اندیشکده راهبردی تبیین – در ماه اخیر خبرهای گوناگونی حول توافق و دیدارهای میان هیات‌هایی از حماس و جهاد اسلامی با مسئولین امنیتی و سیاسی مصر شنیده شد؛ اما نکته ویژه این اخبار خودنمایی نام محمد دحلان بود. در این مقاله به بررسی و تحلیل توافق حماس با دحلان که به توافق دحلان-سنوار مشهور شده است، پرداخته می‌شود. در ابتدا برای مشخص شدن اهمیت تحولات و نقش وجود شخصی چون دحلان در ضریب بخشی به اهمیت موضوع به صورت مختصر به معرفی دحلان پرداخته شده است.
1-دحلان، کیست؟
محمد دحلان از فعالان پیشین جنبش فتح است. وی در تحقق سازش اسلو در سال ۱۹۹۳ نقش مهمی را ایفا نمود و پس از آن به ریاست سرویس امنیتی فلسطین در نوار غزه منصوب شد. در حقیقت او نقش پلیس حکومت خودگردان را بر طبق سازش با رژیم صهیونیستی برای کنترل گروه‌های ضد صهیونیستی در نوار غزه بر عهده داشت. لذا در طی دوران مسئولیتش همکاری‌های بسیاری با سازمان‌های امنیتی تل‌آویو داشته است. بر اساس اسنادی که یکی از مجله‌های آمریکایی در سال ۲۰۰۸ منتشر نمود، محمد دحلان از سوی آمریکا مأموریتی برای سرنگونی حماس در غزه را بر عهده داشته است که البته ناکام ماند و از آن زمان ما شاهد افول دحلان در تشکیلات و سیاست بودیم. این افول تا جایی پیش رفت که در سال ۲۰۱۱ محمود عباس این رقیب دیرینه خود را به اتهام کودتا علیه خودش، از تشکیلات با حکم کمیته مرکزی جنبش فتح اخراج نمود.[1]
یکی از ویژگی‌های دحلان داشتن روابط دیرینه با محمد بن زائد ولیعهد ابوظبی است. برخی معتقدند شروع همکاری جدی محمد دحلان و محمد بن زائد مربوط به یک ترور در سال 2010 است. محمد بن زائد و محمد دحلان در ترور محمود مبحوح از رهبران شاخه نظامی حماس که در هتلی در امارات به شهادت رسید؛ با یکدیگر در اجرای عملیات موساد همکاری داشته‌اند.[2]
محمد دحلان در حال حاضر به‌عنوان مشاور شیخ محمد بن زاید آل نهیان ولیعهد ابوظبی هم فعالیت می‌کند. در مقاله‌ای که هفته‌نامه «گرچک حیات» در ژانویه 2016 چاپ کرد، آمده است دحلان در کودتای ترکیه دست داشته و از جمله حامیان مالی کودتا علیه محمد مرسی رئیس‌جمهور سابق مصر و سرنگونی وی بوده است. هم‌چنین دیوید هارتز سردبیر بخش خاورمیانه روزنامه گاردین نیز فاش نمود امارات در کودتای ترکیه دست داشته و محمد دحلان به عنوان رابطی میان فتح‌الله گولن و ابوظبی در این راستا فعالیت کرده است. گاردین مدعی است که به نظر می‌رسد دحلان چند هفته پیش از کودتا، عاملان آن در ترکیه را تامین مالی کرده است و همه این‌ها از طریق یک تاجر فلسطینی در آمریکا که با گولن و دحلان در ارتباط بوده، انجام شده است.[3]
2-تلاش دحلان برای بازگشت به نوار غزه
دحلان پس از آن‌که جایگاه خود را در تشکیلات از دست داد، تلاش‌های زیادی برای بازگشت به عرصه قدرت در فلسطین انجام داد. دحلان بالأخص با پایان جنگ ۵۱ روزه بسیار تلاش نموده است به فعالیت‌های سیاسی بازگردد. او در سفرهایی به مصر ضمن نشان دادن روابط خوب خود با مصر، از تلاش‌های خود برای بازگشایی گذرگاه رفح خبر داد. همسر محمد دحلان در اواخر سال ۹۳ با سفر به غزه، به پرداخت کمک‌های مالی به آسیب دیدگان جنگ ۵۱ روزه پرداخت. در طول سفر، همسر دحلان از سوی نیروهای امنیتی حماس مراقبت می‌شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
دحلان تمام ابزارهای خود از جمله برخی فعالان جنبش فتح، رسانه‌های مختلف و هم‌چنین ثروت خود را علیه محمود عباس به کار گرفته است. کمیته وابسته به دحلان کمک‌هایی به میزان ۵ هزار دلار برای هریک از خانواده‌های شهدای جنگ اخیر غزه توزیع کرده است. وی سعی دارد با این کمک‌ها ضمن نزدیکی به حماس، اعتماد عمومی مردم در غزه را جلب نماید. این کمک‌ها در حالی انجام می‌شود که دولت ائتلاف ملی و تشکیلات خودگردان عملکرد ضعیفی پس از جنگ غزه برای بازسازی این باریکه از خود نشان داده‌اند.
افزایش فعالیت‌های محمد دحلان، تلاش برای نزدیکی به حماس، افزایش فعالیت‌های انسان‌دوستانه و مالی در غزه و ارتباط‌گیری با مردم این باریکه و هم‌چنین قدرت نفوذ او در مصر، عربستان و امارات در کنار تجربه‌هایش در همکاری با رژیم صهیونیستی و آمریکا، مجموعه عواملی است که موجب شده بسیاری دحلان را گزینه‌ی جایگزینی محمود عباس بدانند. اکنون به نظر می‌رسد دحلان بازگشت به فلسطین را طی توافقی با حماس و از مسیر گذرگاه رفح آغاز نموده است.
3-توافق حماس و دحلان؛ پیامدها و تهدیدات
نوار غزه پس از 11 سال محاصره و تجربه سه جنگ ویران‌گر، اکنون به طور حقیقی در وضعیت انفجاری قرار گرفته است. آمار بالای بیکاری، کمبود انرژی و مواد اولیه چون دارو و… همگی موجب شده است وضعیت در نوار غزه اصلاً مساعد نباشد و طبیعتاً حماس به دلیل عدم پاسخ‌گویی به خواسته‌های جامعه به عنوان یک دولت برای تحقق کار ویژه‌هایش، بیش از پیش مورد سؤال قرار می‌گیرد و با چالش مقبولیت روبرو می‌شود. وضعیت نارضایتی در ماه‌های اخیر بالاخص با توجه به کاهش عرضه انرژی در برخی مناطق به کمتر از 4 ساعت، تشدید شده است.[4]
از سوی دیگری رژیم صهیونیستی همواره به دنبال انتخاب بهترین راه برای حل چالش مقاومت نوار غزه بوده است. وضعیت انفجاری غزه موجب شده برخی از صهیونیست‌ها این نکته را تکرار نمایند که تا پیش از انفجار وضعیت غزه، باید از حماس امتیاز گیری کرد. رژیم صهیونیستی در قبال کنترل بحران انفجار نوار غزه، سه راه حل پیش روی خود دارد: ایجاد بندر غزه یا مسیری مطمئن برای ورود و خروج به غزه، ایجاد یک جزیره مصنوعی در نزدیکی سواحل نوار غزه و در پایان تداوم عملیات چمن‌زنی به‌منظور نابودی تدریجی مقاومت.[5] حال فرآیندها و اخبار نشان می‌دهد دحلان، نقطه اتصال رضایت بخش حماس، رژیم صهیونیستی و مصر در کنار برخی دیگر از کشورهای عربی در موضوع حل چالش نوار غزه ولو برای زمان کوتاهی است.
در خصوص چیستی توافق امضا شده میان حماس و دحلان اخبار متنوع و حتی متناقضی منتشر شده است. دبکا فایل سایت نزدیک به نهادهای نظامی رژیم صهیونیستی در گزارشی مدعی شد دحلان قرار است با تشکیل ارتشی کنترل مرز گذرگاه رفح را بر عهده بگیرد، امری که با حمایت کشورهای عربی بالاخص امارات قرار است تحقق یابد: «گذرگاه رفح به دحلان تحویل داده می‌شود و وی به دنبال تشکیل ارتشی در نوار غزه برای کنترل گذرگاه رفح است… موضوعی که بر صحت مطلب گفته شده تاکید می‌کند، اختصاص صدها میلیون دلار از سوی امارات به منظور توسعه گذرگاه رفح است…این نیروها همان نیروهایی هستند که در طول دیوار امنیتی جدید که حماس ساخت آن را در مرز غزه و مصر آغاز کرده، مستقر خواهند شد؛ دیواری که طول آن 14 کیلومتر است.[6]»
از سوی دیگر برخی رسانه‌ها مانند الیوم السابع مصر مدعی شدند هدف از توافق انجام شده تشکیل دولت وحدت ملی برای کنار زدن محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان است و نقطه بسیار مهمی که در این توافق حاصل شده تشکیل کمیته مشترک همبستگی از نمایندگانی از تمام گروه‌های فلسطینی است.[7] محمود الزهار از رهبران حماس برخی گمانه‌زنی‌های رسانه‌ها را در گفتگو با شبکه الجزیره مباشر تائید کرد و گفت هیات حماس با برخی رهبران فلسطینی وابسته به جریان دحلان دیدار کرده و با آن‌ها بر سر ازسرگیری جلسات پارلمان فلسطین و واردات سوخت مصری و دارو به غزه به توافق رسیده است.[8]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مرکز مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی (INSS) در گزارشی در خصوص ورود دحلان به توافق با حماس نگاه متفاوتی را منتشر کرد. در گزارش این مرکز آمده است تحولات اخیر، ناشی از ضعف استراتژیک حماس با توجه به وضعیت نوار غزه و همکاری میان تل‌آویو، مصر و کشورهای حاشیه خلیج فارس است که واسطه‌گری آن به دحلان سپرده‌شده است. در این گزارش به صورت تلویحی اعلام شده است فشار بر قطر به بهانه حمایت از حماس، قطع برق و حقوق نیروهای تشکیلات در نوار غزه و نقش‌آفرینی قاهره در بستن مرز رفح، همگی در راستای تضعیف حماس و گرفتن فرصت استراتژیک و کارت بازی‌های حماس بوده است. در این گزارش بر تأثیر حضور دحلان در گذرگاه رفح بر قاچاق سلاح و کمک‌های ایران به حماس هم اشاره شده است و این اتفاق را برای رژیم دستاورد شمرده است.[9]
اما شاید بتوان متفاوت‌ترین واکنش را به رئیس سابق شاباک رژیم صهیونیستی نسبت داد. یووال دیسکن در خصوص توافق حماس و دحلان در سخنانی مدعی شد: «اسرائیل باید در سایه تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای، در تعامل با فلسطینیان با واقع‌بینی بیشتری عمل کند و جلوی توافق دحلان-سنوار را که خطری راهبردی برای امنیت اسرائیل به شمار می‌رود، بگیرد… بر خلاف باور برخی طرف‌ها در محافل تصمیم گیری اسرائیل، این طرح قصد جداسازی غزه و تبدیل آن به کشور مستقل و الحاق بخشی از اراضی منطقه سینا به مناطق فلسطینی نشین را ندارد و اسرائیل باید درک کند که اجرای این پروژه به خاطر مسائل متعدد؛ از جمله مخالفت ملت‌های مصر و فلسطین سخت است و حماس و دحلان هم نمی‌توانند این کار را انجام دهند…دحلان رویای ریاست بر فلسطینیان را در سر دارد، اما تحولات خطرناکی در رویکرد سیاسی وی ایجاد شده و مشخص است که وی اعتقادی به صلح با اسرائیل؛ به آن شکلی که تل‌آویو مدنظر دارد، ندارد و دحلان هرگز وارد چنین طرحی که می‌تواند به بلندپروازی‌های سیاسی وی پایان دهد، نمی‌شود.[10]»
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع‌بندی
آنچه در خصوص توافق سنوار و دحلان می‌شود با قطعیت گفت، توافق بر سر در اختیار داشتن گذرگاه رفح از سوی دحلان است. در خصوص کم و کیف توافق در دیگر موضوعات مانند دولت مشترک ملی، حضور امنیتی دحلان در نوار غزه و …باید گفت حتی اگر بخشی از توافقات هم باشد، اما تا تحقق، فاصله زیادی دارد.
اما آنچه باید در توافق دحلان-سنوار مورد توجه قرار داد و به عنوان یک تهدید نگریست، سناریوهای احتمالی در این توافق و نقش آفرینی مصر و امارات با هماهنگی رژیم صهیونیستی است. همان‌گونه که در متن اشاره شد، روابط دحلان با تل‌آویو و ابوظبی در کنار وضعیت انفجاری نوار غزه و در تنگنا بودن حماس در شرایط کنونی، همگی این سؤال را ایجاد می‌نماید که آیا حماس خواسته یا ناخواسته، وارد سناریوی سازش شده است؟
اما نقش آفرینی دحلان در نوار غزه فراتر از کنترل گذرگاه، با چالش‌های بسیار جدی‌تر و مخالفت برخی بازیگران در غزه روبرو خواهد بود. باید منتظر بود و نگریست که دحلان برای تحقق آرزوهایش چه مسیری را انتخاب خواهد کرد؟ و به تبع آن حماس تا چه میزان به دحلان در غزه اختیار و فرصت می‌دهد؟ آنگاه می‌شود تشخیص داد که تصمیم تیم جدید حماس در ارتباط با دحلان برای برون‌رفت از وضعیت کنونی نوار غزه ولو به صورت موقت، درست بوده یا نه؟ یا حماس اهدافی بلندتر و جدی‌تر چون دولت وحدت ملی و کنار زدن محمود عباس را در فکر خود می‌پروراند؟
منابع:
[1] سید محسن طاهری، «تأملی بر تحرکات مشکوک «محمد دحلان» در منطقه» وب‌سایت خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ 23 شهریور 392، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920620001270
[2] «کدام محمد؟ زاویه‌ای مغفول در نگاه به تحولات منطقه»، وب‌سایت اندیشکده مرصاد، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://mersadcss.com/fa/product/1925/
[3] «بررسی نقش «محمد دحلان» در کودتای نافرجام ترکیه»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ 19 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960418000988
[4] Gaza Power Watch: How Many Hours of Electricity Did Gaza Get Yesterday:
http://www.haaretz.com/middle-east-news/palestinians/1.800735
[5] برای مطالعه بیشتر ر. ک: محمد محسن فایضی، «سناریوهای پیش روی رژیم صهیونیستی برای کنترل وضعیت انفجاری نوار غزه» اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ 15 تیر 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.tabyincenter.ir/11359
[6] «محمد دحلان برای کنترل گذرگاه رفح، در نوار غزه ارتش تشکیل می‌دهد»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ 21 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960421000875
[7] «جزئیات توافق حماس-دحلان»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، منتشر شده در تاریخ 27 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960427001300
[8] «تشریح محورهای اصلی تفاهمات صورت گرفته میان حماس و دحلان»، وب‌سایت مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، منتشر شده در تاریخ 22 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/8026
[9] Kobi Michael, The Gaza Strip: An Opportunity for Change?
http://www.inss.org.il/publication/gaza-strip-opportunity-change/
[10] «رئیس سابق شاباک: ائتلاف حماس و دحلان خطری برای امنیت اسرائیل است»، وب‌سایت مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، منتشر شده در تاریخ 21 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/8243
