های تندرو سنی را ادامه خواهد داد. حفظ ثبات در عراق در حال حاضر یک خواست عمومی میان بازیگران منطقه است؛ سیاستی که تداوم آن پس از نابودی داعش – با توجه به پیشینه این سیاست‌ها – با ابهام مواجه خواهد بود. به ویژه آنکه پیش از این ایده تشکیل اقلیم مستقل سنی از سوی برخی نخبگان اهل سنت در عراق مطرح شده است.[9] این در حالی است که روابط تهران – بغداد از همسویی بلند مدت برخوردار است. رویکردی که می‌تواند ثبات را در عراق تقویت کند و به تبع آن امنیت ایران را ارتقاء دهد.[10] مشارکت ایران در بازسازی عراق نقش ثبات‌ساز ایران را در این کشور تقویت می کند.
در این میان، سیاست ضد ایرانی آمریکا و عربستان در منطقه و بافت قومی – مذهبی مناطق جنگ زده در عراق، از جمله موانع عمده قابل پیش‌بینی در روند همکاری‌های تهران – بغداد برای بازسازی به حساب می‌آیند. آمریکا با آنچه بازنگری در سیاست خود درباره ایران می‌خواند، به دنبال تحدید نقش ایران در منطقه است. ریاض خود را در همسویی کامل با این سیاست می‌بیند. با توجه به نقش آمریکا در معادلات عراق، سیاست این کشور می‌تواند در مسیر همکاری تهران – بغداد موثر باشد. از سوی دیگر اکثریت جمعیت مناطق جنگ‌زده سنی مذهب و عرب زبان هستند و به طور ویژه ای در معرض روند ایران‌هراسی قرار دارند. جهتگیری افکار عمومی در این مناطق علیه حضور ایران و تأثیر آن بر موضعگیری احزاب سنی در عراق، می‌تواند روند مشارکت ایران را با مشکل مواجه کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع‌بندی
مسئله بازسازی عراق پساداعش علاوه بر ملاحظات اقتصادی کلان برای این کشور و بازیگران منطقه، دارای ابعاد سیاسی و امنیتی گسترده است. اهمیت این موضوع به همراه فرصت‌ها و ظرفیت‌های آن برای ایران، مبین ضرورت مشارکت موثر تهران در این پروژه است. تقویت روابط با بغداد، اعتمادسازی با گروه‌های سنی در عراق و تأکید بر تعامل گروه‌های عراقی در قدرت، جهت گیری‌هایی هستند که ایران می تواند در راستای مقابله با موانع این مشارکت، اتخاذ کند.
– افزایش همسویی و همگرایی با عراق ظرفیت سیاست خارجی ایران را برای همکاری با این کشور افزایش می‌دهد. این سیاست اصولی ایران در سالهای گذشته بوده است و تقویت آن در عراق پساداعش، ضامن حفظ نقش ایران در منطقه است.
– تبلیغات معطوف به ایران‌هراسی حساسیت حضور ایران در عراق را افزایش داده است و اعتماد سازی با گروه های سنی، اعم از احزاب و قبائل، راهکار موثری برای مقابله با این پدیده به حساب می‌آید. اعتمادسازی ایران با اهل سنت عراق همچنین می تواند شکاف هویتی موجود در این کشور را تلطیف کند.
– تعامل سازنده میان گروه های مختلف عراقی و مشارکت رضایتبخش آنها در قدرت، به افزایش قدرت دولت مرکزی می‌انجامد و زمینه مداخله آمریکا و عربستان در این کشور را تضعیف می‌کند. جهتگیری تهران در این راستا، در اعتمادسازی با گروه‌های غیر شیعی در عراق، بسیار موثر است.
منابع:
[1] foreign aid
[2] foreign direct investment (FDI)
[3] ابراهیم عباسی و مجید رنجبردار، “کمک‌های مالی ایران به افغانستان: اهداف و آثار اقتصادی آن”، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره سوم، زمستان 1390، صص 200 – 202.
[4] Nicholas Turner, Obijiofor Aginam and Virtus C. Igbokwe, Foreign Direct Investment in Post-Conflict Countries: Opportunities and Challenges, Adonis & Abbey, 2011, p 324.
[5] دیپلماسی ایرانی، “طرح جدید ترامپ: بازسازی عراق در برابر نفت”، 18/12/95، نمایه در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1967700/%D8%B7%D8%B1%D8%AD+%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF+%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%BE+%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C+%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%AF%D8%B1+%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1+%D9%86%D9%81%D8%AA.html
[6] برای نمونه نگاه کنید به: افکار نیوز، “بیانیه مشترک عراق و عربستان”، 30/3/96، نمایه در:
http://www.afkarnews.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84-8/630548-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%B1%DA%A9-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82
[7] تابناک، “مشارکت ایران در شبکه برق عراق”، 25/5/91، نمایه در:
http://www.tabnak.ir/fa/news/265761
[8] اقتصاد ایرانی، “سرمایه‌گذاری ایران در بازار عراق؛ ظرفیتها، چالشها و دستاوردها”، 10/2/94، نمایه در:
http://www.ireconomy.ir/fa/page/18873/%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86+%D8%AF%D8%B1+%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1+%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D8%9B+%D8%B8%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%AA%C2%AD%D9%87%D8%A7%D8%8C+%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4%C2%AD%D9%87%D8%A7+%D9%88+%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7.html
[9] سعید ساسانیان، “عراق در سال ۹۵؛ رویدادها و روندها”، اندیشکده تبیین، 7/1/96، نمایه در:
[10] عبدلله مرادی، “بحران عراق و قدرت منطقه‌ای ج.ا.ایران”، اندیشکده تبیین، 29/9/93، نمایه در:
